Categories
Undergraduate Courses

Utopia, Power and Sovereignty

This course will examine, drawing on an interdisciplinary approach, the major developments in European political thought of the Sixteenth century. The first two lectures will offer an overview of the historical, productive and social characteristics of the principal European countries of the time, analyzing, in particular, the colonization of the Americas and its effects, structural changes of economy, and demographic, cultural and religious trends.

The central part of the course will concentrate on theories related to the rise of the modern state. The formation of the modern state will be analyzed through the works written in the midst of the most important political and cultural occurrences of the century: the Italian Renaissance, the Protestant reformation, and the French Wars of Religion. These three events resulted in: I) the development of a firm distinction between morality and politics, with the primacy of the latter (Machiavelli and Botero); II) the elaboration of a doctrine of the State in service of the “true religion” (Luther, Calvin, the Monarchomachs, Suarez); and III) the making of a theory of sovereignty as a remedy to the upheavals of the epoch (Bodin).

In addition to these authors, special attention will be given to the voices of protest of some of the major Christian humanists, social reformers and political philosophers of the period, in particular More, Campanella, Bacon, de las Casas and Althusius.

Categories
Undergraduate Courses

Organized Crime

The course will centre on the analysis of Organized Crime in the world today. The selection of readings focuses on the characteristics and distinguishing features of various conceptions of criminal organizations, and the relationship between criminalized commodities and the global economy.

The first part of the course will critically analyze the various definitions, models and historical and contemporary perspectives on organized crime in our increasingly globalized society. Issues will include the relationship between organized crime and social and political movements of resistance and rebellion, and the evolution of criminalized commodities. Special attention will be then dedicated to some of the most important contemporary criminal groups and organizations, focusing particularly on the cases of Colombia (the drug cartels of Medellin and Cali), Mexico (the drug war started in 2006), Italy (Mafia, Camorra and ‘Ndrangheta), Russia, China (including the special case of Hong Kong) and the Japanese Yakuza.

In conclusion, the last three classes will examine human trafficking and the evolving relations between organized crime and states/political forces. The international trafficking of workers – not only women in sex trades, but also ‘illegal’ migrants – has burgeoned with the global economy. At the same time, while states have sometimes had success in curtailing specific criminal groups (eg, the Sicilian Mafia), states have also used criminal organizations in secret wars, assisted criminals in wholesale plunder of public resources, and failed spectacularly in numerous so-called ‘wars’ on crime. The political economy of organized crime bears not only on the security of citizens, but on the potential for democratic social life.

Categories
Reviews

George C. Comninel, Socialism and Democracy

Workers Unite! The International 150 years later by Marcello Musto (ed.)

What is most distinctive about this book is that, instead of being about “Marx and the International,” it is about the International Workingmen’s Association (IWA) itself – though fully recognizing the important role that Marx played within it. This makes it a rarity.

More importantly, it is a unique anthology of documents from the International as a whole, including reports and resolutions from the Paris bookbinders, the Central Section of Working Women of Geneva, and other little-known or unknown authors – to say nothing of several by Mikhail Bakunin.

Marxists have tended to approach the First International as something of a sidebar to Marx’s career. Both the Second and Third Internationals claimed to be directly and fundamentally Marxist, and Lenin’s State and Revolution provided an especially powerful link between what Marx wrote about the Paris Commune – on behalf of the First International – and the Bolshevik politics of revolution. The solidification of this link in “official” Marxism during the Stalinist era effectively cast the retrospective reading of Marx – particularly his political writing in the era of the International – through a Bolshevik lens. Subsequently, neither anti-Communists nor Leninists of any stripe have had reason to challenge this view.

The perspective of this book, however, is fundamentally different. The centrality of Marx’s role within the International is, of course, not in question. Indeed, as Musto observes from the start, Marx was the “political soul” of the General Council of the IWA, writing all of its main resolutions and all but one of the reports of its Congresses. Yet Marx had no role in the decision to found the International; he was never able to take for granted that his views would carry the day in debates; and much of his “leadership” included taking responsibility for day-to-day matters (even to the extent of ensuring that adequate office supplies were on hand).

Perhaps because of the importance of retaining paper copies of all sorts of transactions at the time, and certainly due to the conscientious efforts of the IWA itself to make its work known through the publication of significant addresses and the resolutions of its Congresses, a very large quantity of material relating to the organization has been preserved. Some of this material, such as Marx’s Inaugural Address, his Value, Price and Profit, and The Civil War in France, has been widely available ever since its publication by the International itself, or subsequently in the late 19 th or early 20th century in connection with the Second International. In commemoration of the 100th anniversary of the International, finally, there was a significant effort by Progress Publishers in Moscow to make the rest of the material (at least insofar as it conformed with its view of the IWA) available in limited editions intended for libraries and specialists.

But there has been no previous anthology from the documents of the First International (which in total amount to more than 7000 pages) intended for the general reader. Moreover, most of the previously published documents that were in French – including the proceedings of the Congresses – have never been translated into English. And the orientation not only of the Moscow-based publications, but also of Marxists generally, meant that the documents – indeed even the existence – of a Bakuninist International following upon the great split in 1872 did not receive appropriate recognition. In its efforts to overcome all these limitations, this book marks a crucial breakthrough.

All the most significant documents, including the major pieces by Marx that have long been widely available, are reproduced in the book. Yet, whereas those pieces have previously for the most part been presented in the context of collections of Marx’s political writings, here they are presented in their more immediate historical context as contributions to the collective formulation of political positions taken by the International as a whole. In addition to the previously disseminated addresses and resolutions, there are excerpts from the minutes of the General Council (GC) and Congresses, including synopses of speeches by Marx, Bakunin, and many other participants. Importantly, the selection of such excerpts has not been made with a view towards highlighting the importance of Marx (which, of course, is also not denied), but to reveal the sometimes intense debates that were pursued, and the real importance of contributions from a variety of other participants, some of whom are barely known to history.

The Introduction and notes provide a clear and concise historical context for each of the documents, and accounts of their prior publication. Especially notable is the attention given not just to the positions taken by the GC, but also to those taken by local sections and federations on the major issues of the day. The independence of thought that can be seen in the history of these sections, and in the positions they articulated, is a revelation. We encounter not only the views of Marx and his most notable antagonists, but also those of committed socialists who fell into neither camp.

For example, there is the position taken by the Central Section of Working Women of Geneva in 1872. Their mandated resolution for the Hague Congress included two fundamentally important points that they had developed independently:

Considering first: that the working woman’s needs are equal to those of the working man and that the pay for her work is much less, the central Section of Working Women requests the Congress to include in its resolutions that henceforth agreements reached between employers and strikers of a trade in which women are employed will stipulate the same advantage for them as for men….

Considering, secondly: that the more different groups of opinion there are on the ways of achieving the same aim, the emancipation of labour, the easier it is to generalize the working class movement without losing any of the forces (even the most widely diverging) to concur in the final result; that it is advisable to leave to individuals, within the principles of the International, the right to group according to their tastes and their opinions.

Consequently: the Working Women of the Central Section demand: that the General Council shall not have the power to reject any section, whatever particular purpose it proposes, whatever its principles, provided that purpose and principles are not capable of harming those of the International Working Men’s Association and are compatible with the General Rules.

This is an important call for a broad conception of the mission of the International. It tended to be favourable to the position of Bakunin within it, but was not itself Bakuninist, and seems to have genuinely favoured the widest possible range of views compatible with the International. At the same time, it conceived this position in conjunction with advancing the interests of women workers. It is very much to the Musto’s credit that he presents this position for us to consider.

The thematic selection and arrangement of documents encourages us to appreciate the International as a vitally democratic association. It opens with the founding documents of the International. It then continues, in accord with the actual development of debates, with sections on “Labour”, “Trade Unions and Strikes”, the “Cooperative Movement and Credit”, “Inheritance”, “Collective Ownership and the State”, “Education”, the Paris Commune, a broad range of international issues, and crucial issues of working-class political action and organization. The selections broadly reflect the ideas within the International as a whole, including not only those that are well known, but also less well-known positions put forward by Marx and his main opponents as well as ideas emanating from local sections and individual members.

Under “Labour”, for example, there is an excerpt from the report of the committee on labour and capital that was presented to the Lausanne Congress of 1867. The report’s authors were a Parisian bookbinder, a Swiss artisan, a Parisian weaver, a mechanic from Lyon, and a Parisian bronze worker. The excerpt focuses upon the effects of machinery, and in brief compass addresses both its great promise and the enormous problems it brings:

The Committee acknowledges that, of all the means used to date, machinery is the most powerful to achieve the outcome we seek, namely the betterment of the material conditions of the working class; yet, to arrive at this end, it is of the utmost urgency that labour take hold of the means of production… With the invention of machinery, the division of labour becomes necessary… Unfortunately, in this way, all noble ambition in man has been annihilated and his liberty completely nullified as he passes into the condition of a machine, henceforth the property of the one who employs him and holds him in a state of complete dependence.

Also included in this section is a synopsis of an intervention by Marx on the subject of machinery at the 1868 GC meeting. As one might expect, the author of Capital made a number of important points, but the prior contribution from the committee of industrial workers stands up well even in direct comparison with Marx’s comments. It is enlightening to see not only that the workers were up to the task, but that they recognized the importance of this issue and undertook to address it within the broader mandate of their committee. Workers’ reports to other congresses make a similarly strong impression. All these reports were originally in French, and none has previously been translated into English.

One finds the same sorts of valuable documents in each section of the anthology. Under “Trade Unions and Strikes”, there are texts from two articles that Marx wrote at the request of the General Council (he was in fact nearly always called upon to present the public face of the International, though at his suggestion all public statements were always signed by all members of the GC). These articles, on the need to oppose strikebreakers and on the Belgian government’s vicious massacre of workers, are not widely known, and they reflect an important aspect of Marx’s ideas and political commitment. The remaining eight documents, however, are from reports and resolutions prepared by others, primarily workers, for the annual congresses, six of which have never previously appeared in English.

The real concerns of the members of the International, and the serious debates that they had over many basic issues of socialism, the advancement of class interests, and forms of political practice, emerge clearly from these documents. It is not only that there were important political differences from the start, and other, even more profound, differences that came to the fore over the life of the International. What is even more striking is the extent to which many of the positions being put forward, familiar to so many today, were being articulated more or less for the first time. Here is a record of the working class initially feeling its way through the issues that have since become central to socialism, trade unionism, anarchism, and social democratic reform.

Musto, in the Introduction, gives an excellent account of each of the major periods of the International, from a balanced but critical perspective. He is attentive to all the positions that co-existed within the IWA, treating each fairly and without partisanship. His acknowledgement of the important role played by Bakunin and his supporters is rare from someone who is so clearly himself a Marxist. Indeed, he goes further, to give serious consideration to the “autonomist” IWA established by the Bakuninists, which lasted for five years after the 1872 Hague Congress expelled Bakunin. Moreover, Musto treats this organization as part of the history of the IWA, rather than conceiving the International as having come to an end with the removal of the GC to New York. Such an approach could never have been taken by anyone associated with the Communist Parties of old. Even the “centralist” IWA, which survived in New York from 1872 to 1876, is incorporated as a part of the overall history. Documents from both these organizations which survived after the end of the London GC are included.

Musto also challenges the figures that have been put forward regarding the membership of the IWA, which has been hugely inflated by friend and foe alike. Tracking down numbers from the most reliable sources, he arrives at figures that are only one-half to as little as one-twentieth of previous estimates. This scrupulous attention to historical accuracy is evident throughout the book, as is Musto’s even-handedness. One can be confident that his account of the IWA’s struggles – and of the ideas of its central protagonists – is reliable.

Notes provide information for each of the excerpts and their authors. The bibliography lists all the reports from the congresses and conferences that were published by the IWA at the time, as well as the collections of original documents that were primarily published in the 1960s and 1970s. There is also a comprehensive listing of the major secondary works, not only in English, but also in French, German, Italian and Spanish. Finally, included as an appendix are the lyrics to the workers’ anthem, The Internationale.

The last time that the First International received much attention was in 1964, in conjunction with its 100th anniversary. Much of what has been written in the past reflected political and academic positions associated with the Cold War, and the world has of course changed enormously since the mid-1960s. Not only is this anthology unique (one would have to access more than ten volumes, several in French, and none readily available outside research libraries, to read the material otherwise); it has been put together with present-day concerns in mind, as men and women from 150 years ago to speak to us today in all their diversity.

What do they say? We can read, from 1867, the assertion that work is the main expression of human destiny in the modern age, displacing the role of religion, and that it is for this reason that women should have every right to fully and freely engage in the world of work – with maternity leave among the means to make this feasible. We read calls from the workers of one nation to those of another to respect an on-going strike – a call which is successful and leads to victory. We read Bakunin arguing, despite his opposition to the state in every form, that the state should outlaw inheritance, with Marx responding that this is surely to put the cart before the horse, and that what needs to be abolished is the power of capital, after which inheritance is hardly an issue at all. We read Marx discussing the strengths and weaknesses of the systems of public education in some American states, asserting the importance of the American war against slavery as ushering in a new era of the rights of labour, and maintaining the crucial novelty of the International itself as an organization founded by workers and built through their own efforts to become a force for them “to emancipate themselves”. We read the American General Secretary in New York putting forward the view that “When, upon its birth, bourgeois society solemnly proclaimed ‘the freedom of the individual,’ a new slavery of the working classes resulted from this principle.”

Much in this anthology is surprising, some of it is moving, and all of it is valuable. If you have ever been stirred by The Internationale, this book is for you. Yet, aside from those with a strong commitment to either Marxism or anarchism, and those for whom the history of the working class is deeply important, this book will be useful to anyone with an interest in the actual practice of politics, and especially the relationship between grassroots activism on the one hand and visionary leadership on the other.

Categories
Interviews

Internationaali oli työtätekevien oma liike

NSIMMÄINEN INTERNATIONAALI

Perustettiin Lontoossa syyskuussa 1864, siis 150 vuotta sitten. Suomalaisessa mediassa ei merkki- päivään ole kiinnitetty juurikaan huomio- ta, ei edes vasemmistolehdissä. Hiljaisuus sen tiimoilta lienee taas yksi osoitus tämän päivän vasemmiston heikkoudesta – edes omaan perintöön ei jakseta tarttua siitä op- pimisen ja uusien virikkeiden saamisen tar- koituksessa.

Onneksi Internationaalia on muistettu muualla maailmalla. Italialaissyntyinen, ny- kyisin Torontossa Yorkin yliopistossa vai- kuttava Marx-tutkija Marcello Musto on toimittanut juuri ilmestyneen kirjan The Workers Unite! The International 150 Yea- rs Later (Bloomsbury Academic, 336 sivua). Teokseen on koottu 80 dokumenttia, pää- tös- ja julkilausumaa Kansainvälisen Työ- väenjärjestön – se on Internationaalin vi- rallinen nimitys – toistakymmentä vuotta jatkuneen olemassaolon ajalta.

EI MIKÄÄN YHDEN MIEHEN LUOMUS

Vesa Oittinen: Marcello, sinut tunnetaan Marx-tutkijana. Mutta nyt olet julkaissut Internationaalin 150-vuotispäivän johdos- ta teoksen, jossa Marx näyttää vain piipah- tavan tai ainakin olevan selvästi sivuosassa. Toimittamasi kirja koostuu dokumenteista, julkilausumista ja päätöslausumista, jotka on laadittu kollektiivisesti ja julkaistu koko Internationaalin tai eri työväenjärjestöjen ni- missä. Internationaali ei siis ollutkaan »Mar- xin luomus», kuten usein väitetään?

Marcello Musto: Aivan, vastoin taas yhtä marxismi-leninismin myyttiä, Kansainvä- linen työväenyhdistys (International Wor- king Men’s Association, siis Internationaali) ei ollut »Marxin luomus». Myöhemmät fan- tasiat ovat esittäneet Marxin Internationaa- lin perustajana, mutta hän ei ollut edes St. Martin’s hallissa Lontoossa 28. syyskuuta

Internationaalin perustamismanifesti ja sen väliaikaiset säännöt. Näissä perustavis- sa teksteissä, samoin kuin monissa niiden jälkeen tulevissa, Marx nojautui Internati- onaalin eri tahojen parhaimpiin ajatuksiin samalla kun hän eliminoi ahtaan ammat- tikuntalaiset tai lahkolaiset äänenpainot. Hän kytki taloudellisen ja poliittisen tais- telun tiiviisti toisiinsa ja nosti kansainväli- sen ajattelun ja kansainvälisen toiminnan peruuttamattomiksi valinnoiksi.

JOUKKOLIIKKEET RATKAISEVASSA ROOLISSA

Näin erilaisista aineksista koostuvan järjes- tön ykseyden vaalimisen on täytynyt olla varsin hankalaa?

Totta. Haluan tehdä tämän asian selväk- si. Yhteyden ylläpito kävi ajoittain uuvutta- vaksi, etenkin kun Marxin antikapitalismi ei ollut vallitsevana poliittisena asennoitu- misena järjestössä (vuoteen 1868 saakka – taaskin vastoin myyttiä, joka on ympäröi- nyt Internationaalia vuosikymmenien ajan – sen enemmistö oli hyvin maltillista).

Sen takaaminen, että tuohon aikaan eri olemassa olevat ideologiset tendenssit ja poliittiset virtaukset onnistuisivat pysy- mään saman järjestön puitteissa ja kokoon- tumaan ohjelman ympärille, joka oli varsin kaukana itse kunkin suuntauksen lähtökoh- dista, oli Marxin suursaavutus. Hänen po- liittinen lahjakkuutensa mahdollisti ensi silmäykseltä sovittamattomien yhteenso- vittelun ja takasi sen, että Internationaali ei seurannut monien aikaisempien työväen- järjestöjen nopeaa tietä unohdukseen. Marx oli se, joka antoi Internationaalille selkeän tarkoitusperän, ja Marx myös oli se, joka sai aikaan ei-poissulkevan, mutta kuitenkin lu- jasti luokkapohjaisen poliittisen ohjelman, joka antoi sille kaiken lahkolaisuuden ylit- tävän joukkoluonteen.

Kuten kirjaan laatimassani johdannos- sa korostan, Internationaalin pääneuvoston poliittisena sieluna oli aina Marx: hän luon- nosteli kaikki sen tärkeimmät päätökset ja valmisteli kaikki sen kongressiraportit. Hän oli »mies paikallaan», kuten pääneuvoston saksalainen jäsen Johann Georg Eccarius muotoili. Oli pääasiassa Marxin ansiota, että Internationaali onnistui toteuttamaan teh- täväänsä luoda poliittinen synteesi ja yh- distää eri kansalliset kontekstit yhteisen taistelun projektiksi. Silti Internationaali

Monet ovat työläisten kollektiivisesti laatimia tekstejä. Vajaa puolet on peräisin Marxin ja Engelsin tai molempien yhdessä kynästä, mutta nekin perus tuvat Internationaalin pääneu vostossa käydyille keskusteluille. Alkuperäisdokumenttien äärelle johdattava kirja on kiehtovaa luettavaa osoittaessaan, millaisia olivat työväen omaehtoisen kansainvälisen organisoitumisen ensi askeleet ja millaisia oppimisprosesseja tässä yhteydessä käytiin läpi. Ensimmäisen Internationaalin histo- ria on taas tullut erityisen ajankohtaisek- si nykyisellä globalisaation kaudella, joka monien tutkijoiden mielestä on yllättäväs- tikin samanluonteinen kuin 1800-luvun lopulla vallinnut muutaman vuiosikym- menen pituinen kiihkeän kansainvälisty- misen trendi.

Marcello Musto suostui ystävällisesti an- tamaan Kulttuurivihkoille haastattelun uu- den kirjansa johdosta ja selostamaan sen si- sältöä myös suomalaisille lukijoille. Musto on käynyt Suomessa vuonna 2009, jolloin Karl Marx -seura järjesti Helsingissä kak- sipäiväisen seminaarin Marxin ja Engelsin teosten uuden kriittisen laitoksen (MEGA) tiimoilta. Hänen tässä seminaarissa pitä- mänsä alustus on julkaistu seminaarin poh- jalta toimitetussa kirjassa MEGA-Marx (Vas- tapaino 2011).

»Työtätekevien luokkien vapautumisen täytyy olla työtätekevien luokkien itsensä saavutus.»

1864 pidetyn perustavan koko- uksen järjestäjien joukossa. Sii- nä tilaisuudessa hän oli »mukana mykkänä hahmona puhemiehis- tössä», kuten hän raportoi kir- jeessään ystävälleen Engelsille.1

Internationaali oli paljon enemmän kuin jonkun tietyn yksilön »luomus» – siinäkin ta- pauksessa että tuo yksilö olisi ollut Karl Marx. Se oli laaja yhteiskunnallinen ja poliittinen liike työtäte- kevien luokkien emansipaation puolesta. Ja se oli liike, jonka perussääntö (mikä erotti sen aiemmista järjestöistä) kuului: »työtä- tekevien luokkien vapautumisen täytyy olla työtätekevien luokkien itsensä saavutus». Tätä pointtia emme saa unohtaa!

Mutta, kuten sanoin, Marx esitti vähäis- tä osaa vain Internationaalin perustamisen yhteydessä, ei suinkaan mitä tulee järjestön koko elämänkaareen. Marx oivalsi välittö- mästi ne mahdollisuudet, joita sittemmin kuuluisaksi tulleessa St. Martin’s Hallin kokouksessa piili, ja teki lujasti työtä sen eteen, että uusi järjestö toteuttaisi tehtävän- sä menestyksellisesti. Hänen nimeensä liit- tyneen maineen ansiosta – tosin nytkin vain rajoittuneissa piireissä (Marxin jumalointi on jotain, joka syntyi vasta vuosikymmeniä myöhemmin) – hänet otettiin 34 jäsenes- tä koostuvaan pysyvään komiteaan. Siinä Marx saavutti pian riittävästi luottamusta, jotta hänen tehtäväkseen annettiin laatiaon ensi sijassa tuon ajan työläisten toimin- taa, ei minkään filosofin luomus.

Marxin perustavan panoksen ohella, joka muutti järjestön aluksi maltillisen poliittisen strategian johdonmukaisen antikapitalistiseksi toimintamalliksi, Inter- nationaali myös heijasteli oman aikansa työ- väenliikettä. Internationaalia ei tule nähdä erilaisten keskenään taistelevien lahkolais- ten ryhmittymien aritmeettisena summa- na, ryhmittymien, joista itse kukin yrittäisi tyrkyttää ajatuksiaan koko järjestölle (jos- kin tätä pääsi välillä tapahtumaan, kuten kongressien historiasta näkyy). Työläisten kamppailu esitti suurta osaa Internationaa- lin poliittisen ohjelman määrittelyssä, mikä oli perusedellytys sen sisäisen tasapainon säilyttämiselle.

Muutama esimerkki. Jotkut keskeiset jä- senjärjestöt (enemmistö ranskalaisista ja Saksan sosialidemokraattisen puolueen pe- rustajat) vastustivat alkuaikoina lakon käyt- tämistä taistelukeinona. Mutta vuoden 1866 loppupuolelta alkaen lakot yleistyivät mo- nissa Euroopan maissa. Niiden leviäminen ja niiden avulla saadut työläisille myöntei- set tulokset vakuuttivat kaikki Internatio- naalin eri virtaukset siitä tosiasiasta, että lakot ovat perustava taisteluväline. Niiden miesten ja naisten panos, jotka konkreetti- sesti pysäyttivät kapitalistisen tuotannon puolustaakseen oikeuksiaan ja yhteiskun- nallista oikeudenmukaisuutta, muutti voi- matasapainoa Internationaalissa ja, mikä on vielä tärkeämpää, yhteiskunnassa ko- konaisuutena.

Vastaavanlaisena esimerkkinä voisi viita- ta työväenliikkeen poliittiseen osallistumi- seen. Monet Internationaalin suuntauksista vastustivat sitä. Perusteluna esitettiin, että työläisten tulisi taistella vain sosiaalisten ja taloudellisten parannusten puolesta eikä toimia poliittisella areenalla. On selvää, et- tä Marx myötävaikutti tähän merkittävään askeleeseen, mutta oli Pariisin kommuunin ansiota, että ensin Internationaali ja sitten muukin työväenliike tajusivat, että niiden tulisi luoda pysyviä ja hyvin organisoituja poliittisen järjestäytymisen muotoja voi- dakseen paremmin taistella kapitalismia vastaan.

Näistä kahdesta esimerkistä näkyy, että Internationaalin tärkeät poliittiset käänteet toteutuivat pikemminkin työläisten konk- reettisten joukkoliikkeiden pohjalta kuin eri suuntausten välillä käytyjen puhtaasti ideologisten taistelujen seurauksena.

MARXIN JA INTERNATIONAALIN HEDELMÄLLINEN VUOROVAIKUTUS

Marxilla siis oli kuin olikin oma vahva vai- kutuksensa Internationaaliin. Entä miten hänen käytännön toimintansa järjestössä ja työläisten parissa mielestäsi vaikutti hä- nen teoreettiseen työhönsä? Marxhan laa- ti näihin samoihin aikoihin Pääomaa, jonka ensimmäinen nide ilmestyi 1867.

Mielestäni voimme sanoa, että Interna- tionaalilla oli hyvin myönteinen vaikutus Marxiin, ei vain Marxilla Internationaaliin. Vuosien 1864 ja 1872 välillä, jolloin Marx oli tiiviisti mukana työläisten kamppailuissa, hän sai virikkeitä ajatustensa kehittämi- seen ja usein niiden tarkistamiseen, van- hojen itsestäänselvyyksien kyseenalaista- miseen ja uusien kysymysten esittämiseen. Ennen kaikkea hän sai aihetta kapitalismi- kritiikkinsä terävoittämiseen luonnostele- malla kommunistisen yhteiskunnan yleiset ääriviivat. Ortodoksinen neuvostoaikainen näkemys, jonka mukaan Marx toimi Inter- nationaalissa soveltaen mekaanisesti histo- rian silloiseen vaiheeseen tutkijankammi- ossaan jo valmiiksi takomaansa poliittista teoriaa, on siis täysin todellisuuden vastai- nen.

Tämä on minun kantani. En näe mi- tään ristiriitaa siinä, että Internationaa- lia pidetään sinä mikä se on (suurena jär- jestönä jonka jäsenistö nousi enimmillään 150 000:een) ja annetaan Marxille mikä hä- nelle kuuluu. Päinvastoin, juuri tämä kan- ta tekee myös enemmän oikeutta Marxin älylle.

Voidaanko siis sanoa, että Internationaali oli »kollektiivinen intellektuelli» siinä mie- lessä kuin mitä Gramsci myöhemmin puhui?

Voimme ilman muuta käyttää tätä ilmai- sua. Gramscin »kollektiivisen intellektu- ellin» käsite liittyy tiiviisti 20. vuosisadan poliittiseen puolueeseen. Mutta Internatio- naali on erinomainen esimerkki siitä sitees- tä ja poliittisesta yhteydestä, joka vallitsee joukkojen ja johtavien jäsenten (tässä tapa- uksessa Pääneuvoston) välillä, tai, käyttääk- semme Gramscin omaa ilmaisua, esimerkki »aktiivisesta ja tietoisesta yhteisestä osal- listumisesta», compartecipazione attiva e consapevole. Selvyyden vuoksi täytyy silti todeta, että tämä linkki oli usein heikko, tuon ajan työläisten epävakaan ja häilyvänjärjestäytymisen vuoksi.

USEITA ONNISTUMISIA

Ensimmäinen Internationaali oli kuitenkin olemassa vain suhteellisen lyhyen ajan, vuo- desta 1864 vuoteen 1877. Epäonnistuiko se siis? Vallitseva näkemys on, että se hajosi, koska sen eri suuntausten ja eri kansalli- suuksien välillä esiintyi ratkaisemattomia ristiriitoja.

Internationaalin loppua epäilemättä no- peuttivat poliittiset konfliktit ja myös jotkin sen johtajien väliset henkilökohtaiset kiis- tat. Olisi kuitenkin kovin idealistista histo- riankirjoitusta väittää, että Internationaalin kriisi johtui Marxin ja Bakuninin kiistasta. Pikemminkin on niin, että ympäröivän maa- ilman muutokset tekivät Internationaalista vähemmän tarpeellisen. Työväenliikkeen järjestöjen kasvu ja muuntuminen, kan- sallisvaltioiden voimistuminen Italian ja Saksan yhdistymisen seurauksena, Inter- nationaalin laajeneminen Espanjan ja Ita- lian kaltaisiin maihin ( joissa taloudelliset ja yhteiskunnalliset olot olivat hyvin toisen- laisia kuin Englannissa ja Ranskassa), Parii- sin kommuunia seuranneet vainot – kaikki nämä tekijät yhdessä johtivat siihen, että vanhanmallinen Internationaali ei enää so- veltunut uuteen aikaan.

Kuitenkaan, vastatakseni kysymykse- si alkuosaan, Internationaali ei päätynyt epäonnistumiseen. Päinvastoin: vaikka se oli olemassa vain muutaman vuoden ajan, sen toiminnan ansiosta työläiset kuitenkin kykenivät 1) saavuttamaan selkeämmän kä- sityksen kapitalistisen tuotantotavan me- kanismeista, 2) tulemaan tietoisemmiksi omasta voimastaan, ja 3) kehittämään uu- sia ja pidemmälle vietyjä oikeuksiensa ja etujensa puolesta käytävän taistelun muo- toja. Mielestäni Internationaalin vallanku- mouksellinen sanoma osoittautui erinomai- sen hedelmälliseksi; se tuotti ajan mittaan paljon suurempia tuloksia kuin mihin se ehti olemassaolonsa aikana – tämän takia sen tosiasiallisen elinajan lyhyys ei ole niin tärkeää.

Toinen mielessä pidettävä seikka on minusta se, että huolimatta kaikista vaike- uksista, jotka liittyivät kansallisuuksien, kielien ja poliittisten kulttuurien eroihin, Internationaali onnistui luomaan yhtenäi- syyttä ja yhteistoimintaa monien järjestö- jen ja spontaanien taisteluiden kanssa. Sen suurimpana saavutuksena oli osoittaa luok- kasolidaarisuuden ja kansainvälisen yhteis-

Tämä on totta. Loppuvaiheessa Internationaalin ohjelma
oli johdonmukaisen antikapitalistinen, kun taas vuonna 1875 hyväksytty Gothan ohjelma oli sekava keitos Lassallen ajatuk-
sia ja Wilhelm Liebknechtin rajoittunutta marxismia. Mutta siitä roolista, jota Saksan sosia- lidemokraatit esittivät (tai ehkä on parempi sanoa: eivät esittäneet) Internationaalissa, voidaan todeta pal- jon muutakin.

Saksan yleinen työväenyhdistys – histo- rian ensimmäinen työväenpuolue, joka pe- rustettiin 1863 ja jota johti Lassallen oppilas Johann Baptist von Schweitzer – ei kos- kaan liittynyt Internationaaliin. Tämä puo- lue suhtautui vihamielisesti tradunionis- miin ja mielsi poliittisen toiminnan tiukasti kansallisuusvaltion puitteisiin rajautuvana toimintana. Se pyrki ylläpitämään varsin kyseenalaista vuoropuhelua Otto von Bis- marckin kanssa eikä osoittanut alkuvuo- sinaan juurikaan kiinnostusta Internatio- naalia kohtaan. Sama kiinnostuksen puute oli ominaista Wilhelm Liebknechtille, joka

jäsentä, mutta vain muutama sata näistä liittyivät yksilöinä myös Internationaaliin, vaikka Preussin lainsäädäntö olisi salli- nut tämän. Saksalaisten heikko internationalismi painoi vaaka- kupissa enemmän kuin juridiset tekijät, ja tilanne huononi edel- leen 1870-luvun jälkipuoliskol- la, kun liike uppoutui entistä enemmän sisäisiin asioihinsa.

Entä Bakunin? On väitetty, että Marx ja Engels yrittivät pakkosyöttää Internationaa- lille autoritaarisia ideoita, jotka koskivat sen organisaatiota. Sinä kuitenkin vaikutat arvi- oivan Bakuninin roolia myönteisemmin kuin mitä marxilais-leniniläisessä historiankirjoi- tuksessa oli tapana.

Tuo on anarkistista propagandaa. Jos Internationaalissa esiintyi autoritaarista kulttuuria, niin se oli Bakuninin edusta- maa. Marx, Engels samoin kuin monet muut Internationaalin johtohahmoista (mukaan lukien, tietysti, Bakunin) yrittivät tehdä ide- oistaan vallitsevia. Mutta ei siinä ole mitään outoa. Pariisin kommuunin jälkeen, esimer- kiksi, Marx halusi luoda kestäviä ja hyvitoiminnan ratkaiseva merkitys. Internationaali auttoi työläisiä tajuamaan, ettei työn vapautumiseen päästä yhdessä maassa, vaan että se on yleismaa- ilmallinen hanke. Se myös levitti työläisten joukkoon tietoisuuden siitä, että heidän on saavutettava päämäärä itse, oman järjestäy- tymisensä avulla, sen sijaan että he dele- goisivat tehtävän jollekin toiselle; edelleen – ja tässä Marxin teoreettinen panos oli kes- keinen – että oli olennaista ylittää itse ka- pitalistisen järjestelmän rajat, sillä pelkät parannukset sen puitteissa, vaikka niiden tavoittelu toki on välttämätöntä, eivät pois- taisi riistoa ja sosiaalista epäoikeudenmu- kaisuutta.

SAKSALAISTEN INTERNATIONALISMI OLI HEIKKOA

Laatiessaan Gothan ohjelman arvosteluaan Marx viittasi Internationaalin kokemukseen ja saattoi todeta, että Saksan sosialidemo- kraattien ohjelma oli joissain suhteissa as- kel taaksepäin verrattuna Internationaalin jo saavuttamaan tasoon. Saksalaiset sosialistit olivat saaneet runsaasti vaikutteita Ferdi- nand Lassallelta, kun taas Internationaalis- sa lassallelaisuutta ei juuri näy esiintyneenjohti sittemmin yhdistynyttä Saksan sosia- lidemokraattista työväenpuoluetta, vaikka Liebknecht muuten oli poliittisesti lähel- lä Marxia.

Huolimatta siitä, että Saksassa toimi kaksi työväenliikkeen poliittista järjes- töä, maassa ei oltu kovinkaan innostunei- ta Internationaalista ja vain harvat haki- vat jäsenyyttä. Internationaalin kolmena ensimmäisenä olemassaolovuonna saksa- laiset työväenliikkeen aktiivit eivät kiinnit- täneet sen olemassaoloon huomiota, koska pelkäsivät viranomaisten taholta koituvaa vainoa. Kuvio muuttui jossain määrin vuo- den 1868 jälkeen, kun Internationaalin mai- ne ja saavutukset Euroopassa kasvoivat. Nyt molemmat kilpailevat työväenpuolu- eet yrittivät esiintyä sen saksalaisena haa- rana. Taistelussaan Lassallen kannattajia vastaan Liebknecht yritti käyttää valttikort- tina oman puolueensa läheisyyttä Marxin kantoihin, mutta Saksan sosialidemokraat- tisen työväenpuolueen kytkentä Interna- tionaaliin oli silti enemmän muodollinen (»puhtaan platoninen», kuten Engels totesi) kuin tosiasiallinen, ja sekä aineellinen että ideologinen panostus Internationaaliin oli minimaalista. Puolueen perustamista seu- ranneena vuonna siihen liittyi yli »Marx sai työläisten kamppailuissa virikkeitä ajatustensa kehittämiseen ja usein niiden tarkistamiseen.»

organisoituja poliittisen järjestäytymisen muotoja jokaisessa maassa missä Interna- tionaali oli edustettuna, koska hän katsoi et- tä kamppailun olisi laajettava talouden pii- ristä politiikkaan (valtaa piti vallata, jotta päästäisiin paremmin taistelemaan kapi- talismia vastaan), eikä siksi, että hän olisi ajatellut autoritaarisesti!

Toisaalta, ei voi sanoa etteikö Bakunin olisi ollut sosialisti. Vaikka hän Proudho- nin tavoin vastusti peräänantamattomas- ti kaikkia poliittisen auktoriteetin muotoja, etenkin valtiovaltaa, olisi
aivan väärin panna hänet samaan joukkoon mutualistien2 kanssa.
Siinä missä mutualistit, joilla oli paljon painoarvoa Internationaa-
lin varhaisvuosina, olivat pidättyneet kaikesta poliittisesta toimin-
nasta, autonomistit taas taistelivat »yhteiskunnallisen vallankumouksen poli- tiikan, porvarillisen politiikan ja valtion tu- hoamisen» puolesta. Ei saa unohtaa, että he kuuluivat Internationaalin vallankumouk- sellisten osatekijöiden joukkoon ja että he esittivät kiinnostavaa kritiikkiä kysymyksis- sä, jotka liittyivät poliittiseen valtaan, valti- oon ja byrokratiaan.

ON JÄLLEEN AIKA KÄÄNTÄÄ TRENDI

Aika, jolloin Internationaali oli aktiivinen, oli samalla globalisaation aikaa mittakaavas- sa, jota ei ennen ollut nähty. Tänään eläm- me samantapaista vaihetta, yhä kiihtyvine globalisoitumisprosesseineen, mutta meillä ei enää ole Internationaalia… Eikö mielestäsi ole edelleenkin tarvetta tällaiselle järjestöl- le? Vai onko pääoman vallan vastarinnalle nykyisin avautunut muunlaisia mahdolli- suuksia ja keinoja?

Internationaalin 150. vuosipäivä toteu- tuu itse asiassa varsin erilaisessa konteks- tissa kuin mitä sen toiminta-aika oli. Työn maailma on kokenut koko aikakautta lei- maavan tappion ja on keskellä syvää kriisiä. Lähes kaikkialla maailmassa vallinneen pit- kän uusliberaalisen politiikan kauden seu- rauksena se systeemi, jota vastaan työläiset taistelivat ja josta he saivat tärkeitä voittoja, on palannut samalla kun sen riistoluonne on entisestään vahvistunut. Työläisten oi- keuksia vastaan on hyökätty jo usean vuo- sikymmenen ajan. Tämä on pakottanut työ- väenjärjestöt etsimään uusia etenemisen teitä, yhteistyön ja solidaarisuuden mahdollisuuksia jotka jälleen pystyisivät haas- tamaan globalisoituneen pääoman suunnat- toman mahdin. Kuten ennenkin, työläisten on opittava tuntemaan, miten muuntaa lu- kumääräinen voimansa ja sitoutumisensa taisteluun voimaksi, joka pystyisi takaa- maan heille perustavia sosiaalisia ja talou- dellisia etuja. Internationaalin opetukset voivat auttaa trendin kääntämisessä, joskin järjestäytymisen poliittisia muotoja täytyy osin ajatella uusiksi. Emmehän voi vain sel-

Toisaalta, vaikka kapitalistinen globa- lisaatio on heikentänyt työväenliikettä, se on myös monin tavoin avannut uusia väyliä. Kommunikaation mahdollisuus on kasva- nut, ja se saattaa helpottaa työläisten kan- sainvälistä yhteistoimintaa ja solidaari- suutta. Kapitalismin tuoreen krisiin myötä – joka on entisestäänkin kärjistänyt työn ja pääoman välejä – Lontoossa 1864 peruste- tun järjestön perintö on uudelleen osoittau- tunut merkittäväksi, ja sen opetukset ovat tänään ajankohtaisempia kuin koskaan. laisenaan ottaa käyttöön 150 vuot.

»Oli ta sitten olleita malleja olennaista Viimeisten 25 vuoden aikana ylittää on toteutunut sarja merkittäviä kapitalistisen poliittisia ja taloudellisia kään- järjestelmän teitä: neuvostoblokin romahdus; rajat.» ympäristökysymysten nousu kes- kiöön; globalisaation tuottamat so- siaaliset haasteet; ja yksi kapitalis- min historian suurimmista talouskriiseistä, joka YK:n alaisen Kansainvälisen työjärjes- tön (ILO) tietojen mukaan on vuodesta 2008 alkaen lisännyt 27 miljoonaa maailman työttömien kokonaismäärään, mikä nyt on yli 200 miljoonaa. Edelleen, työmark- kinoiden »uudistukset» (sana »uudistus» on ajan myötä menettänyt edistyksellisen sisältönsä) ovat vuosi vuodelta lisänneet »joustavuutta» ja helpottaneet työläisten irtisanomista. »Uudistukset» ovat tuotta- neet syvempää epätasa-arvoisuutta, eivät väitettyjä parannuksia työoloihin. Nykyi- nen tilanne monissa Euroopan maissa hä- lyttävine työttömyyslukuineen on kuvaav esimerkki tästä epäonnistumisesta.

Vaikka näin on, niin viimeaikaiset, eri puolilla maailmaa vaikuttaneet globaalit protestiliikkeet ovat toistaiseksi rajoittu- neet esittämään hyvin yleisluontoisia vaati- muksia sosiaalisen tasa-arvon puolesta. Ne eivät ole paneutuneet riittävästi työn maail- man uusiin ongelmiin ja siinä tapahtunei- siin radikaaleihin muutoksiin. Itse asiassa vielä vähän aikaa sitten monet kirjoittajat esittivät teesin, että näköpiirissä olisi »työn loppuminen». Tuloksena on ollut, että työ, joka 20. vuosisadalla esitti keskeisen toimi- jan osaa, on kasvavassa määrin muuttunut heikoksi ja toissijaiseksi vaikuttajaksi. Am- mattiliittojen on entistä vaikeampi edustaa ja organisoida nuorempia tai maahanmuut- tajataustaisia työläisiä yhä joustavammilla työmarkkinoilla, missä työpaikat ovat epä- varmoja ja enenevässä määrin vailla oikeudellista suojaa.

Categories
Reviews

Choeng-Lip Chu, Marxism 21

마르크스와 마르크스주의들을 다시 생각한다 에 대한 본 서평에서는 이 책의 저자 무스토가 MEGA2에 대한 면밀한 검토를 통해 [1844년 경제학·

철학 수고]나 [그룬트리세] 등 마르크스의 주요 저술에 대한 기존의 해석들과 자본론 제2권 및 제3권에 대한 엥겔스의 편집 작업이 지닌 문제점 등에 대해 전개하는 비판적 논의 를 살펴본다.

이를 통해 제2인터내셔널과 제3인터내셔널, 마르크스-레닌주의를 거 치며 교조적 경전으로 왜곡된 마르크스의 이론이 철두철미하게 비판적이고 끊임없 이 논거를 모색하는 열린 텍스트로 이루어졌다는 점이 강조된다. 또한 본 서평은 무스토가 마르크스의 저술에 대한 해박한 문헌학적 지식과 마르크스의 학문적 원칙 에 충실한 비판적이고 균형 잡힌 시각을 통해 기존의 교조적이고 독단적인 입장을 예리하게 비판할 뿐만 아니라, MEGA2의 발간이 제기하는 거대한 해석적 과제와 새로운 고민들을 던져준다는 점도 부각한다. 다른 한편 무스토가 마르크스의 정치 경제학 비판을 서술하는 방법에서 그 시작을 이루는 구체물로서의 ‘상품’이 지닌 추상적 성격을 이해하지 못함으로써 빠지는 혼란의 문제점이 지적된다.

Categories
Journal Articles

Mies Paikallaan

I. Ensiaskeleet
28. syyskuuta 1864 parisen tuhatta työmiestä täytti St. Martin’s Hallin Lontoon ydinkeskustassa. He olivat saapuneet kokoukseen, jonka englantilaiset ammattiyhdistysjohtajat ja pieni joukko mannereurooppalaisia työläisiä olivat kutsuneet koolle. Ennakkoilmoituksissa oli puhuttu ”Pariisin työmiesten organisoimasta valtuuskunnasta”, joka antaisi ”vastauksensa englantilaisten veljiensä julkilausumaan ja esittäisi suunnitelman kansojen keskinäisen ymmärryksen edistämiseksi.” [3]

Hankkeen järjestäjät eivät ennakoineet eivätkä olisi voineet aavistaakaan, mitä tästä pian seurasi. Heidän ajatuksenaan oli perustaa kansainvälinen foorumi, jossa voitaisiin tarkastella tärkeimpiä työläisiin vaikuttavia ongelmia ja keskustella niistä, mutta aikeena ei varsinaisesti ollut perustaa ammattiyhdistysliikettä ja työväenluokan poliittista toimintaa koordinoivaa järjestöä. Vastaavasti heidän ideologiansa perusaineksina olivat pikemmin yleiset eettiset ja humanitaariset tekijät, kuten kansojen välinen veljeys tai maailmanrauhan tärkeys, kuin luokkakonflikti ja selvät poliittiset päämärät. Näiden rajoitusten vuoksi tapaaminen St. Martin’s Hallissa olisi saattanut jäädä ainoastaan yhdeksi aikakauden epämääräisistä demokraattisista aloitteista, joka ei olisi johtanut mihinkään.

Todellisuudessa se kuitenkin synnytti kaikkien työväenliikkeen organisaatioiden esikuvan, jonka sekä reformistit että vallankumoukselliset jatkossa ottaisivat viitepisteekseen: syntyi Kansainvälinen työväenliitto [4] eli ”Ensimmäinen internationaali”.Valtaapitävässä luokassa uutiset internationaalin perustamisesta herättivät kauhua. Heitä puistatti ajatus, että myös työläiset halusivat esiintyä aktiivisina toimijoina historiassa. Useat hallitukset ottivat tavoitteekseen internationaalin tuhoamisen, ja ne hätyyttivät sitä kaikilla käytössään olevilla keinoilla.

Internationaalin perustaneet työväenjärjestöt olivat jokseenkin sekalainen seurakunta. Keskeinen voimatekijä oli brittiläinen ammattiyhdistysliike. Lähes kaikki sen johtajat olivat reformisteja ja enimmäkseen kiinnostuneita taloudellisista kysymyksistä. He kamppailivat parantaakseen työläisten olosuhteita mutta eivät kyseenalaistaneet kapitalismia. He kuitenkin pitivät internationaalia välineenä, joka saattaisi edistää heidän asiaansa estämällä työvoiman tuonnin ulkomailta lakkojen aikana.

Toinen järjestön merkittävä vaikuttaja olivat mutualistit, jotka olivat pitkään vallinneet Ranskassa mutta olleet vahvoja myös Belgiassa ja ranskankielisessä Sveitsissä. Pierre-Joseph Proudhonin (1809–1865) teorioihin nojaten he vastustivat kaikkea työväenluokan osallistumista politiikkaan ja lakkoja kamppailun aseena. Lisäksi heidän kantansa naisten emansipaatioon oli konservatiivinen. He kannattivat federaatioihin perustuvaa osuustoiminnallista järjestelmää ja väittivät, että kapitalismia voitaisiin muuttaa takaamalla kaikille yhtäläinen mahdollisuus lainansaantiin. Niinpä heitä voidaan viime kädessä kutsua internationaalin oikeaksi siiveksi.

Nämä kaksi ryhmää muodostivat yhdessä internationaalin määrällisen enemmistön. Lisäksi oli myös muita, eriluonteisia ryhmiä. Kolmanneksi tärkein ryhmä olivat kommunistit, jotka olivat ryhmittyneet Karl Marxin (1818–1883) hahmon ympärille. He toimivat pienissä ryhmittymissä, joiden vaikutus rajoittui ennen kaikkea muutamiin saksalaisiin ja sveitsiläisiin kaupunkeihin sekä Lontooseen. He olivat antikapitalisteja: he vastustivat vallitsevaa tuotantotapaa ja katsoivat, että sen kumoamiseksi on välttämätöntä toimia poliittisesti.

Perustamisensa aikaan internationaalin riveihin kuului myös tahoja, joilla ei ollut mitään tekemistä sosialistisen perinteen kanssa, kuten tiettyjä epämääräisesti demokraattisten ajatusten innostamia itäeurooppalaisten pakolaisten ryhmiä. Näiden joukossa oli Giuseppe Mazzinin [5] (1805–1872) seuraajia, jonka luokkarajat ylittävä aate suuntautui pääasiassa kansallisiin vaatimuksiin. He katsoivat internationaalin olevan hyödyksi, kun esitetään yleisiä vaatimuksia alistettujen kansojen vapautuksen puolesta.

Asiaa mutkistaa vielä se, että jotkut ranskalaiset, belgialaiset ja sveitsiläiset työläisryhmät toivat internationaaliin monenmoisia sekavia teorioita, joista osa oli hengeltään utopistisia. Kaikki nämä ryhmät jättivät jälkensä syntyvään internationaaliin. Ammattiyhdistyksistä, poliittisesta toiminnasta ja erilaisista kulttuuripiireistä hankitut kokemukset yhdistyivät monimutkaiseksi kudelmaksi. Oli vaivalloinen tehtävä rakentaa yleiset puitteet ja pitää näin laaja organisaatio koossa, edes periaatteeltaan liittona. Vielä silloinkin, kun yhteisestä ohjelmasta oli sovittu, jokainen suuntaus vaikutti (joskus yhteisestä linjauksesta poikkeavalla tavalla) paikallisostossa, jossa se oli enemmistönä.

Marxin suuri saavutus oli varmistaa näiden suuntauksien yhteiselo samassa organisaatiossa, jonka ohjelma oli kaukana kunkin tahon alkuperäisestä lähestymistavasta. Poliittisten kykyjensä ansiosta hän onnistui yhdistämään yhteensovittamattomilta näyttäneet ainekset ja varmistamaan, ettei internationaali vaipunut aikaisempien työväenyhdistysten tapaan nopeasti unholaan [6] . Nimenomaan Marx antoi internationaalille selvän tarkoituksen. Juuri hän onnistui myös muotoilemaan poliittisen ohjelman, joka ei sulkenut ketään ulos, mutta oli silti tiukasti luokkakantainen ja siksi hahmottui lahkolaisuudet ylittäväksi yhteiseksi ohjelmaksi. Internationaalin pääneuvoston poliittinen sielu oli aina Marx: hän luonnosteli sen tärkeimmät ratkaisut ja valmisteli kaikki sen kongressiraportit (lukuun ottamatta Lausannen kongressia vuonna 1867, jolloin Pääoman oikovedokset veivät kaiken hänen aikansa). Hän oli ”mies paikallaan”, kuten saksalainen työväenjohtaja Johann Georg Eccarius [7] (1818–1889) kerran sanoi [8] .

Yhtenäisyyden ylläpitäminen oli välillä työlästä, etenkin kun Marxin antikapitalismi ei koskaan ollut järjestössä johtava poliittinen kanta. Marxin ajattelusta tuli kuitenkin ennen pitkää vallitseva oppi osittain hänen oman sinnikkyytensä ja osittain ajoittaisten välirikkojen vuoksi. Työläisten mobilisaatioiden luonne, Pariisin kommuunin järjestelmänvastainen haaste, näin suuren ja monimutkaisen organisaation koossapitämisen ennen näkemätön tehtävä, jatkuva väittely toisten työväenliikkeen suuntausten kanssa erilaisista teoreettisista ja poliittisista kysymyksistä: kaikki nämä tekijät pakottivat Marxin ylittämään pelkän poliittisen taloustieteen, johon hän oli täysin uppoutunut 1848 vallankumouksen tappion ja edistyksellisimpien voimien heikkenemisen jälkeen. Monesti hän sai aihetta kehitellä ja joskus muuttaa ajatuksiaan, altistaa vanhat itsestäänselvyydet keskustelulle ja kysyä itseltään uusia kysymyksiä sekä erityisesti terävöittää kapitalismikritiikkiään hahmottelemalla kommunistisen yhteiskunnan pääpiirteitä. Ortodoksisen neuvostomarxilaisen tulkinnan mukaan internationaalissa Marx mekaanisesti sovelsi tiettyyn historian vaiheeseen poliittista teoriaansa, jonka hän oli ennakolta kehittänyt tutkimuksissaan. Tämä tulkinta Marxin roolista internationaalissa ei lainkaan pidä paikkaansa. [9]

II. Mutualistien tappio
Neljän vuoden ajan mutualistit olivat internationaalin maltillisin siipi. Enemmistön muodostaneet brittiläiset ammattiliitot eivät yhtyneet Marxin antikapitalismiin, mutteivät myöskään kyenneet vaikuttamaan järjestön käytäntöihin yhtä vahvasti kuin Proudhonin seuraajat.

Ranskalaisen anarkistin teorioiden pohjalta mutualistit esittivät, että työläisten taloudellinen vapautuminen saavutettaisiin perustamalla osuuskuntia ja keskitetty kansanpankki. He suhtautuivat peräänantamattoman vihamielisesti valtion interventioihin kaikilla alueilla, joten he vastustivat maan ja tuotantovälineiden sosialisointia samoin kuin lakon käyttämistä aseena. Vuonna 1868 internationaalissa oli yhä useita ryhmiä, jotka leimasivat tämän kamppailun keinon vahingolliseksi ja talouden vastaiseksi. Lìegen osaston lakkoraportti oli tässä suhteessa kuvaava: ”Lakko on taistelua. Sen vuoksi se lisää kansan ja porvariston välillä kuplivaa vihaa, erottaa yhä kauemmaksi toisistaan kaksi luokkaa, joiden tulisi sekoittua ja yhdistyä toistensa kanssa.” [10] Ero pääneuvoston kantoihin ja väitteisiin olisi tuskin voinut olla suurempi.

Marxilla oli epäilemättä keskeinen asema pitkässä kamppailussa Proudhonin vaikutusta vastaan internationaalissa. Työläiset itse olivat kuitenkin jo sivuuttamassa proudhonistisia oppeja. Ennen kaikkea lakkojen yleistyminen vakuutti mutualistit käsitystensä virheellisyydestä. Proletariaatin kamppailut osoittivat, että lakko oli välttämätön sekä nykyisten olosuhteiden välittömäksi parantamiseksi että luokkatietoisuuden vahvistamiseksi, mikä oli olennaista tulevaisuuden yhteiskunnan rakentamisessa. Tavalliset miehet ja naiset pysäyttivät kapitalistisen tuotannon vaatiakseen oikeuksiaan ja sosiaalista oikeudenmukaisuutta. Tämä muutti voimatasapainoa internationaalissa ja, mikä vieläkin tärkempää, koko yhteiskunnassa. Pariisin pronssityöläiset, Rouenin ja Lyonin kutojat ja Saint-Étiennen hiilikaivostyöläiset vakuuttivat internationaalin ranskalaisjohtajat maan ja teollisuuden sosialisoinnin tarpeesta voimakkaammin kuin mikään teoreettinen keskustelu. Ja nimenomaan työväenliike osoitti vastoin Proudhonin näkemyksiä, ettei sosioekonomista kysymystä voinut irrottaa poliittisesta kysymyksestä. [11]

Lopullisesti mutualistien siivet katkaisi 6.–13. syyskuuta 1868 pidetty Brysselin kongressi. Edustajia oli 99 ja he tulivat Ranskasta, Britanniasta, Sveitsistä, Saksasta, Espanjasta ja Belgiasta. Kohokohta oli, kun kokous hyväksyi De Paepen [12] ehdotuksen tuotantovälineiden sosialisoimisesta. Tämä oli ratkaiseva askel sille, että sosialismin taloudellinen perusta määriteltiin suuren kansainvälisen järjestön ohjelmassa, ei enää ainoastaan yksittäisten intellektuellien kirjoituksissa. [13]

Internationaalin kollektivistinen käänne alkoi Brysselin kongressissa, mutta seuraavana vuonna 5.–12. syyskuuta järjestetty Baselin kongressi vakiinnutti sen ja hävitti proudhonismin jopa kotimaastaan Ranskasta. Tällä kertaa kongressissa oli 78 edustajaa. Osallistujia oli Ranskan, Sveitsin, Saksan, Britannian ja Belgian lisäksi myös Espanjasta, Italiasta ja Itävallasta, yksi edustaja myös Yhdysvaltojen kansallisesta ammattiliitosta. Tämä oli selvä osoitus järjestön laajentumisesta.

Brysselin kongressin maaomaisuutta koskevat päätöslauselmat vahvistettiin 54 edustajan äänestäessä puolesta, neljän äänestäessä vastaan ja kolmentoista edustajan äänestäessä tyhjää. Yksitoista Ranskan edustajaa hyväksyi uuden tekstin, jossa julistettiin, ”että yhteiskunnalla on oikeus lakkauttaa maan yksityisomistus ja tehdä siitä yhteisön omaisuutta” [14] . Baselin jälkeen Ranskan internationaali ei ollut enää mutualistinen.

Baselin kongressi oli kiinnostava myös siksi, että Mihail Bakunin osallistui siihen edustajana. Hävittyään kilpailun Rauhan ja vapauden liigan johtajuudesta Bakunin oli perustanut Sosialistisen demokratian kansainvälisen allianssin syyskuussa 1868 Genevessä, ja joulukuussa hän oli hakenut internationaalin jäsenyyttä. Vuotta myöhemmin Bakuninin ajatukset alkoivat levitä useissa kaupungeissa, etenkin Etelä-Euroopassa ja hyvin pian Espanjassa.

III. Internationaali ja Pariisin kommuuni
Syyskuussa 1870 internationaali valmisteli viidettä kongressiaan. Alkujaan se oli kaavailtu pidettäväksi Pariisissa, mutta Ranskan ja Preussin välisen sodan puhjettua 19. heinäkuuta 1870 kongressi oli pakko peruuttaa.

Kun Saksa oli voittanut Sedanissa ja Bonaparte oli pidätetty, 4. syyskuuta 1870 Ranskassa julistettiin kolmas tasavalta. Seuraavan vuoden tammikuussa päättyi Pariisin neljä kuukautta kestänyt piiritys, kun Ranska hyväksyi Bismarckin ehdot. Seurannut aselepo mahdollisti vaalien pitämisen ja Adolphe Thiersin (1797–1877) nimittämisen tasavallan presidentiksi suuren legitimistisen ja orleanistisen enemmistön tuella. Pääkaupungissa edistykselliset tasavaltalaiset voimat kuitenkin putsasivat pöydän ja kansa osoitti laajasti tyytymättömyyttään. Kun näköpiirissä oli hallitus, joka halusi riisua kaupungin aseista ja torjua kaikki sosiaaliset uudistukset, pariisilaiset kääntyivät Thiersiä vastaan ja 18. maaliskuuta pantiin alulle ensimmäinen merkittävä poliittinen tapahtuma työväenliikkeen historiassa: Pariisin kommuuni.

Vaikka Bakunin oli yllyttänyt työläisiä muuttamaan isänmaallisen sodan vallankumoukselliseksi, Lontoon pääneuvosto päätti aluksi olla ottamatta kantaa. Kiihkeä kommuunin voiton julistaminen olisi saattanut herättää katteettomia odotuksia työläisissä ympäri Euroopan ja aiheuttaa lopulta lannistumista ja epäluottamusta. Sen vuoksi Marx päätti vaieta toistaiseksi ja pysyi muutaman viikon poissa pääneuvoston kokouksista. Hänen synkät aavistuksensa osoittautuivat liiankin perustelluiksi, ja hieman yli kaksi kuukautta julistamisensa jälkeen toukokuun 28. päivänä Pariisin kommuuni kukistettiin verisesti. Kaksi päivää myöhemmin Marx ilmestyi jälleen pääneuvoston kokoukseen mukanaan käsikirjoitus ”Kansalaissota Ranskassa” [15] . Tekstillä oli valtava merkitys seuraavien viikkojen aikana, suurempi kuin yhdelläkään toisella työväenliikkeen asiakirjalla 1800-luvulla.

Versailles’n joukkojen vyöryttyä Pariisiin toukokuun 21.–28. päivän välisen ”verisen viikon” aikana noin kymmenentuhatta kommunardia tapettiin taisteluissa tai teloitettiin umpimähkäisesti. Joukkosurma oli Ranskan historian verisin. Lisäksi vangittiin vähintäänkin 43 000 ihmistä, joista 13 500 tuomittiin kuolemaan, vankeuteen tai pakkotyöhön tai karkoitettin (useat kaukaiseen Uuden-Kaledonian siirtokuntaan). 7 000 ihmistä onnistui pakenemaan ja saamaan turvapaikan Englannista, Belgiasta tai Sveitsistä. Euroopan konservatiivi- ja liberaalilehdistö viimeisteli Thiersin sotilaiden työn syyttämällä kommunardeja kammottavista rikoksista ja toitottamalla ”sivilisaation” voittoa työläisten röyhkeästä kapinasta. Tästä edespäin internationaali oli myrskyn silmässä, syytettynä jokaisesta mahdollisesta vallitsevaa järjestystä vastaan suunnatusta teosta. Marx pohdiskeli happaman ironisesti: ”Kun Chicagossa roihusi suurpalo, lennättimet ympäri maailman julistivat sen internationaalin pirulliseksi tempuksi. On todella ihmeellistä, ettei Karibiaa tuhonnutta hurrikaania pidetty sen riivaamana.” [16]

Marxin piti käyttää päiväkausia vastatakseen sekä itsensä että internationaalin panetteluun lehdistössä. Hän kirjoitti olevansa ”tällä hetkellä Lontoon parjatuin ja uhkailluin mies” [17] . Vaikka Pariisi tukahdutettiin väkivalloin ja muualla Euroopassa seurasi mustamaalauksen sekä hallitusten harjoittaman sorron aalto, internationaalista tuli kommuunin seurauksena vahvempi ja tunnetumpi. Kapitalistit ja keskiluokka näkivät sen uhkana vallitsevalle järjestykselle, mutta työläisissä se ruokki toivoa maailmasta vailla riistoa ja epäoikeudenmukaisuutta. [18]

Kapinallinen Pariisi vahvisti työväenliikettä, suuntasi sen omaksumaan radikaalimpia kantoja ja voimisti taistelutahtoa. Kokemus osoitti, että vallankumous oli mahdollinen ja että päämääränä voisi ja pitäisi olla täysin kapitalistisesta yhteiskunnasta eroavan yhteiskunnan rakentaminen. Lisäksi se osoitti, että tämän saavuttaakseen työläisten tulisi luoda kestäviä ja hyvin järjestäytyneitä poliittisen yhdistymisen muotoja. [19]

IV.ƒ Lontoon vuoden 1871 konferenssi
Internationaalin edellisestä kongressista oli kulunut kaksi vuotta, mutta uutta ei vallitsevissa olosuhteissa voitu järjestää. Sen vuoksi pääneuvosto päätti järjestää konferenssin Lontoossa 17.–23. syyskuuta. Läsnä oli 22 edustajaa Britanniasta (myös Irlanti oli ensimmäistä kertaa edustettuna), Belgiasta, Sveitsistä ja Espanjasta; lisäksi paikalla olivat ranskalaiset maanpakolaiset. Vaikka tapahtumasta pyrittiin tekemään niin edustuksellinen kuin mahdollista, se oli itse asiassa lähempänä laajennettua pääneuvoston kokousta.

Marx oli julistanut etukäteen, että konferenssi omistettaisiin ”yksinomaan kysymyksille organisaatiosta ja menettelytavoista” ja teoreettiset kysymykset jätettäisiin sivuun [20] . Ensimmäisessä istunnossa hän selitti:

”Pääneuvosto on kutsunut koolle konferenssin sopiakseen eri maiden edustajien kanssa toimenpiteistä, jotka ovat tarpeellisia järjestöä useista eri maista lähestyvien vaarojen vuoksi, sekä askeleista kohti uuden tilanteen vaatimuksia vastaavaa organisaatiota. Toiseksi vastatakseen hallituksille, jotka väsymättä työskentelevät tuhotakseen liiton kaikin käytettävissään olevin keinoin. Ja viimeksi ratkaistakseen Sveitsin kiistan lopullisesti.” [21]

Marx keskitti kaiken voimansa näihin ensisijaisiin päämääriin: internationaalin uudelleen organisointiin, sen puolustamiseen vihamielisten voimien hyökkäyksiltä ja Bakuninin kasvavan vaikutuksen hillitsemiseen. Kongressin ylivoimaisesti aktiivisimpana edustajana Marx piti jopa 102 puheenvuoroa, torppasi ehdotukset, jotka eivät sopineet hänen suunnitelmiinsa ja taivutteli puolelleen ne, jotka eivät vielä olleet vakuuttuneet. [22] Lontoon kokoontuminen vahvisti hänen asemaansa järjestössä. Hän ei ollut enää pelkästään organisaation poliittisen linjan muodostava ajattelija, vaan myös yksi sen taistelutahtoisimmista ja kyvykkäimmistä militanteista.

Konferenssi muistettaisiin myöhemmin tärkeimmästä päätöksestään eli Vaillantin [23] päätöslauselman numero IX hyväksymisestä. Blanquistien jäljelle jääneet joukot olivat liittyneet internationaaliin kommuunin lakattua olemasta [24] . Heidän johtajansa esitti, että organisaatio pitäisi muuttaa pääneuvoston johtamaksi keskitetyksi ja kurinalaiseksi puolueeksi. Huolimatta joistakin erimielisyyksistä – erityisesti blanquistien kannasta, jonka mukaan vallankumouksen läpiviemiseen riittäisi tiiviisti organisoitu taistelijoiden ydinjoukko – Marx ei epäröinyt liittoutua Vaillantin ryhmän kanssa. Tavoitteena ei ollut ainoastaan vahvistaa internationaalissa vaikuttanutta bakunistisen anarkismin vastaista oppositiota. Ennen kaikkea hän tavoitteli laajempaa yhteisymmärrystä muutoksista, joita pidettiin välttämättömänä luokkataistelun uudessa vaiheessa.

Niinpä Lontoon päätöslauselmassa julistettiin, että

”työväenluokka ei voi toimia omistavan luokan joukkovoimaa vastaan luokkana muuten kuin järjestäytymällä poliittiseksi puolueeksi, erilaisena ja vastakkaisena kaikille omistavien luokkien muodostamille vanhoille puolueille; että työväenluokan järjestäytyminen poliittiseksi puolueeksi on välttämätöntä, jotta varmistettaisiin yhteiskunnalisen vallankumouksen voitto ja sen lopullinen päämäärä – luokkien hävittäminen; ja että voimien yhteenliittäminen, johon työväenluokka on jo vaikuttanut taloudellisilla kamppailuillaan, toimisi samalla vipusimena sen kamppailuissa maanomistajien ja kapitalistien poliittista valtaa vastaan.”

Johtopäätös oli selvä: työväenluokan ”taloudellinen liike ja sen poliittinen toiminta ovat erottamattomat”. [25]

Geneven kongressi vuonna 1866 oli vakiinnuttanut ammattiliittojen merkityksen, mutta Lontoon konferenssi 1871 keskitti katseensa työväenluokan toiseen keskeiseen välineeseen:

poliittiseen puolueeseen. On kuitenkin painotettava, että tämä käsitettiin paljon laajemmin kuin 1900-luvulla. Marxin käsitys tulee sen vuoksi erottaa blanquistien näkemyksestä, jonka kanssa hän myöhemmin otti avoimesti yhteen. Samoin tulee erottaa se Leninin kannasta, jonka lokakuun vallankumouksen jälkeiset kommunistiset järjestöt omaksuivat [26] .

Marx katsoi, että työväenluokan vapautuminen on pitkä ja vaivalloinen prosessi. Näkemys on teoriassa ja käytännössä täysin päinvastainen kuin Sergei Netšajevin [27] (1847–1882) kanta Vallankumouksellisen katekismuksessa, jonka ajamat salaseurat Lontoon edustajat tuomitsivat, mutta joita Bakunin intohimoisesti kannatti.

Vain neljä edustajaa vastusti päätöslauselma IX:ää Lontoon konferenssissa ja vaati sen sijaan ”abstentionistista” politiikasta pidättäytymistä, mutta Marxin voitto osoittautui lyhytikäiseksi. Pyrkimys muodostaa jokaiseen maahan jotain poliittisen puolueen kaltaista ja myöntää laajemmat oikeudet pääneuvostolle vaikuttivat rajusti internationaalin sisäisiin asioihin. Se ei ollut valmis siirtymään niin nopeasti joustavasta toimintatavasta poliittisesti yhtenäiseen organisaatiomalliin. [28]

Marx oli vakuuttunut, että käytännössä kaikki tärkeimmät federaatiot ja paikallisosastot kannattaisivat konferenssin päätöslauselmia, mutta hänen oli pian arvioitava asia uudelleen. Marraskuun 12. päivänä Juran federaatio kutsui koolle kongressin pieneen Sonvilierin kuntaan, ja vaikkei Bakunin kyennyt osallistumaan, Juran federaatio julistautui virallisesti internationaalin sisäiseksi oppositioksi.

Juran federaatio oli Bakuninin keskeinen toimintakenttä, eikä sen kanta tullut yllätyksenä. Marx oli kuitenkin todennäköisesti yllättynyt, kun merkkejä levottomuudesta ja jopa kapinasta pääneuvoston poliittista linjaa vastaan alkoi ilmetä toisaalla. Lontoossa tehdyt ratkaisut tuomittiin paikallisen poliittisen autonomian oikeuttamattomina loukkauksina useissa eri maissa.

Pääneuvostoa vastustanut oppositio oli monihahmoinen, ja toisinaan vastustuksen motiivi oli henkilökohtainen. Oppositiota piti koossa erikoinen kemia, mikä teki internationaalin johtamisesta entistäkin vaikeampaa. Vaikka Bakuninin teorioita ihailtiin joissakin maissa ja vaikka Guillaume [29] kykeni yhdistämään eri oppositioryhmiä, merkittävin ”työväenluokan poliittisen toiminnan” päätöstä vastaan sotiva tekijä oli ilmapiiri, joka oli vastaan Marxin ehdottamaa laadullista edistysaskelta. Vaikka muutoksen väitettiin hyödyttävän kaikkia, monet pitivät Lontoon käännettä röyhkeänä väliintulona. Bakuniniin liitetyn ryhmän lisäksi myös suurin osa federaatioista ja paikallisyhdistyksistä piti autonomian periaatetta ja organisaation erilaisia näkökantoja yhtenä internationaalin kulmakivistä. Marxin virhearvio kiihdytti järjestön kriisiytymistä. [30]

V. Internationaalin kriisi
Viimeinen taisto koitti loppukesästä 1872. Internationaalin onnistui jälleen kokoontua edellisvuosien järkyttävien tapahtumien jälkeen: Ranskan ja Preussin välinen sota, Pariisin kommuunia seurannut sortotoimien aalto, lukuisat sisäiset yhteenotot. Internationaalin viidenteen kongressiin Haagissa 2.–7. syyskuuta osallistui 65 valtuutettua kaikkiaan 14 maasta. Edustus oli taatusti kattavin koko internationaalin historiassa.

Tapahtuman tärkeys kannusti Marxia osallistumaan henkilökohtaisesti, Engels seuranaan [31] . Haagin kokouksen tärkein ratkaisu oli päätöslauselman numero IX sisällyttäminen järjestön sääntöihin uutena pykälänä 7a. Poliittisesta kamppailusta oli tullut välttämätön työkalu yhteiskunnan muuttamiseksi, sillä ”maan ja pääoman herrat tulevat aina käyttämään poliittisia etuoikeuksiaan taloudellisten monopoliensa säilyttämiseksi ja työn orjuuttamiseksi. Sen vuoksi poliittisen vallan haltuunottamisesta on tullut työväenluokan todellinen tehtävä.” [32]

Internationaali oli nyt merkittävästi erilainen kuin perustamisensa aikaan. Radikaalidemokraatit olivat lähteneet ajauduttuaan marginaaliin, mutualistit oli voitettu ja moni oli vaihtanut kantaansa. Reformistit eivät enää olleet enemmistö (paitsi Britanniassa), antikapitalismista oli tullut koko liiton ja lisäksi hiljattain muodostuneiden suuntausten, kuten anarkokollektivistien, poliittinen linja. Vaikka internationaalin olemassaolon aikana koettu nousukausi oli tehnyt olosuhteista joissakin tapauksissa hieman siedettävämmät, työläiset käsittivät nyt, ettei todellinen muutos tapahtuisi liennytyksin vaan ainoastaan lopettamalla riisto. Lisäksi heidän kamppailunsa perustui nyt heidän taustaryhmittymiensä aloitteiden sijaan entistä enemmän heidän omiin aineellisiin tarpeisiinsa.

Myös laajemmin katsottuna tilanne oli muuttunut radikaalisti. Saksan yhdistyminen 1871 vahvisti alkaneeksi uuden aikakauden, jolloin kansallisvaltiosta tuli poliittisen, oikeudellisen ja alueellisen identiteetin määrittäjä. Tämä kehitys kyseenalaisti ylikansallisen järjestön, joka rahoitti toimintansa jokaiselta maalta perittävillä jäsenmaksuilla ja edellytti näiden luopuvan merkittävästä osasta poliittista vaikutusvaltaansa. Samalla kasvavat erot kansallisten liikkeiden ja organisaatioiden välillä tekivät pääneuvostolle vaikeaksi kaikkien vaatimukset tyydyttävän poliittisen synteesin muodostamisen. On totta, että internationaali oli alusta saakka koostunut rykelmästä ammattiliittoja ja poliittisia yhdistyksiä, joita ei ollut helppo yhdistää. Niiden edustamien poliittisten sitoumusten ja näkemysten kirjo oli siten myös poikkeuksellisen laaja.

Vuoteen 1872 mennessä liiton eri osapuolet olivat selvillä ja ne olivat entistä paremmin järjestäytyneitä, aivan kuten työväenluokka kamppailussaan yleisemminkin. Brittiläisten ammattiliittojen laillistaminen oli liittänyt ne virallisesti osaksi kansallista politiikkaa; internationaalin Belgian federaatio oli laajalle levinnyt organisaatio, jonka keskusjohto kykeni antamaan itsenäisen teoreettisen panoksensa; Saksassa oli kaksi työväenpuoluetta, (Saksan) sosiaalidemokraattinen työväenpuolue ja (Saksan) yleinen työväenliitto, joilla molemmilla oli edustus parlamentissa [33] ; ranskalaiset työläiset Lyonista Pariisiin, olivat jo yrittäneet ”rynnäköidä taivasta vastaan” [34] ; ja Espanjan liitto oli laajentunut jo lähes joukkoliikkeeksi. Samankaltaisia muutoksia oli tapahtunut myös muissa maissa.
Internationaalin alkuperäinen kokoonpano ja sen alkuperäinen tehtäväkin olivat vanhentuneet. Nyt ei ollut enää tarvetta valmistautua lakkoihin tai järjestää niille euroopanlaajuista tukea. Ei myöskään ollut tarvetta järjestää ammattiliittojen hyödyllisyyttä tai maan ja tuotantovälineiden sosialisoimista käsitteleviä kongresseja. Tällaiset aiheet olivat nyt osa koko järjestön yhteistä perintöä. Pariisin kommuunin jälkeen työväenliikkeen todellinen haaste oli ollut vallankumouksellinen: kuinka järjestäytyä kapitalistisen tuotantotavan lakkauttamiseksi ja porvarillisen maailman instituutioiden kukistamiseksi. Kysymys ei ollut enää vallitsevan yhteiskunnan uudistamisesta vaan uuden rakentamisesta.

Haagin kongressissa ankaraa kiistelyä seurasi sarja äänestyksiä, mukaan luettuna Bakuninin erottaminen ja pääneuvoston siirto Lontoosta New Yorkiin. Tämä ratkaisu heijasteli Marxin näkemystä, jonka mukaan oli parempi luopua internationaalista kuin nähdä sen päätyvän nurkkakuntaisena järjestönä vastustajien käsiin. Pääneuvoston siirto New Yorkiin johtaisi takuulla internationaalin tuhoon, joka oli määrättömästi parempi vaihtoehto kuin kuluttava sarja toinen toistaan seuraavia sisäisiä kamppailuja.

Vaikka monet ovat niin väittäneet, ei ole kuitenkaan uskottavaa, että pääsyy internationaalin rapautumiseen oli sen kahden suuntauksen (tai jopa kahden miehen, Marxin ja Bakuninin) välinen konflikti, olivat he kuinka merkittäviä hyvänsä. Pikemminkin maailma internationaalin ympärillä muuttui ja teki internationaalista tarpeettoman. Työväenliikkeen organisaatioiden kasvu ja muutos, kansallisvaltioiden vahvistuminen Saksan ja Italian yhdistyttyä, internationaalin laajentuminen esimerkiksi Espanjaan tai Italiaan (joissa taloudelliset ja yhteiskunnalliset olosuhteet olivat varsin erilaiset kuin Britanniassa tai Ranskassa), brittiläisen ammattiyhdistysliikkeen ajautuminen entistä maltillisemmille linjoille, Pariisin kommuunia seuranneet sortotoimet: kaikki nämä syyt yhdessä tekivät internationaalin alkuperäisestä kokoonpanosta uuteen aikaan soveltumattoman.

Tätä taustaa vasten ja liikkeen yhtenäisyyttä hajottavien taipumusten edelleen vaikuttaessa myös internationaalin ja sen keulahahmojen elinkaarella oli luonnollisesti osuutensa. Esimerkiksi Lontoon konferenssi oli kaukana Marxin haaveilemasta pelastavasta tapahtumasta. Päinvastoin joustamattomat menettelytavat pahensivat kriisiä entisestään, koska vallitsevia tuntoja ei osattu lukea eikä Bakuninin ja hänen ryhmittymänsä vahvistumista osattu ehkäistä kaukonäköisesti. [35] Marx saavutti Pyrrhoksen voiton: yrittäessään ratkaista sisäiset konfliktit hän päätyi vahvistamaan niitä. Joka tapauksessa Lontoon päätökset vain nopeuttivat kehityskulkuja, jotka olivat jo käynnissä ja joiden suuntaa oli mahdotonta enää muuttaa.

Kaikkien näiden historiallisten ja organisatoristen näkökohtien lisäksi päähenkilöömme liittyy myös muita tärkeitä seikkoja. Kuten Marx oli muistuttanut Lontoon konferenssin osallistujia sen istunnossa vuonna 1871: ”neuvoston tehtävästä oli tullut suunnaton, sillä se oli velvoitettu käsittelemään sekä yleisiä että kansallisia kysymyksiä” [36] . Se ei ollut enää vuoden 1864 pikkuruinen organisaatio, joka astelee vuoroon englantilaisen ja vuoroon ranskalaisen jalkansa varassa; se oli nyt läsnä kaikissa Euroopan maissa, joista jokaisella oli erityiset ongelmansa ja ominaispiirteensä. Organisaatiota hajottivat kaikkialla sisäiset konfliktit, mutta lisäksi myös poliittisen synteesin muodostamisesta tuli pääneuvostolle entistä vaivalloisempi tehtävä kommunardipakolaisten saavuttua Lontooseen uusien huoliensa ja moninaisten ideoidensa kanssa.

Marx oli äärimmäisen väsynyt toimittuaan internationaalissa kahdeksan vuoden ajan hellittämättä. Hän päätti omistaa seuraavat vuotensa yritykselle saattaa Pääoma loppuun tietoisena siitä, että työväestön joukot olivat puolustuskannalla Pariisin kommuunin kärsimän tappion jälkeen. Kommuunin tappio oli tuolloin hänelle kaikkein olennaisin tosiasia. Ylittäessään Pohjanmeren matkalla Hollantiin hänen täytyi aavistaa, että tulossa oli hänen viimeinen suuri kamppailunsa.

Marx oli muuttunut St. Martin’s Hallin vuoden 1864 ensimmäisen kokouksen puhumattomasta hahmosta koko internationaalin johtajaksi, jonka aseman tunnustivat niin kongressiedustajat kuin laajempikin yleisö. Vaikka internationaali taatusti oli Marxille paljosta kiitollisuudenvelassa, myös se oli puolestaan muuttanut hänen elämänsä. Ennen järjestön perustamista Marx oli tunnettu vain pienissä poliittisten aktivistien piireissä. Pariisin kommuunin jälkeen, mutta luonnollisesti myös hänen magnum opuksensa ilmestyttyä vuonna 1867, hänen maineensa oli levinnyt Euroopan maiden vallankumouksellisten piirissä niin, että lehdistö viittasi häneen ”punaisen terrorin tohtorina”. Hänen velvollisuutensa internationaalissa saivat Marxin osallistumaan lukuisiin taloudellisiin ja poliittisiin kamppailuihin. Ne yllyttivät häntä edelleen pohtimaan kommunismia ja rikastuttivat syvällisesti koko antikapitalistista teoriaansa.

VI. Marx vastaan Bakunin
Kahden leirin välinen taistelu raivosi Haagin kongressia seuraavien kuukausien ajan, mutta se keskittyi vallitseviin teoreettisiin ja ideologisiin eroihin vain satunnaisesti. Marx päätyi usein karrikoimaan Bakuninin näkemyksiä ja nimitti häntä ”luokkasopuilun” [class equalization] [37] tai ykskantaan politiikasta pidättäytymisen puolestapuhujaksi. Venäläinen anarkisti, joka ei ollut vastustajansa veroinen teoreetikko, pitäytyi puolestaan mieluummin henkilökohtaisissa syytöksissä ja loukkauksissa.

Vaikka Bakunin jakoi Proudhonin kanssa leppymättömän poliittisten auktoriteettien vastaisuuden, etenkin sen välittömästi valtiollisessa muodossa, olisi väärin samastaa hänet mutualisteihin. Mutualistit olivat tosiasiassa pidättäytyneet kaikesta poliittisesta toiminnasta, mikä rasitti merkittävästi internationaalia sen alkuvuosina. Autonomian periaatetta kannattavat anarkistit puolestaan kamppailivat ”yhteiskunnallisen vallankumouksen, porvarillisen politiikan ja valtion tuhoamisen” puolesta, kuten Guillaume painotti yhdessä viimeisimmistä puheenvuoroistaan Haagin kongressissa [38] . On huomattava, että autonomit kuuluivat internationaalin vallankumouksellisiin voimiin ja että heidän kriittinen panoksensa poliittisen vallan, valtion ja byrokratian kysymyksiin on kiinnostava.
Kuinka negatiivinen politiikka, jonka autonomit näkivät ainoana mahdollisena toimintatapana, sitten erosi sentralistien ajamasta positiivisesta politiikasta? Saint-Imierissä 15.–16. syyskuuta 1872 järjestetyssä kansainvälisessä kongressissa [39] Italian federaatio teki esityksen, johon osallistui myös muita, Haagista palaavia edustajia. Esityksessä sanotaan, että ”kaikki poliittinen järjestäytyminen voi olla vain vallan organisointia yhden luokan hyväksi ja joukkojen tappioksi. Jos proletariaatti pyrkisi anastamaan vallan itselleen, siitä itsestään tulisi valtaapitävä ja riistävä luokka.” Siksi ”kaiken poliittisen vallan lakkauttaminen on proletariaatin ensimmäinen tehtävä” ja ”tällaisen tuhotyön toteuttamiseksi perustetut, niin sanotusti väliaikaiset vallankumoukselliset poliittisen vallan organisaatiot olisivat edelleen petkutusta ja olisivat yhtä vaarallisia proletariaatille kuin olemassaoleville hallituksillekin.” [40]

Vaikka osapuolet olivat samaa mieltä luokkien ja valtion poliittisen vallan hävittämisen tarpeellisuudesta sosialistisessa yhteiskunnassa, he olivat perustavanlaatuisesti eri mieltä ratkaisevan tärkeistä kysymyksistä, kuten toimintatavoista ja yhteiskunnallisista voimista, jotka kykenisivät toteuttamaan muutoksen. Marxille vallankumouksen subjekti par excellence oli erityinen luokka, teollisuusproletariaatti, kun taas Bakunin kääntyi ”suuren rahvaan joukon” eli niin sanotun ”ryysyköyhälistön” puoleen. Se oli lähes kokonaan ”säästynyt porvarillisen sivilisaation saastuttavalta vaikutukselta ja kantoi sisäisessä olemuksessaan ja pyrkimyksissään kaikkia yhteiselämän välttämättömyyksiä ja kärsimyksiä, kaikkia tulevaisuuden sosialismin siemeniä”. [41] Kommunisti Marx oli oppinut, että yhteiskunnallinen muutos edellytti erityisiä historiallisia olosuhteita, tehokasta organisaatiota ja massojen luokkatietoisuuden pitkäjänteistä kehittymistä. Anarkisti Bakunin oli vakuuttunut siitä, että tavallisten ihmisten, niin sanotun rahvaan, vaistot olivat ”sekä vankkumattomat että oikeutetut”, itsessään riittävät ”pannakseen toimeen ja voittaakseen yhteiskunnallisen vallankumouksen”. [42]

Toinen erimielisyys koski keinoja toteuttaa sosialismi. Suuri osa Bakuninin militantista toiminnasta koostui pienten, enimmäkseen intellektuellien muodostamien ”salaseurojen” perustamisesta (tai perustamisen haaveilemisesta): ”vallankumouksellinen yleisesikunta muodostuu omistautuneista, tarmokkaista, älykkäistä yksilöistä, ennen kaikkea kansan vilpittömistä ystävistä”, jotka valmistelevat kansannousun ja toteuttavat vallankumouksen [43] . Marx puolestaan uskoi työväenluokan vapauttavan itse itsensä ja oli vakuuttunut, että salaseurat olivat ristiriidassa ”proletariaatin liikkeen kehityksen kanssa. Työläisten sivistämisen sijaan ne alistavat heidät autoritäärisille, mystisille säännöille, jotka rajoittavat heidän itsenäisyyttään ja johdattavat heidän tietoisuutensa väärään suuntaan” [44] . Venäläinen maanpakolainen vastusti kaikkea työväenluokan poliittista toimintaa, jonka välittömänä päämääränä ei ollut vallankumous, mutta vakituisesti Lontoossa asuva ei-minkään-maan kansalainen ei halveksinut liikkeitä, jotka tavoittelivat yhteiskunnallisia uudistuksia ja osittaisia päämääriä. Marx pysyi täysin vakuuttuneena siitä, että tällaiset liikkeet vahvistaisivat työväenluokkaa sen kamppailussa kapitalistisen tuotantotavan ylittämiseksi, eivät niinkään sopeuttaisi työväenluokkaa järjestelmään.

VII. Uusi internationaali
Myöhempinä vuosikymmeninä marxistit voittivat poliittisen kamppailun anarkisteja vastaan, työväenliike omaksui sosialistisen ohjelman, laajentui koko Eurooppaan ja rakensi uusia ylikansallisen yhteistyön mahdollistavia rakenteita. Nimet edustivat jatkuvuutta (Toinen internationaali vuosina 1889–1916, Kolmas internationaali vuodesta 1919 vuoteen 1943), mutta lisäksi kaikki nämä järjestöt myös viittasivat jatkuvasti Ensimmäisen internationaalin arvoihin ja oppeihin. Niinpä sen vallankumouksellinen viesti osoittautui harvinaisen hedelmälliseksi ja tuotti myöhemmin vielä merkittävämpiä tuloksia kuin sen toiminnan aikana.
Internationaali auttoi työläisiä ymmärtämään, ettei työn vapautusta voinut saavuttaa yhdessä maassa, vaan päämäärä oli globaali. Se myös levitti työläisten joukossa tietoisuutta siitä, että heidän oli saavutettava tämä päämärä itse. He itse pystyivät järjestäytymään, tehtävää ei tarvinnut delegoida kenellekään toiselle. Lisäksi oli olennaista ylittää kapitalistinen tuotantotapa ja palkkatyö, sillä parannukset vallitsevaan järjestelmään eivät vielä poista riippuvaisuutta työnantajien harvainvallasta, vaikka niiden toteuttaminen onkin välttämätöntä. Marxin teoreettinen panos oli perustavan tärkeä tämän tiedostamiseksi.

Translated by Paula Rauhala

Viitteet & Kirjallisuus
1. Marcello Musto (s. 1976) toimii sosiologian apulaisprofessorina Yorkin yliopistossa Torontossa. Musto on toimittanut internationaalista vasta ilmestyneen teoksen Workers Unite! The International 150 Years Later. Bloomsbury, New York & London 2014. Hänen aiemmin toimittamistaan teoksista, ks. erit. Karl Marx’s ’Grundrisse’. Routledge, London 2008; Marx for Today. Routledge, London 2012. Muston Marxia ja marxismia käsitteleviä kirjoja ja artikkeleita on julkaistu ympäri maailman 16 eri kielellä. Ks. lisää Andrei Maidanski & Vesa Oittinen, Toinen Marx – Marcello Muston haastattelu. niin & näin 3/11, 117–121. – Suom. huom.
2. Artikkeli perustuu pitempään katsaukseen internationaalin historiaan, ks. Marcello Musto, Introduction. Teoksessa Workers Unite! The International 150 Years After. Bloomsbury, New York & London 2014, 1–68. – Suom. huom.
3. David Rjazanov, Zur Geschichte der Ersten Internationale. Marx-Engels Archiv. Osa I. Marx-Engels-Archiv Verlagsgesellschaft, Frankfurt/M. 1925, 171.
4. International Working Men’s Association. – Suom. huom.
5. Giuseppe Mazzini (1805–1872) kuului Italian kansallisen vapautusliikkeen johtajiin. – Suom. huom.
6. Ks. Henry Collins & Chimen Abramsky, Karl Marx and the British Labour Movement. MacMillan, London 1965, 34.
7. Johann Georg Eccarius (1818­–1889), työläinen ja journalisti. Maanpaossa Lontoossa. Oikeamielisten liiton ja sittemmin Kommunistien liiton jäsen. – Suom. huom.
8. Johann Georg Eccarius Karl Marxille 12.10 1864. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA2). III/13. Akademie, Berlin 2002, 10.
9. Vrt. Maximilien Rubel, Marx critique du marxisme. Payot, Paris 1974, 41: ”Vain mytologian tai jopa mystifioinnin tarve voi saada heidät näkemään tässä [poliittisessa ohjelmassa] ’marxismin’ tuloksen, eli täysin toteutuneen opin, jonka kaikkitietävät aivot ovat antaneet ylhäältä päin yhteiskunnallista patenttiratkaisua kaipaavien ihmisten muodottomalle ja kykenemättömälle joukolle.”
10. Cassian Maréchal, Report of the Liège Section. Teoksessa La première Internationale. Osa I. Toim. Henri Burgelin, Knut Langfeldt & Miklós Molnar. Droz, Genève 1962, 268. Jatkossa PI.
11. Ks. Jacques Freymond, Introduction. Teoksessa PI. Osa I, xiv.
12. César De Paepe (1841–1890) kuului Belgian työväenpuolueen perustajiin. – Suom. huom.
13. Ks. Musto 2014, document 3.
14. PI. Osa II, 74.
15. Karl Marx, Kansalaissota Ranskassa (Der Bürgerkrieg in Frankreich, 1871). Valitut teokset kuudessa osassa. Osa 3. Edistys, Moskva 1978, 413–501.
16. Karl Marx, Report of the General Council to the Fifth Annual Congress of the International. Teoksesssa The General Council of the First International. Vol. I–V. Toim. Marxismin-leninismin instituutti. Progress, Moskva 1962–68, 461. Jatkossa GC.
17. Marx Ludwig Kugelmannille 18. kesäkuuta 1871. Teoksesssa Karl Marx – Friedrich Engels, Collected Works. Vol. 44. Progress, Moskva 1989, 157. Jatkossa MECW.
18. Ks. Georges Haupt, L’internazionale socialista dalla Comune a Lenin. Einaudi, Torino 1978, 28.
19. Sama, 93–95.
20. Karl Marx, 15. elokuuta 1871. Teoksessa GC. Vol. IV, 259.
21. Karl Marx, 17. syyskuuta 1871. Teoksessa PI. Osa II, 152.
22. Ks. Miklós Molnár, Le déclin de la première internationale. Droz, Genève 1963, 127.
23. Édouard-Marie Vaillant (1840–1915) oli ranskalainen blanquisti, joka toimi pääneuvoston jäsenenä 1871–1872. – Suom. huom.
24. Ranskalainen Loius Auguste Blanqui (1805–1881) oli vallankumouksellinen ja utopistikommunisti, joka oli vangittuna Pariisin kommuunin aikaan. – Suom. huom.
25. Ks. Musto 2014, document 74.
26. 1870-luvun alkuvuosina työväenliike oli järjestäytynyt poliittiseksi puolueeksi vain Saksassa. Niinpä sekä Marxin että Bakuninin seuraajat käyttivät käsitettä ’puolue’ hyvin sekavasti. Jopa Marx käytti termiä hämärällä tavalla. Rubelin (1974,183) mukaan Marxille ”puolueen käsite […] vastaa luokan käsitettä”. Lopulta on hyvä painottaa, että internationaalin vuosien 1871–1872 yhteenotto ei keskittynyt poliittisen puolueen perustamiseen (ilmaus, jota käytetään vain kahdesti Lontoon konferenssissa ja viisi kertaa Haagin kongressissa) vaan pikemminkin ”adjektiivin poliittinen […] käyttöön” (Sama, 84).
27. Sergei Gennadijevitš Netšajev (1847–1882), venäläinen salaliittolaisvallankumouksellinen. – Suom. huom.
28. Ks. Jacques Freymond & Miklós Molnár, The Rise and Fall of the First International. Teoksessa The Revolutionary Internationals, 1864–1943. Toim. Milorad M. Drachkovitch. Stanford University Press, Stanford 1966, 3–35 (27).
29. James Guillaume (1844–1916), sveitsiläinen opettaja ja bakunisti. Erotettiin internationaalista 1872 Haagin kongressissa. – Suom. huom.
30. Freymond & Molnár 1966, 27–28.
31. Ks. Karl Marx Ludwig Kugelmannille, 29. heinäkuuta 1872. Teoksessa MECW. Vol. 44, 413. Marx huomautti, että kongressi olisi ”elämän ja kuoleman kysymys internationaalille; ja ennen kuin eroan haluan ainakin suojella sitä hajottavilta elementeiltä”.
32. Musto 2014, document 65. Vrt. vanha suomennos: ”Koska maa- ja pääomamagnaatit käyttävät aina poliittisia etuoikeuksiaan taloudellisten monopoliensa puolustamiseen ja ikuistamiseen sekä työn orjuuttamiseen, poliittisen vallan valtaamisesta on tullut proletariaatin suuri velvollisuus.” Karl Marx & Friedrich Engels, Haagin yleisen kongressin päätöslauselmista 2.–7. syyskuuta 1872. Teoksessa Valitut teokset kuudessa osassa. Osa 3. Edistys, Moskva 1978, 559. – Suom. huom.
33. Vuonna 1869 August Bebelin (1840– 1913) ja Wilhelm Liebknechtin (1826–1900) aloitteesta perustettu Die Sozialdemokratische Arbeiterpartei (SDAP) kilpaili Ferdinand Lassallen (1825–1864) 1863 perustaman Allgemeiner Deutscher Arbeiter-Vereinin (ADAV) kanssa. – Suom. huom.
34. Musto viitaa Marxin kirjeeseen Kugelmannille 12. huhtikuuta 1871. ”Verrattakoon näitä taivasta vastaan rynnäköiviä pariisilaisia saksalais-preussilaiseen Pyhän Rooman valtakunnan taivaanorjiin kaikkine vedenpaisumusaikaisine naamiohuveineen, joista haiskahtaa kasarmille, kirkolle, turvejunkkerihengelle ja ennenkaikkea filisterimäisyydelle.” Karl Marx & Friedrich Engels, Kirjeitä. Suom. Timo Koste & Vesa Oittinen. Edistys, Moskva 1976, 266. – Suom. huom.
35. Molnár 1963, 144.
36. Karl Marx, 22. syyskuuta 1872. Teoksessa PI. Osa II, 217.
37. Väite perustui vuoden 1869 Kansainvälisen sosialistisen demokratian allianssin ohjelman periaatteisiin.
38. Musto 2014, document 76.
39. Anarkistisen internationaalin perustamiskokous. – Suom. huom.
40. Musto 2014, document 78.
41. Mihail Bakunin, The International and Karl Marx (1872). Teoksessa Bakunin on Anarchy. Toim. & käänt. Sam Dolgoff. Alfred A. Knopf, New York 1972, 286–307 (294).
42. Sama, 294–5.
43. Mihail Bakunin, Programme and Purpose of the Revolutionary Organization of International Brothers. Teoksessa Michael Bakunin. Selected Writings. Toim. Arthur Lehning. Käänt. Steven Cox & Olive Stevens. Jonathan Cape, London 1973, 155.
44. Karl Marx, Record of Marx’s Speech on Secret Societies. Teoksessa MECW. Vol. 22, 621.

Categories
Book chapter

Revisitando a concepção de alienação em Marx

1. As origens do conceito de alienação
A alienação pode ser incluída entre as teorias mais relevantes e debatidas do século XX. Esta concepção elaborada por Marx assumiu um papel determinante no âmbito das discussões desenvolvidas sobre o tema. No entanto, diferente do que se poderia imaginar, o caminho da sua afirmação não foi absolutamente linear e as publicações de algumas obras inéditas de Marx, contendo reflexões sobre a alienação, representaram significativos pontos de viragem para a transformação e a difusão desta teoria.

Ao longo dos séculos, o termo alienação foi utilizado muitas vezes e com significados mutáveis. Na reflexão teológica ele designou o afastamento do homem em relação a deus, nas teorias do contrato social serviu para indicar a perda da liberdade original do indivíduo, enquanto na economia política inglesa foi empregado para descrever a transferência de propriedade de terras e de bens. A primeira exposição filosófica sistemática de alienação, entretanto, ocorre somente no início do século XIX com Georg W. F. Hegel. Na Fenomenologia do Espírito ele a tornou de fato a categoria central do mundo moderno e empregou os termos Entäusserung (renúncia) e Entfremdung (estranhamento, cisão) para representar o fenômeno mediante o qual o espírito vem a ser o outro de si mesmo na objetividade. Tal problemática teve grande importância também junto a autores da Esquerda hegeliana e a concepção de alienação religiosa elaborada por Ludwig Feuerbach em A Essência do Cristianismo, isto é, a crítica do processo mediante o qual o homem se convence da existência de uma divindade imaginária e se submete a ela, contribuiu de modo significativo para o desenvolvimento do conceito.

Subsequentemente, a alienação desaparece da reflexão filosófica e nenhum dentre os mais importantes autores da segunda metade do século XIX lhe dedicou particular atenção. O próprio Marx, nas obras publicadas ao longo de sua vida, empregou o termo em raríssimas ocasiões e este tema resultou totalmente ausente também no marxismo da Segunda Internacional (1889-1914) [1].

Neste período, entretanto, alguns pensadores elaboraram conceitos que, sucessivamente, foram associados àquele de alienação. Nos livros Divisão do Trabalho e Suicídio, por exemplo, Émile Durkheim formulou a noção de “anomia”, com a qual pretendia indicar aquele conjunto de fenômenos que se manifestavam nas sociedades nas quais as normas que garantem a coesão social entram em crise após o grande desenvolvimento da divisão do trabalho. As mudanças sociais ocorridas no século XIX, com enormes transformações no processo produtivo, constituíram também o pano de fundo das reflexões dos sociólogos alemães.

Em A filosofia do dinheiro, Georg Simmel dedicou grande atenção ao predomínio das instituições sociais sobre os indivíduos e à impessoalidade das relações humanas. Ao passo que, em Economia e sociedade, Max Weber se deteve sobre os conceitos de “burocratização” e de “cálculo racional” nas relações humanas, consideradas a essência do capitalismo. Estes autores, porém, interpretaram tais fenômenos como eventos inevitáveis e as suas considerações foram sempre guiadas pela vontade de tornar melhor a ordem social e política existente, e não certamente pela vontade de subvertê-la em outra diferente.

2. A redescoberta da alienação
A redescoberta da teoria da alienação ocorreu graças a György Lukács que, em História e Consciência de Classe, referindo-se a algumas passagens de O Capital de Marx, em particular ao parágrafo dedicado ao “caráter fetichista da mercadoria” (Der Fetischcharakter der Ware), elaborou o conceito de reificação (Verdinglichung o Versachlichung), ou seja, o fenômeno através do qual a atividade de trabalho se contrapõe ao homem como algo objetivo e independente e o domina mediante leis autônomas e estranhas a ele. Nos traços fundamentais, porém, a teoria de Lukács era ainda muito semelhante à de Hegel, uma vez que ele também concebeu a reificação como um “fato estrutural fundamental.” (LUKÁCS, 1971, p. 112). Assim, quando na década de Sessenta, sobretudo após o aparecimento da tradução francesa do seu livro [2] , este texto voltou a exercer uma grande influência entre os estudiosos e militantes de esquerda, Lukács decide republicá-lo em uma nova edição introduzida por um longo prefácio autocrítico, no qual, para esclarecer a sua posição, ele afirmou: “História e Consciência de Classe segue Hegel na medida em que, também neste livro, o estranhamento é colocado sobre o mesmo plano da objetivação.” (LUKÁCS, 1971, p. XXV).

Outro autor que durante os anos Vinte dispensou grande atenção a estas temáticas foi Isaak Ilijč Rubin. No seu Ensaio sobre a teoria do valor de Marx, ele sustenta que a teoria do fetichismo constituía “a base de todo o sistema econômico de Marx e, em particular, da sua teoria do valor.” (RUBIN, 1976, p. 5). Para o autor russo, a reificação das relações sociais representava “um fato real do capitalismo” (RUBIN, 1972, p. 23), isto é, consistia em “uma verdadeira e própria ‘materialização’ das relações de produção, e não de uma simples ‘mistificação’ ou de uma ilusão ideológica. Trata[va]-se de uma das características estruturais da economia na sociedade atual. […] O fetichismo não [era] somente um fenômeno da consciência social, mas do próprio ser social.” (RUBIN, 1972, p.49). Não obstante estas intuições, perspicazes se se considera o período no qual foram escritas, a obra de Rubin não consegue contribuir com o conhecimento da teoria da alienação, uma vez que, tendo sido traduzida em inglês (e depois desta língua em outras ainda) somente em 1972, conheceu uma tardia recepção no Ocidente.

O evento decisivo que interferiu para revolucionar de maneira definitiva a difusão do conceito de alienação foi a publicação, em 1932, dos [Manuscritos Econômico Filosóficos de 1844], uma obra inédita da produção juvenil de Marx. A partir deste texto emerge o papel de destaque conferido por Marx à teoria da alienação durante uma importante fase da formação de sua concepção: a descoberta da economia política [3] . Marx, na realidade, mediante a categoria de trabalho alienado (entfremdete Arbeit) [4] não somente transportou a problemática da alianação da esfera filosófica, religiosa e política para a esfera econômica da produção material, como também fez desta última o pressuposto para compreender e superar as primeiras [5] . Nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844], a alienação foi descrita como o fenômeno através do qual o produto do trabalho “surge frente ao trabalho como um ente estranho, como uma potência independente do produtor.” (MARX, [1844]1976, p. 298).. Para Marx [1844]1976, p 299,

A expropriação do trabalhador em seu produto tem o significado não somente de que seu trabalho se torna um objeto, uma existência externa, mas, bem além disso, que existe fora dele, independente dele e estranha a ele, tornando-se uma potência autônoma diante dele, que a vida que ele concedeu ao objeto se lhe defronta hostil e estranha.

Ao lado desta definição geral, Marx elencou quatro diferentes tipos de alienação que indicavam como na sociedade burguesa o trabalhador seria alienado: 1) do produto de seu trabalho, que se torna um “objeto estranho e possuidor de um domínio sobre ele”; 2) na atividade de trabalho, que é percebida como “voltada contra ele mesmo [… e] a ele não pertencente”; 3) do gênero humano, uma vez que a “essência específica do homem” é transformada em “uma essência estranha a ele”; e 4) dos outros homens, isto é, em relação “ao trabalho e ao objeto de trabalho” (MARX, [1844]1976, p. 301, 304), [6] realizados pelos seus semelhates.

Para Marx, diferente de Hegel, a alienação não coincidia com a objetivação enquanto tal, mas com uma realidade econômica precisa e com um fenômeno específico: o trabalho assalariado e a transformação dos produtos do trabalho em objetos que se contrapõem aos seus produtores. A diversidade política entre as duas interpretações é enorme. Ao contrário de Hegel, que havia representado a alienação como manifestação ontológica do trabalho, Marx concebeu este fenômeno como característica de um determinado período da produção, o capitalista, considerando possível sua superação mediante “a emancipação da sociedade da propriedade privada.” (MARX, [1844] 1976, p. 307). Considerações análogas foram desenvolvidas nos cadernos de notas que continham estratos da obra Elementi di economia politica de James Mill:

O […] trabalho seria livre manifestação da vida e portanto gozo da vida. Mas nas condições da propriedade privada ele é alienação da vida; de fato eu trabalho para viver, para obter os meios de vida. O meu trabalho não é vida. Em segundo lugar: no trabalho seria, portanto, afirmada a peculiaridade da minha individualidade, já que nele seria afirmada a minha vida individual. O trabalho seria portanto verdadeira e ativa propriedade. Mas nas condições da propriedade privada a minha individualidade está alienada ao ponto desta atividade me ser odiosa, e; para mim um tormento e só a aparência de uma atividade, e é portanto também somente uma atividade de extorção e imposta somente por uma acidental necessidade exterior, e não por uma necessidade interior. (RUBIN, 1972, p. 247-248).

Portanto, mesmo nestas fragmentárias e, às vezes, incertas formulações juvenis, Marx tratou sempre a alienação de um ponto de vista histórico e nunca natural.

3. As concepções não marxistas de alienação
Levaria ainda muito tempo, entretanto, antes que uma concepção histórica, e não ontológica, de alienação pudesse afirmar-se. De fato, a maior parte dos autores que, nas primeiras décadas do século XX, se ocupou desta problemática o fez sempre a considerando um aspecto universal da existência humana. Em Ser e tempo, Martin Heidegger tratou do problema da alienação no aspecto meramente filosófico e considerou esta realidade como uma dimensão fundamental da história. A categoria utilizada por ele para descrever a fenomenologia da alienação foi a “decadência” (Verfallen) [7] , isto é, a tendência do Ser-aí (Dasein) – que na filosofia heideggeriana indica a constituição ontológica da vida humana – que se perde na falta de autenticidade e no conformismo do mundo que o circunda.

Para Heidegger (2005, p. 215), “este estar no ‘mundo’ significa a identificação no ser-junto dominado pelo falatório, pela curiosidade e pelo equívoco.” Um território, portanto, completamente diverso da fábrica e da condição operária que estavam no centro das preocupações e das elaborações de Marx. Além disto, esta condição de “decadência” não foi considerada por Heidegger como uma condição “negativa e deplorável, que o progresso da civilização humana pudesse um dia anular” (HEIDEGGER, 2005, p. 215-216), mas como uma característica ontológica, “um modo existencial do ser-no-mundo.” (HEIDEGGER, 2005, p. 218). [8]

Também Herbert Marcuse, que, diferente de Heidegger, conhecia bem a obra de Marx [9] , identificou a alienação com a objetivação em geral e não com a sua manifestação nas relações de produção capitalistas. No ensaio Sobre os fundamentos filosóficos do conceito de trabalho na ciência econômica, ele sustenta que o “caráter de peso do trabalho” não podia ser reduzido meramente a “determinadas condições presentes na execução do trabalho, a sua organização técnico-social”, mas devia ser considerado como um dos seus traços fundamentais:

trabalhando, o trabalhador está “junto da coisa”, seja estando atrás de uma máquina, ou projetando planos técnicos, ou tomando medidas organizativas, ou estudando problemas científicos, ou instuindo os homens, etc. No seu fazer se deixa guiar pela coisa, se sujeita e obedece as suas leis, também quando domina o seu objeto “[…]. Em todo caso não está ‘junto de si’ […], está junto ao ‘diferente de si’, também quando este fazer realiza a própria vida livremente escolhida. Esta alienação e estranhamento da existência […] é, por princípio, ineliminável.” (MARCUSE, 1969, p. 170).

Para Marcuse, portanto, existia uma “negatividade originária do fazer laboral” (MARCUSE, 1969, p. 171), que ele reputava pertencer à “essência da existência humana.” (MARCUSE, 1969, p. 171). A crítica da alienação tornou-se, assim, uma crítica da tecnologia e do trabalho em geral. E a superação da alienação foi considerada possível somente através do jogo, momento no qual o homem podia alcançar a liberdade que lhe foi negada durante a atividade produtiva: “um único lance de bola de um jogador representa um triunfo da liberdade humana sobre a objetividade que é infinitamente maior que a conquista mais clamorosa do trabalho técnico.” (MARCUSE, 1969, p. 155).

Em Eros e civilização, Marcuse se distanciou da concepção marxiana de modo bastante nítido. Ele afirmou que a emancipação do homem podia realizar-se somente mediante a libertação do trabalho (abolition of labor) [10] e através da afirmação da libido e do jogo nas relações sociais. A possibilidade de superar a exploração, mediante o nascimento de uma sociedade baseada na propriedade comum dos meios de produção, foi definitivamente afastada, já que o trabalho em geral, não apenas o assalariado, foi considerado como:

trabalho para um aparelho que eles [a grande maioria da população] não controlam, que opera como um poder independente. A este poder os indivíduos, se desejam viver, devem submeter-se, e ele torna-se tanto mais estranho quanto mais se especializa a divisão do trabalho. […] Trabalham em um estado de alienação […] [em] ausência de satisfação [e] negação do princípio do prazer. (MARCUSE, 1969, p. 88).

A norma cardinal contra a qual os homens deveriam rebelar-se era o princípio do desempenho (performance) imposto pela sociedade. Segundo Marcuse (1969, p.89), de fato:

o conflito entre sexualidade e civilização se acirra com o desenvolvimento do domínio. Sob a lei do princípio do desempenho, corpo e alma são reduzidos a instumentos de trabalho alienado; como tais podem funcionar somente se renunciam à liberdade daquele sujeito-objeto libidinal que originalmente o organismo humano é, e deseja ser. […] O homem existe como instrumento de desempenho alienado [11].

Ele conclui, portanto, que a produção material, ainda que tivesse sido organizada de maneira justa e racional, “nunca poderá representar um reino de civilização e de satisfação […]. É a esfera exterior ao trabalho que determina a liberdade e a realização.” (MARCUSE, 2001, p. 181). A alternativa proposta por Marcuse foi o abandono do mito de Prometeu tão caro a Marx, para alcançar um horizonte dionisíaco: a “libertação do eros.” (MARCUSE, 2001, p. 180). Diferente de Sigmund Freud, que em Il disagio della civiltà havia sustentado que uma organização social não repressiva teria comportado uma perigosa regressão de nível de civilização alcançado nas relações humanas (FREUD, 1971, p. 226, 231), Marcuse estava convencido que se a libertação dos instintos tivesse ocorrido em uma “sociedade livre”, altamente tecnológica e a serviço do homem, ela teria favorecido não somente “um desenvolvimento do progresso” (MARCUSE, 2001, p. 216), mas também criado “novas e duradouras relações de trabalho.” (MARCUSE, 2001, p. 180). [12]

As indicações sobre como poderia tomar corpo esta nova sociedade foram, porém muito vagas e utópicas. Marcuse acabou defendendo uma oposição ao domínio tecnológico em geral, para a qual a crítica da alienação não era mais utilizada para contrastar as relações de produção capitalistas, e chega a desenvolver uma reflexão tão pessimista sobre a mudança social a ponto de incluir também a classe operária entre os sujeitos que agiam em defesa do sistema.

A descrição de um estranhamento generalizado, produzido por um controle social invasivo e pela manipulação das necessidades, criada pela capacidade de influência dos mass-media (STANZIALE , 1995, p. 70-73), foi teorizada também por outros dois exponentes de ponta da escola de Frankfurt: Max Horkheimer e Theodor Adorno. Em Dialética do iluminismo, eles afirmaram que “a racionalidade técnica de hoje não é nada mais que a racionalidade do domínio. É o caráter coagido […] da sociedade estranhada de si mesma.” (HORKHEIMER; ADORNO, 2010, p. 127). Deste modo, eles haviam posto em evidência como no capitalismo conterporâneo até mesmo a esfera da diversão, ao mesmo tempo livre e alternativa ao trabalho, tinha sido absorvida nas engrenagens da reprodução do consenso.

Depois da Segunda guerra mundial, o conceito de alienação atracou também na psicanálise. Aqueles que se ocuparam dele partiram da teoria de Freud (1971), pela qual, na sociedade burguesa, o homem é posto diante da decisão de escolher entre natureza e cultura e, para poder gozar das seguranças garantidas pela civilização [13] , deve necessariamente renunciar às próprias pulsões. Os psicólogos ligaram a alienação às psicoses que se manifestam, em alguns indivíduos, propriamente em consequência desta escolha conflitual. Consequentemente, a vastidão da problemática da alienação foi reduzida a um mero fenômeno subjetivo.

O expoente que mais se ocupou do tema da alienação nesta disciplina foi Erich Fromm. Diferente da maioria dos seus colegas, ele nunca separou as manifestações da alienação do contexto histórico capitalista e em seu texto Psicanálise da sociedade contemporânea e o homem segundo Marx usou este conceito para tentar construir uma ponte entre a psicanálise e o marxismo. Todavia, também Fromm enfrentou esta problemática privilegiando sempre a análise subjetiva e a concepção de alienação, que resume como “uma forma de experiência pela qual a pessoa conhece a si mesma como a um estranho” (FROMM, 1981, p. 127) [14], permaneceu excessivamente circunscrita ao indivíduo.

Além disto, a sua interpretação da concepção de alienação em Marx se baseou somente nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] e se caracterizou por uma profunda incompreensão da especificidade e da centralidade do conceito de trabalho alienado no pensamento de Marx. Esta lacuna impediu Fromm de conferir a devida importância à alienação objetiva, isto é, aquela do operário na atividade de trabalho e em relação ao produto do seu trabalho, e o levou a sustentar, justamente por ter negligenciado a importância das relações de produção, teses que parecem até mesmo ingênuas:

Marx acreditava que a classe operária fosse a mais estranhada […], não previu até que ponto a alienação devia tornar-se o destino da grande maioria da população […]. O empregado, o vendedor, o gerente, são hoje mais alienados que o trabalhador manual especializado. A atividade deste último depende ainda da expressão de certas qualidades pessoais como a habilidade específica, a confiabilidade, etc., e ele não é constrangido a vender a sua “personalidade”, o seu sorriso, as suas opiniões em um negócio. (FROMM , 1973, p. 128). [15]

Entre as principais elaborações não marxistas de alienação deve ser mencionada, enfim, aquela que remonta a Jean-Paul Sartre e aos existencialistas franceses [16] . A partir dos anos Quarenta, em um período caracterizado pelos horrores da guerra, pela consequente crise das consciências e, na cena francesa, pelo neo-hegelianismo de Alexandre Kojeve (1986), o fenômeno da alienação foi assumido como referência recorrente seja na filosofia ou na literatura (SARTRE, 1977; CAMUS, 2001). Todavia, também nesta circunstância, a noção de alienação assume um perfil muito mais genérico em relação ao exposto por Marx.

A alienação foi identificada com um indistinto mal-estar do homem na sociedade, como uma separação entre a personalidade humana e o mundo da experiência e, significativamente, como condition humaine não suprimível. Os filósofos existencialistas não forneceram uma origem social específica à alienação, mas, tornando a assimilá-la a toda faticidade (a falência da experiência socialista na União Soviética favorece certamente a afirmação dessa posição) conceberam a alienação com um sentido genérico de alteridade humana [17] . Em uma das obras mais significativas desta tendência filosófica, os Ensaios sobre Marx e Hegel, Jean Hyppolite expôs esta posição do segunte modo:

[a alienação] não nos parece imediatamente redutível ao conceito de alienação do homem no capital exclusivamente, como entende Marx. Este é somente um caso particular de um problema mais universal, que é o da autoconsciência humana, que, incapaz de pensar a si mesma como um “cogito” separado, se encontra somente no mundo que edifica, nos outros eus que reconhece e que, as vezes, desconhece. Mas este modo de encontrar-se no outro, esta objetivação, é sempre mais ou menos uma alienação, uma perda de si e ao mesmo tempo um reencontrar-se. Assim, objetivação e alienação são inseparáveis e a sua unidade não pode ser outra coisa senão a expressão de uma tensão dialética que se vê no movimento mesmo da história. (HYPPOLITE, 1965, p. 105-106).

Marx havia contribuído para desenvolver uma crítica da sujeição humana baseada na oposição das relações de produção capitalistas [18] . Os existencialistas, ao contrário, tomaram um caminho diferente, isto é, tentaram absorver o pensamento de Marx, por meio daquelas partes de sua obra juvenil que podiam ser mais úteis as suas teses, em uma discussão privada de uma crítica histórica específica e por vezes meramente filosófica (FARACOVI, 1972, p. 28; MÉSZÁROS, 1976, p. 301-302).

4. O debate sobre o conceito de alienação nos escritos de juventude de Marx
Na discussão sobre alienação que se desenvolveu na França, o recurso às teorias de Marx foi muito frequente. Neste debate, no entanto, repetidamente foram examinados somente os [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] e não foram levadas em consideração nem mesmo as partes de O Capital a partir das quais Lukács havia construído a sua teoria da reificação nos anos Vinte. Além disto, algumas frases dos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] foram completamente separadas do seu contexto e transformadas em citações sensacionalistas com o objetivo de demonstrar a suposta existência de um “novo Marx”, radicalmente diferente daquele que até então era conhecido, mergulhado na teoria filosófica e ainda privado do determinismo econômico que alguns de seus comentadores atribuíam a O Capital, texto, para dizer a verdade, muito pouco lido por aqueles que sustentaram esta tese.

Ainda a respeito aos manuscritos de 1844, os existencialistas franceses privilegiaram grandemente a noção de autoalienação (Selbstentfremdung), isto é, o fenômeno por meio do qual o trabalhador é alienado do gênero humano e dos seus semelhantes, o que Marx havia tratado no seu escrito de juventude, mas sempre em relação à alienação objetiva.

O mesmo clamoroso erro foi cometido por um importante expoente do pensamento filosófico-político do pós-guerra. Na obra Vida Ativa, de fato, Hannah Arendt construiu sua interpretação do conceito de alienação em Marx baseando-se somente nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844]. E, além disto, privilegiando, entre as tantas tipologias de alienação indicadas por Marx, exclusivamente aquela subjetiva:

a expropriação e a alienação do mundo coincidem; e a idade moderna, contra as mesmas intenções dos seus protagonistas, começou com o alienar do mundo certos estratos da população. […] A alienação do mundo, portanto, e não a alienação de si, como pensava Marx, foi a característica distintiva da idade moderna. (HARENDT, 2009, p. 187).

Mostra de sua escassa familiaridade com as obras de maturidade de Marx é que, para assinalar os “passos pelos quais se vê como [Marx] tinha uma certa consciência das indicações no sentido da alienação mundana na economia capitalista”, Arendt indicou o artigo jornalístico de juventude. Debates sobre a lei contra os furtos de lenha, e não as dezenas de páginas a propósito, certamente muito mais significativas, de O Capital e dos seus manuscritos preparatórios. A sua surpreendente conclusão foi que: “no conjunto da obra de Marx estas considerações [tinham] um papel secundário, enquanto uma parte do primeiro plano [era] ocupada pelo extremo subjetivismo moderno.” (HARENDT, 2009, p. 274-275). Onde e de que modo, na sua análise da sociedade capitalista, Marx tenha privilegiado “a alienação de si” (HARENDT, 2009, p. 187) permanece um mistério para o qual Harendt não forneceu explicações em sua obra.

Nos anos Sessenta, a exegese da teoria da alienação contida nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] tornou-se o pomo da discórdia da interpretação geral de Marx. Neste período foi concebida a distinção entre dois supostos Marx: o “jovem Marx” e o “Marx maduro”. Esta arbitrária e artificial contraposição foi alimentada tanto por aqueles que preferiram o Marx das obras de juventude e as obras filosóficas (por exempo, a grande parte dos existencialistas), como por aqueles (entre estes Louis Althusser e quase todos os marxistas soviéticos) que afirmavam que o verdadeiro Marx seria somente aquele de O Capital.

Aqueles que aderiram à primeira tese consideraram a teoria da alienação contida nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] o ponto mais significativo da crítica marxiana da sociedade; enquanto aqueles que abraçaram a segunda hipótese mostraram, frequentemente, uma verdadeira e própria “fobia da alienação”; tentando, em um primeiro momento, minimizar a sua importância e, quando isto não foi mais possível, considerando o tema da alienação como “um pecado de juventude, um resíduo de hegelianismo” (SCHAFF, 1979, p. 27, 53), mais tarde abandonado por Marx. Os primeiros suprimiram o fato de que a concepção de alienação contida nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] tinha sido escrita por um autor de vinte e seis anos e ainda no princípio de seus estudos principais; os segundos, ao contrário, não quiseram reconhecer a importância da teoria da alienação em Marx mesmo quando, com a publicação de novas obras inéditas, tornou-se evidente que ele nunca deixou de se ocupar dela no curso de sua existência e que esta, ainda que mudada, havia conservado um lugar de relevo nas principais etapas de elaboração de seu pensamento [19].

Sustentar, como muitos fizeram, que a teoria da alienação contida nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] fosse o tema central do pensamento de Marx é uma falsicação que denota somente a escassa familiaridade com a sua obra da parte daqueles que propuseram esta tese [20] . Por outro lado, quando Marx voltou a ser o autor mais discutido e citado na literatura filosófica mundial justamente por suas páginas inéditas sobre alienação, o silêncio da União Soviética sobre este tema, e sobre as controvérisas ligadas a ele, oferece um exemplo da utilização instrumental dos seus escritos feita naquele País. De fato, a existência da alienação na União Soviética, e nos seus Países satélites, foi simplesmente negada [21] e todos os textos que tratavam desta problemática foram considerados suspeitos. Segundo Lefebvre (1977, p. 62): “na sociedade soviética não podia, não devia nunca ser questão de alienação. O conceito devia desaparecer, por ordem superior, por razão de Estado”. E, assim, até os anos Setenta, foram pouquíssimos os autores que, no chamado “campo socialista”, escreveram obras a este respeito.

Enfim, reconhecidos autores europeus também subestimaram a complexidade do fenômeno. É o caso de Lucien Goldmann que se iludiu sobre a possibilidade de superação da alienação nas condições econômico-sociais da época e declarou, no seu livro Ricerche dialettiche, que esta desapareceria, ou regrediria, graças ao simples efeito da planificação. Segundo Goldmann (1969, p. 158): “a reificação é na verdade um fenômeno estreitamente ligado à ausência de planificação e à produção para o mercado”; o socialismo soviético do Leste e as políticas keynesianas no ocidente levariam “à supressão da reificação no primeiro caso, [e] a um enfraquecimento progressivo no segundo”. A história mostrou a falácia das suas previsões.

5. O fascínio irresistível da teoria da alienação
A partir dos anos Sessenta explodiu uma verdadeira moda da teoria da alienação e, no mundo inteiro, apareceram centenas de livros e artigos sobre o tema (RIESER, 1965, p. 167). Foi o tempo da lienação tout-court. O período no qual autores, diferentes entre si por formação política e competência disciplinar, atribuíram as causas deste fenômeno à mercantilização, à excessiva especialização do trabalho, à anomia, à burocratização, ao conformismo, ao consumismo, à perda do sentido de si que se manifesta na relação com novas tecnologias; e até mesmo ao isolamento do indivíduo, à apatia, à marginalização social e étnica, e à poluição ambiental. [22]

O conceito de alienação pareceu refletir perfeitamente o espírito da época e constituiu também o terreno de encontro, na elaboração da crítica à sociedade capitalista, entre o marxismo filosófico e antissoviético e o catolicismo mais democrático e progressista. A popularidade do conceito e a sua aplicação indiscriminada, porém, criaram uma profunda ambiguidade terminológica [23]. Asim, no decorrer de poucos anos, a alienação torna-se uma fórmula vazia que englobava todas as manifestações de infelicidade humana e a despropositada ampliação da noção gerou a convicção da existência de um fenômeno tão amplo a ponto de parecer imutável [24].

Com o livro A sociedade do espetáculo de Guy Debord, que se tornou pouco tempo depois de sua publicação, em 1967, um verdadeiro manifesto de crítica social para a geração de estudantes que se revoltavam contra o sistema, a teoria da alienação alcançou a crítica da produção imaterial. Retomando as teses já avançadas por Horkheimer e Adorno, segundo as quais na sociedade contemporânea mesmo a diversão fora subsumida na esfera da produção do consenso pela ordem social existente, Debord (2008) afirmou que, nas circunstâncias presentes, o não-trabalho não podia mais ser considerado como uma esfera diferente da atividade produtiva:

Enquanto na fase primitiva de acumulação capitalista “a economia política não vê no proletário mais que o operário” que deve receber o mínimo indispensável para a conservação de sua força de trabalho, sem nunca considerá-lo “nos seus entretenimentos, na sua humanidade”; esta posição das ideias da classe dominante se reverte assim que o grau de abundância alcançado na produção de mercadorias exije um excedente na colaboração do operário. Este operário, repentinamente despojado do desprezo total que lhe é claramente expresso por todas as modalidades de organização e de supervisão da produção, encontra-se a cada dia mais fora dela, tratado aparentemente como uma grande pessoa, com uma solícita cortesia, travestido de consumidor. Agora o humanismo da mercadoria se encarrega dos “entretenimentos e da humanidade” do trabalhador, simplesmente porque a economia política pode e deve agora dominar estas esferas (DEBORD, 2008, p. 71-72; MARX, 1844/1976) [25].

Para Debord, se o domínio da economia sobre a vida social foi inicialmente manifesto através de uma “degradação do ser em ter”, na “presente fase” verificou-se um “desvio generalizado do ter em aparecer.” (DEBORD, 2008, p. 57). Tal reflexão levou-o a colocar no centro da sua análise o mundo do espetáculo: “na sociedade o espetáculo corresponde a uma fabricação concreta de alienação” (DEBORD, 2008, p. 63), O fenômeno mediante o qual “o princípio do fetichismo da mercadora […] é realizado em grau absoluto.” (DEBORD, 2008, p. 67). Nestas circunstâncias, a alienação se afirmava a ponto de tornar-se até mesmo uma experiência entuasiasmante para os indivíduos, que, levados por este novo ópio do povo ao consumo e a “reconhecer-se nas imagens dominantes” (DEBORD, 2008, p. 63), se distanciavam sempre mais, ao mesmo tempo, dos próprios desejos e existências reais:

o espetáculo é o momento no qual a mercadoria alcançou a ocupação total da vida social. […] A produção econômica moderna alarga a sua ditadura extensivamente e intensivamente. […] Neste ponto, a “segunda revolução industrial”, o consumo alienado torna-se para as massas um dever suplementar que se junta àquele da produção alienada. (DEBORD, 2008, p. 70).

Seguindo o caminho de Debord, Jean Baudrillard também utilizou o conceito de alienação para interpretar criticamente as mutações sociais que ocorreram com o advento do capitalismo maduro. Em A sociedade de consumo (1970), ele identificou no consumo o principal fator da sociedade moderna, distanciando-se assim da concepção marxiana ancorada na centralidade da produção. Segundo Baudrillard (2010, p. 234) “a era do consumo”, na qual a publicidade e as pesquisas de opinião criam necessidades fictícias e consenso de massa, transformou-se também na “era da alienação radical”:

a lógica da mercadoria se generalizou, de modo que hoje não somente regula os processos de trabalho e os produtos materiais, mas também toda a cultura, a sexualidade, as relações humanas, até os fantasmas e as pulsações individuais. […] Tudo é espetacularizado, isto é, evocado, provocado, orquestrado em imagens, sinais e modelos consumíveis. (BAUDRILLARD, 2010, p. 234).

Suas conclusões políticas, contudo, foram bastante confusas e pessimistas. Diante de um grande período de agitação social, ele acusou “os manifestantes do maio francês” de terem caído na armadilha de “super-reificar os objetos e o consumo dando-lhes um valor diabólico”; e criticou “os discursos sobre a alienação; toda a zombaria feita pelo Pop e pela antiarte”, por haver criado “uma acusação [que] faz parte do jogo: é a miragem crítica, a antifábula que coroa a fábula” (BAUDRILLARD, 2010, p. 239). Portanto, longe do marxismo, que via na classe operária o sujeito social de referência para mudar o mundo, Baudrillard encerra o seu livro com um apelo messiânico, tão genérico quanto efêmero: “aguardaremos as irrupções brutais e as desagregações repentinas que, de modo imprevisíviel, mas certo, como em maio de 1968, virão interromper esta missa branca.” (BAUDRILLARD, 2010, p. 240).

6. A teoria da alienação na sociologia norteamericana
Nos anos Cinquenta, o conceito de alienação foi assimilado também no vocabulário norteamericano. A abordagem a partir da qual este tema foi tratado, porém, era completamente diferente daquela que prevalecia na Europa. De fato, na sociologia convencional voltou-se a tratar a alienação como problemática inerente ao ser humano singular (CLARK, 1959), não às relações sociais, e a pesquisa de soluções para uma superação foi dirigida para as capacidades de adaptação dos indivíduos à ordem existente, e não às práticas coletivas que visam mudar a sociedade (SCHWEITZER, 1982).

Também nesta disciplina reinou por muito tempo uma profunda incerteza sobre uma clara e consensual definição de alienação. Alguns autores avaliaram este fenômeno como um processo positivo, como um meio de expressão da criatividade do homem, e inerente à condição humana em geral [26] . Outra característica difusa entre os sociólogos norteamericanos foi a de considerar a alienação como algo que nascia da cisão entre o indivíduo e a sociedade (SCHACHT, 1970, p. 155). Seymour Melman (1958, p. 18, 165-166), de fato, identificou a alienação na separação entre a formulação e a execução das decisões e a considerou um fenômeno que afetava tanto os trabalhadores quanto os gestores.

No artigo Uma medida da alienação, que inaugurou um debate sobre este conceito na revista American Sociological Review [Revista sociológica americana], Gwynn Nettler desenvolveu uma pesquisa com o objetivo de estabelecer uma definição. Todavia, muito longe da tradição das rigorosas investigações sobre as condições trabalhistas conduzidas pelas organizações do movimento operário, o questionário formulado por ele parecia inspirar-se mais nos cânones do macartismo da época que em uma pesquisa científica [27] . Nettler (1973), de fato, representando as pessoas alienadas como sujeitos guiados por “uma coerente manutenção de atitudes hostis e impopulares diante dos valores da família, dos meios de comunicação de massa, dos gostos da massa, da atualidade, da instrução popular, da religião convencional, da visão teleológica da vida, do nacionalismo e do sistema eleitoral” (NESTTLER, 1973, p. 229), identificou a alienação com a rejeição dos princípios conservadores da sociedade norte-americana [28].

A limitação conceitual presente no panorama sociológico norte-americano mudou após a publicação do ensaio Sobre o significado de alienação, de Melvin Seeman. Neste breve artigo, que se tornou rapidamente uma referência obrigatória para todos os estudiosos da alienação, ele catalogou aquelas que considerava suas cinco formas principais: a falta de poder; a falta de significado (isto é, a dificuldade do indivíduo em compreender os eventos nos quais está inserido); a falta de normas; o isolamento; e o estranhamento de si (SEEMAN, 1959) [29] . Este elenco mostra como também Seeman considerava a alienação sob um aspecto primeiramente subjetivo. Robert Blauner, no livro Alienação e liberdade, adotou o mesmo ponto de vista. O autor norte-americano definiu a alienação como uma “qualidade da experiência pessoal que resulta de tipos específicos de disposições sociais” (BLAUNER, 1971, p.58), ainda que o esforço dispensado na sua pesquisa o tenha levado a rastrear as causas no “processo de trabalho em organismos gigantescos e nas burocracias impessoais que saturam todas as sociedades industriais.” (BLAUNER, 1971, p. 33).

No âmbito da sociologia norte-americana, portanto, a alienação foi concebida como uma manifestação relativa ao sistema de produção industrial, independentemente se este fosse capitalista ou socialista, e, sobretudo, como uma problemática inerente à consciência humana (HEINZ, 1992, p. 217). Esta abordagem acaba por tornar marginal, ou mesmo excluir, a análise dos fatores histórico-sociais que determinam a alienação, produzindo uma espécie de hiper-psicologização da análise deste conceito, que foi assumida também por esta disciplina, bem como na psicologia, não mais como uma questão social, mas como uma patologia individual que se referia aos indivíduos singulares (GEYER, 1982, p. 141) [30].

Isto provocou uma profunda mudança da concepção de alienação. Se na tradição marxista ela representava um dos conceitos críticos mais incisivos do modo de produção capitalista, na sociologia passa por um processo de institucionalização e acaba sendo considerada um fenômeno relativo à falta de adaptação dos indivíduos às normas sociais. Do mesmo modo, a noção de alienação perde o caráter normativo que possuía na filosofia (também nos autores que consideravam a alienação como um horizonte insuperável) e se transformou em um conceito avaliativo, do qual foi removido o conteúdo originalmente crítico (GEYER; SCHWEITZER, 1981, p. XX-XXI) [31].

Outro efeito desta metamorfose da alienação foi o seu empobrecimento teórico. De fenômeno abrangente, relativo às condições de trabalho, social e intelectual do homem, ele foi reduzido a uma categoria limitada, parcelada em função das pesquisas acadêmicas (SCHWEITZER, 1996, p. 23). Os sociólogos americanos afirmaram que esta escolha metodológica tornou possível libertar a pesquisa sobre alienação das suas conotações políticas e conferir objetividade científica a ela. Na realidade, esta suposta reviravolta apolítica possuía fortes e evidentes implicações ideológicas, uma vez que por trás da bandeira da des-ideologização e da suposta neutralidade dos valores se escondia o suporte dos valores e da ordem dominante [32].

A diferença entre a concepção marxista de alienação e a dos sociólogos norte-americanos não consistia, portanto, no fato de que a primeira era política e a segunda científica, mas no fato de que os teóricos marxistas eram portadores de valores completamente diferentes dos hegemônicos, enquanto os sociólogos norte-americanos sustentavam valores da ordem social existente, habilmente mascarados como valores eternos do gênero humano (HORTON, 1973, p. 318-320). Nesta disciplina, portanto, o conceito de alienação conheceu uma verdadeira e própria distorção e começa a ser utilizado justamente pelos defensores daquelas classes sociais contra as quais tinha se chocado por muito tempo (HORTON, 1973, p. 304-305) [33].

7. O conceito de alienação em O capital e nos manuscritos preparatórios

Os escritos de Marx tiveram, obviamente, um papel fundamental para aqueles que resistiram às tendências, que surgiram no âmbito das ciências sociais, de mudança no sentido do conceito de alienação. A atenção dirigida à teoria da alienação em Marx, inicialmente concentrada nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844], deslocou-se, depois da publicação de posteriores inéditos, sobre novos textos e por meio deles foi possível reconstruir o percurso de elaboração dos escritos de juventude aos de O Capital.

Até a segunda metade dos anos 1840, Marx não havia utilizado frequentemente a palavra alienação. Com exceção de A sagrada família e de O manifesto do partido comunista, escritos com a colaboração de Engels, onde o termo foi utilizado em diversas polêmicas contra alguns exponentes da esquerda hegeliana [34] , referências a este conceito se encontram somente em um longo período de [A ideologia alemã], também escrita em conjunto com Engels:

A divisão do trabalho oferece […] o primeiro exemplo do fato que […] a ação própria do homem torna-se uma potência a ele estranha, acima dele, que o subjuga, ao invés de ser dominada por ele. […] Este fixar-se da atividade social, este consolidar-se do nosso próprio produto em um poder objetivo que nos subjuga, que cresce até fugir do nosso controle, que contradiz nossas expectativas, que aniquila os nossos cálculos, foi até hoje um dos momentos principais do desenvolvimento histórico. O poder social, isto é, a força produtiva multiplicada que se originou através da cooperação de vários indivíduos, determinada na divisão do trabalho, aparece a estes indivíduos, já que a cooperação mesma não é voluntária mas natural, não como o seu próprio poder unificado, mas como uma potência estranha, que está fora deles, que eles não sabem de onde vem e para onde vai, que portanto não podem mais dominar e que ao contrário segue sua própria sucessão de fases e de graus de desenvolvimento que é independente do querer e do agir dos homens e de fato dirige este querer e agir. Este “estranhamento”, para usar um termo compreensível aos filósofos, naturalmente somente pode ser superado sob duas condições práticas. Para que ele se torne um poder “insustentável”, isto é, um poder contra o qual se age pela via revolucionária, é necessário que ele tenha tornado a massa da humanidade de fato “privada de propriedade” e a tenha posto também em contradição com um mundo existente da riqueza e da cultura, duas condições que pressupõem um grande incremento da força produtiva, um alto grau do seu desenvolvimento. (MARX; ENGELS, 1972, p. 32-33).

Abandonado o projeto de publicar [A ideologia alemã], em Trabalho assalariado e capital, um conjunto de artigos redigidos com base nas anotações utilizadas em uma série de conferências na Liga operária alemã de Bruxelas em 1847, publicadas em 1849, Marx reapresentou a teoria da alienação, mas, não podendo dirigir-se ao movimento operário com uma noção que teria aparecido excessivamente abstrata, fez menos uso desta palavra. Ele afirmou que o trabalho assalariado não fazia parte da “atividade vital” do operário, mas representava, ao contrário, um momento de “sacrifício da sua vida”. A força de trabalho consistiria em uma mercadoria que o trabalhador seria constringido a vender “para poder viver” e “o produto da sua atividade não [seria] a finalidade da sua atividade” (MARX, 1984, p.208-209):

O operário que por doze horas tece, fia, torneia, perfura, constrói, escava, quebra as pedras, as transporta, etc., talvez considere este tecer, fiar, perfurar, tornear, construir, escavar, quebrar pedras por doze horas como manifestações da sua vida, como vida? Ao contrário. A vida começa para ele a partir do momento que esta atividade cessa, à mesa, no balcão da taberna, na cama. O significado das doze horas de trabalho não está para ele no tecer, fiar, perfurar, etc., mas somente no ganhar aquilo que lhe permite estar à mesa, no balcão da taberna, na cama. Se o bixo da seda devesse tecer para sustentar a sua existência como lagarta, seria um assalariado perfeito. (MARX, 1984, p. 209).

Até o fim dos anos Cinquenta, não existiram outras referências na obra de Marx à teoria da alienação. Após a derrota das revoluções de 1848, ele foi forçado a exilar-se em Londres e durante este período, para concentrar todas as suas energias nos estudos de economia política, com exceção de alguns breves trabalhos de caráter histórico, não publicou nenhum livro. Quando voltou a escrever sobre economia, nos [Linhas fundamentais da crítica da economia política], mais conhecidos com o nome de [Grundrisse], Marx tornou a utilizar o conceito de alienação repetidamente. Isto lembrava, em muito aspectos, o exposto nos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844], embora, graças aos estudos efetuados neste intervalo, a sua análise acabou sendo muito mais aprofundada:

O caráter social da atividade, assim como a forma social do produto e a participação do indivíduo na produção, se apresentam como qualquer coisa de estranho e de objetivo frente aos indivíduos; não como sua relação recíproca, mas como sua subordinação à relações que subsistem independentemente deles e nascem do choque dos indivíduos reciprocamente indiferentes. A troca geral das atividades e dos produtos, que se tornou condição de vida para cada indivíduo singular, o nexo que une um ao outro, se apresenta estranho a eles mesmos, independente, como uma coisa. No valor de troca a relação social entre as pessoas se transforma em relação entre coisas; a capacidade pessoal em uma capacidade das coisas. (MARX, 1997, p. 97-98) [35].

Nos [Grundrisse], portanto, a descrição de alienação adquiriu maior densidade em relação à pordução dos anos de juventude, uma vez que foi enriquecida pela compreensão de importantes categorias econômicas e de uma análise social mais rigorosa. Ao lado do nexo entre alienação e valor de troca, entre as passagens mais brilhantes que delinearam as características deste fenômeno da sociedade moderna figuram também aquelas nas quais a alienação foi relacionada à contraposição entre capital e “força de trabalho viva”:

As condições objetivas do trabalho vivo se apresentam como valores separados, autonomizados frente à força de trabalho viva como existência subjetiva […], são pressupostas como uma existência autônoma frente a ela, como a objetividade de um sujeito que se distingue da força de trabalho vivo e se contrapõe a ela autonomamente; a reprodução e a valorização, ou seja, o alargamento destas condições objetivas é por isso ao mesmo tempo a reprodução e a nova produção deste enquanto riqueza de um sujeito que é estranho, indiferente e se contrapõe automamente à força de trabalho. O que é reproduzido e novamente produzido não é somente a existência destas condições objetivas do trabalho vivo, mas a existência de valores autônomos, ou seja, pertencentes a um sujeito estranho, oposto a esta força de trabalho viva. As condições objetivas do trabalho adquirem uma existência subjetiva frente à força de trabalho viva – do capital nasce o capitalista. (MARX, 1997, p. 22-23).

Os [Grundrisse] não foram o único texto da maturidade de Marx no qual a descrição da problemática da alienação ocorre com frequência. De fato, cinco anos após sua composição ela retornou em [O Capital: Livro I, capítulo VI inédito], manuscrito no qual a análise econômica e a análise política da alienação estão mais relacionadas entre si: “o domínio dos capitalistas sobre os operários não é senão o domínio das condições de trabalho autonomizadas contra e frente ao trabalhador.” (MARX, 1969, p. 20).

Nestes esboços preparatórios de O capital, Marx colocou em evidência que na sociedade capitalista, mediante “a transposição das forças produtivas sociais de trabalho em propriedades materiais de capital” (MARX, 1969, p. 94), realiza-se uma verdadeira e própria “personificação das coisas e reificação das pessoas”, ou seja, cria-se uma aparência a partir da qual “não os meios de produção, as condições materiais de trabalho, que aparecem submissas ao trabalhador, mas ele àquelas” (MARX, 1969, p. 90) [36] . Na realidade, a seu ver:

O capital não é uma coisa do mesmo modo que o dinheiro não o é. Em um como no outro, determinadas relações sociais de produção entre pessoas aparecem como relações entre coisas e pessoas, ou seja, determinadas relações sociais aparecem como propriedades sociais naturais de coisas. Sem trabalho assalariado, não há produção de mais-valia uma vez que os indivíduos se enfrentam como pessoas livres; sem produção de mais-valia, não há produção capitalista; portanto não há capital e não há capitalistas! Capital e trabalho assalariado (como nós chamamos o trabalho do operário que vende a própria capacidade de trabalho) exprimem dois fatores da mesma relação. O dinheiro não pode tornar-se capital se não é intercambiável pela força de trabalho que o operário vende como mercadoria; por outro lado pode aparecer como trabalho assalariado somente no momento em que as suas próprias condições objetivas se lhe opõem como potências autônomas, propriedade estranha, valor existente para si e preso a si mesmo; em suma, como capital. (MARX, 1969, p. 37).

No modo de produção capitalista o trabalho humano tornou-se um instrumento do processo de valorização do capital, que “ao incorporar a força de trabalho viva às suas partes componentes objetivas […] torna-se um monstro animado, e começa a agir como se tivesse amor dentro do corpo.”(MARX, 1969, p 39). Este mecanismo se expande em escala sempre maior, até que a cooperação no processo produtivo, as descobertas científicas e o emprego da maquinaria, ou seja, os progressos sociais gerais criados pela coletividade tornam-se forças do capital que aparecem como propriedades pertencentes naturalmente a ele e se tornam estranhas frente aos trabalhadores como ordem capitalista:

as forças produtivas […] desenvolvidas pelo trabalho social […] se reapresentam como forças produtivas do capital. […] A unidade coletiva na cooperação, a combinação na divisão do trabalho, o emprego das energias naturais e das ciências, dos produtos do trabalho como maquinário – tudo isto se contrapõe aos operários individuais, de modo autônomo, como qualquer coisa de estrangeira, de objetiva, de preexistente, sem e frequentemente contra a sua contribuição ativa, como pura forma de existência dos meios de trabalho independentes deles e que exercitam sobre eles o próprio domínio; e a inteligência e a vontade da oficina coletiva encarnada no capitalista e nos seus subalternos, na medida em que a oficina coletiva se baseia sobre a sua combinação, se lhe contrapõem como funções do capital que vive no capitalista. (MARX, 1969, p 90).

É mediante este processo, portanto, que, segundo Marx, o capital torna-se qualquer coisa de “terrivelmente misterioso”. E ocorre deste modo que “as condições de trabalho se acumulam como forças sociais que se elevam diante do operário e, desta forma, são capitalizadas.” (MARX, 1969, p. 96).

A difusão, a partir dos anos Sessenta do século passado, de [O Capital: Livro I, capítulo VI inédito] e, sobretudo, dos [Grundrisse] abre caminho para uma concepção de alienação diferente da noção hegemônica na sociologia e na psicologia, cuja compreensão estava voltada para sua superação prática, ou seja, para a ação política dos movimentos sociais, partidos e sindicatos, direcionada para mudar radicalmente as condições trabalhistas e de vida da classe operária. A publicação daquela que, depois dos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] nos anos Trinta, pode ser considerada a “segunda geração” dos escritos de Marx sobre alienação forneceu não apenas uma base teórica coerente para uma nova temporada de estudos sobre a alienação, mas, sobretudo, uma plataforma ideológica anticapitalista ao extraordinário movimento político e social que explodiu no mundo naquele período. Com a difusão de O Capital e dos seus manuscritos preparatórios, a teoria da alienação saiu dos trabalhos dos filósofos e das aulas universitárias para irromper, através das lutas operárias, nas praças e tornar-se crítica social.

8. Fetichismo das mercadorias e desalienação
Uma das melhores descrições de alienação feita por Marx é aquela contida no cérebre parágrafo O caráter fetichista da mercadoria e o seu mistério em O capital. Neste parágrafo ele coloca em evidência que, na sociedade capitalista, os homens são dominados pelos produtos que criaram e vivem em um mundo no qual as relações recíprocas aparecem “não como relações imediatamente sociais entre pessoas […] mas como, relações de coisas entre pessoas e relações sociais entre coisas.” (MARX, 1969, p. 105). Mais precisamente:

O misterioso da forma mercadoria consiste […] no fato de que tal forma, como um espelho, reflete aos homens a imagem das características sociais de seu próprio trabalho, como propriedades sociais naturais daquelas coisas e, por isso, também reflete a relação social dos produtores com o trabalho total como uma relação social existente fora deles, entre objetos. Por meio desse quid pro quo os produtos do trabalho se tornam mercadorias, coisas físicas metafísicas ou sociais. […] que para eles aqui assume a forma fantasmagórica de uma relação entre coisas. Por isso, para encontrar uma analogia, temos de nos deslocar à região nebulosa do mundo da religião. Aqui, os produtos do cérebro humano parecem dotados de vida própria, figuras autônomas, que mantêm relações entre si e com os homens. Assim, no mundo das mercadorias, acontece com os produtos da mão humana. Isso eu chamo o fetichismo que adere aos produtos de trabalho, tão logo são produzidos como mercadorias, e que, por isso, é enseparável da produção de mercadorias. (MARX, 1969, p. 104-105).

Desta definição emergem características precisas que traçam uma clara linha divisória entre a concepção de alienação em Marx e aquela presente em grande parte dos autores examinados neste ensaio. O fetichismo, de fato, não foi concebido por Marx como uma problemática individual, ao contrário, sempre foi considerado um fenômeno social. Não é uma manifestação da alma, mas um poder real, uma dominação concreta, que se realiza, na economia de mercado, depois da transformação do objeto em sujeito. Por este motivo, ele não limitou a própria análise da alienação ao desconforto do ser humano individual, mas analisou os processos sociais que estavam na sua base, em primeiro lugar a atividade produtiva. Para Marx, além disso, o fetichismo se manifesta em uma realidade histórica precisa da produção, aquela do trabalho assalariado, e não está vinculado à relação entre a coisa em geral e o homem, mas àquilo que se verifica entre este e um determinado tipo de objetividade: a mercadoria.
Na sociedade burguesa as propriedades e as relações humanas se transformam em propriedades e relações entre coisas. A teoria que, depois da formulação de Lukács, foi designada com o nome de reificação ilustrava este fenômeno do ponto de vista das relações humanas, enquanto o conceito de fetichismo tratava do ponto de vista das mercadorias. Ao contrário do que foi sustentado por aqueles que negam a presença de reflexões sobre a alienação na obra madura de Marx, a concepção de alienação não foi substituída pelo fetichismo das mercadorias, porque este representa somente um aspecto particular dela (SCHAFF, 1979, p. 149-150).

O avanço teórico de Marx com relação à concepção de alienação a partir dos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844] até O capital não consiste, porém, somente em uma descrição mais precisa, mas também em uma elaboração diferente e mais completa das medidas consideradas necessárias para sua superação. Se em 1844 Marx havia considerado que os seres humanos eliminariam a alienação mediante a abolição da produção privada e da divisão do trabalho, em O capital, e nos seus manuscritos preparatórios, o percurso indicado para construir uma sociedade livre da alienação torna-se muito mais complexo.

Marx considerava o capitalismo como um sistema no qual os trabalhadores são subjugados pelo capital e pelas suas condições, mas ele estava também convencido do fato de que este havia criado as bases para uma sociedade mais avançada e que a humanidade poderia prosseguir no caminho do desenvolvimento social generalizando os produtos benéficos deste novo modo de produção. Segundo Marx, um sistema que produz um enorme acúmulo de riqueza para poucos e espoliação e exploração para a massa de trabalhadores, deve ser substituído por “uma associação de homens livres que trabalhem com meios de produção comuns e gastem conscientemente as suas muitas forças de trabalho individuais como uma só força de trabalho social.” (MARX, 1969, p. 110).

Este tipo diverso de produção se diferenciaria daquele baseado sobre o trabalho assalariado, uma vez que colocaria os seus fatores determinantes sob o governo coletivo, assumindo um caráter imediatamente geral e transformando o trabalho em uma verdadeira atividade social. É uma concepção de sociedade nos antípodas do bellum omnium contra omnes de Thomas Hobbes. E a sua criação não é um processo meramente político, mas envolve necessariamente a transformação radical da esfera da produção. Como Marx escreveu nos manuscritos que depois se tornaram [O capital. Livro III]:

de fato, o reino da liberdade começa somente quando cessa o trabalho determinado pela necessidade e pela finalidade externa; se encontra portanto, por sua natureza, além da esfera da verdadeira e própria produção material. Como o selvagem deve lutar com a natureza para satisfazer as suas necessidades, para conservar e para reproduzir a sua vida, assim deve fazer também o homem civil, deve fazê-lo em todas as formas da sociedade e sob todos os possíveis modos de produção. Na medida em que ele se desenvolve, o reino das necessidades naturais se expande, porque se expandem as suas necessidades, mas ao mesmo tempo se expandem as forças produtivas que satisfazem estas necessidades. A liberdade neste campo somente pode consistir nisto: que o homem socializado, isto é, os produtores associados, regulam racionalmente este seu inter câmbio orgânico com a natureza, conduzindo-o sob seu controle comum, ao contrário de serem por ele dominados como uma força cega; que eles executam a sua tarefa com o menor emprego possível de energia e nas condições mais adequadas a sua natureza humana e mais digna dela. MARX, 1965, p. 933). [37]

Esta produção de caráter social, juntamente com os progressos tecnológicos e científicos e a consequente redução da jornada de trabalho, cria as possibilidades para o nascimento de uma nova formação social, na qual o trabalho coercitivo e alienado, imposto pelo capital e subsumido pelas suas leis, é progressivamente substituído por uma atividade criativa e consciente, não imposta pela necessidade; e na qual as relações sociais tomam o lugar da troca indiferente e acidental em função das mercadorias e do dinheiro. Não é mais o reino da liberdade do capital, mas aquele da autêntica liberdade humana do indivíduo social.

Tradução: Luciana Aliaga

Referências
1. Na introdução ao livro de Richard Schacht, Alienation, Walter Kaufmann (1970, p. XVII) notou como poderia revelar-se realmente “pouco crível que a moda da alienação tivesse derivado de um início tão pouco promissor.”
2. Ele foi traduzido por Kostas Axelos e Jacqueline Bois com o título Histoire et conscience de classe, Minuit, Paris 1960.
3. Na realidade, Marx já havia utilizado o conceito de alienação no ensaio, Para a crítica da filosofia do direito de Hegel, publicado nos Deutsch-Französische Jahrbücher [Anais franco-alemães] alguns meses antes da escrita dos [Manoscritti economico-filosofici del 1844]. Naquele texto, ele havia justificado a necessidade de passar da crítica da religião aquela do mundo real: “a tarefa da história, depois que o outro mundo da verdade se desvaneceu, é estabelecer a verdade deste mundo. A tarefa imediata da filosofia, que está a serviço da história, é desmascarar a auto-alienação humana nas suas formas não sagradas, agora que ela foi desmascaradana sua forma sagrada. A crítica do céu transforma-se deste modo em crítica da terra, a crítica da religião em crítica do direito, e a crítica da teologia em crítica da política.” (MARX, [1844] 1976, p. 191).
4. Nos escritos de Marx aparece tanto o termo Entfremdung como Entäusserung. As duas noções, que em Hegel tinham significados diferentes, foram utilizadas por Marx como sinônimos. (D’ABBIERO, 1970, p. 25-7).
5. Esta elaboração amadureceu também graças à influência do pensamento de Moses Hess. De fato, no artigo A essência do dinheiro ele argumentou que a alienação religiosa tinha sua explicação no mundo econômico e social. Cfr. Hess (1988, p. 209): “deus é somente o capital idealizado, o céu é somente o mundo dos comerciantes idealizado”, (HESS, 1988, p. 212)e: “Aquilo que deus representa para a vida teórica, o dinheiro representa para a vida prática do mundo invertido: a faculdade alienada do homem, a sua atividade vital mercantilizada.”(HESS, 1988, p. 209).
6. Sobre isto consultar o estudo de Ollman (1971, p. 136-52).
7. A partir da versão de Ser e tempo de Pietro Chiodi, em língua italiana este termo foi quase sempre traduzido com a palavra deiezione.
8. No Prefácio de 1967 a História e consciência de classe, Lukács observou que em Heidegger a alienação tornara-se um conceito politicamente inofensivo que “sublima[va] a crítica social em uma crítica puramente filosófica”(LUKÁCS, 197, p. XXV). Heidegger tentou também alterar o próprio significado da concepção marxiana de alienação. Na Carta sobre o Humanismo (Lettera sull’“umanismo” Adelphi, Milano 1995), de fato, ele elogiou Marx porque nele a “alienação alcança uma dimensão essencial da história”, p. 336, posição que acaba por ser uma falsificação clamorosa já que não está presente em nenhum dos escritos de Marx.
9. Consultar, por exemplo, o seu texto Nuove fonti per la fondazione del materialismo storico (1975), que apareceu logo após a publicação dos [Manuscritos econômico-filosóficos de 1844].
10. Com esta expressão Marcuse se referia ao trabalho físico e ao esforço penoso*, não ao trabalho tout court. A propósito consultar Jervis (2001, p. 28).
* O autor utiliza aqui o termo “travaglio” que não tem paralelo no português (N. do T.)
11. Da mesma opinião foi Georges Friedmann (1956), para o qual a superação da alienação somente é possível depois da libertação do trabalho. Do mesmo autor consultar também Problemi umani del macchinismo industriale (1971).
12. Neste mesmo sentido faz a seguinte afirmação: a “racionalidade libidinal não somente [é] compatível com o progresso em direção a formas superiores de liberdade civil, mas também [está] apta a promover estas últimas”, (MARCUSE, 2001, p. 216-7). Sobre a relação entre técnica e progresso indica-se também o trabalho de Kostas Axelos (1963). O autor defendeu esta tese: “tudo o que aliena o homem era, e é, devido seja ao não desenvolvimento das forças produtivas […], seja ao subdesenvolvimento da técnica”, (Kostas Axelos, 1963 p. 352-3. Enfim, sobre estes temas indica-se o magistral livro de Harry Braverman Lavoro e capitale monopolístico (1978), no qual o autor segue os princípios “daquela visão marxista que combate não a ciência e a tecnologia enquanto tais, mas somente o modo pelo qual são utilizadas e reduzidas a instrumentos de domínio, com a criação, a manutenção e o aprofundamento de um abismo entre as classes sociais.” (BRAVERMAN, 1978, p. 6).
13. “de fato o homem primordial estava melhor, uma vez que ignorava quaisquer restrições pulsionais. Em compensação a sua segurança de gozar a longo prazo de tal felicidade era muito exígua. O homem civil trocou uma parte de sua possibilidade de felicidade por um pouco de segurança.” (FREUD, 1971, p. 250).
14. Sobre este ponto consultar Alberto Izzo (1973, p. 37-38).
15. A este respeito deve se fazer referência também a Richard Schacht , que evidenciou como Fromm se referiu “a quase tudo que desaprova[va] como um exemplo de alienação”, Schacht (1970, p. 139): “Sempre que ele [Fromm] sent[ia] que qualquer coisa não é como deveria ser, ele a descrevia como alienação”, Schacht, (1970, p. 116). A aplicação indiscriminada deste termo “a qualquer esfera da vida contemporânea”, Schacht, (1970, p. 118, fez desaparecer o seu “conteúdo conceitual específico” e o transformou em qualquer coisa que indicasse uma mera “insatisfação”, Schacht, 1970, p. 140. A incapacidade de compreender o caráter específico do trabalho alienado se manifestou também quando Fromm voltou a escrever sobre alienação em um ensaio de 1965. Ele, de fato, afirmou: “deve-se analisar o fenômeno da alienação na sua relação com o narcisismo, a depressão, o fanatismo, a idolatria para compreendê-lo completamente”, Fromm, (1965, p. 221).
16. Sebbene i filosofi esistenzialisti si servirono spesso di questo concetto, esso non è presente nei loro testi così diffusamente ed uniformemente come generalmente ritenuto. (SCHACHT, 1970, p. 232).
17. Para uma comparação entre as diferentes concepções de alienação em Hegel, Marx e nos filósofos existencialistas indica-se Pietro Chiodi (1963).
18. Cfr. George Lichtheim (1968, p. 266), que escreveu: “[a] alienação (que os pensadores românticos atribuíram ao aumento da racionalidade e à especialização da existência) foi atribuída por Marx à sociedade e especificamente à exploração do trabalhador por parte do não-trabalhador, ou seja, o capitalista. […]. Diferente dos pensadores românticos e dos seus predecessores iluministas do século XVIII, Marx atribuiu esta desumanização não à divisão do trabalho em si, mas à forma histórica que havia tomado sob o capitalismo”.
19. Criticando a posição de Althusser, Pier Aldo Rovatti notou que o problema do célebre marxista francês a respeito do debate sobre alienação em Marx era simplesmente “textual”, já que: “todos os althusserianos ignoram ou querem ignorar a existência dos Grundrisse [… onde] a alienação reaparece como o fundamento da relação de produção capitalista, a origem do fetichismo”. A seu ver, portanto, “já não basta[va] o álibe do jovem Marx […], diante daquele tratado sobre alienação (desenvolvida e historicizada em comparação aos Manuscritos de 1844) que são os Grundrisse”. (ROVATTI, 1973, p. 13, 17-18).
20. Sobre isto cfr. Daniel Bell (1973, p. 89), que afirmou “atribuir este conceito a Marx como seu tema central é somente criar mais um mito”.
21. Exceção relevante desta atitude foi a do estudioso polonês Adam Schaff, que no livro Il marxismo e la persona umana, Feltrinelli, Milano 1965, põe em evidência como a abolição da propriedade privada dos meios de produção não comportava o desaparecimento automático da alienação, uma vez que nas sociedades “socialistas” o trabalho conservava o caráter de mercadoria.
22. Neste contexto alienação torna-se também “uma mercadoria intelectual no mercado acadêmico”, um tema muito em voga sobre o qual escrever livros e, portanto, um instrumento eficaz e funcional para fazer carreira no mundo universitário (SCHWEITZER, 1996, p. 26).
23. Cfr. Joachim Israel, (1971, p. 258) e Schacht, (1970, p. LIX) que notou que “não existia quase nenhum aspecto da vida contemporânea que não tivesse sido discutido em termos de ‘alienação’”. Também Peter C. Ludz, Alienation as a Concept in the Social Sciences, no ensaio publicado em (1973),e depois reeditado em Felix Geyer e David Schweitzer (Ed.). Theories of Alienation (1976), observou que “a popularidade do conceito serv[iu] para incrementar a existente ambiguidade terminológica”, (LUDZ, 1976, p. 3). A pluralidade de temáticas que foi associada a alienação é presumível também pelas numerosas problemáticas enfrentadas pelos autores do livro de Joseph Gabel, Bernard Rousset eTrinh van Thao (Ed.). L’alienation aujourd’hui (1974).
24. Cfr. David Schweitzer, (1982, p. 57), para o qual “o verdadeiro significado de alienação é frequentemente diluído até o ponto de uma ausência virtual de significado”. Na primeira metade dos anos Sessenta, dois autores haviam denunciado esta situação e propuseram não utilizar mais este conceito: cfr. Naville (1964, p. 161-4) e Arnold Kaufmann (1965, 143, 162), segundo o qual esta noção tornara-se “fonte de supérflua confusão sociológica” e deveria ser “substituída por qualquer coisa mais claramente específica e empiricamente relevante”.
25. As palavras entre aspas foram tiradas dos [Manuscritos Econômico-Filosóficos de 1844] de Marx.
26. Expressão exemplar desta posição é o texto de Walter Kaufmann, The inevitability of alienation (1970, p. XVII): “uma vida sem estranhamento é quase inútil; o que importa é aumentar a capacidade de suportar a alienação.”
27. Entre as questões formuladas pelo autor a uma amostra de sujeitos considerados propensos a “orientações alienadas”, estavam os seguintes quesitos: “você gosta de assistir televisão? O que você acha dos novos modelos dos automóveis americanos? Você lê Reader’s Digest? […] Participa de livre e espontanea vontade das atividades da igreja? Os esportes nacionais te interessam (futebol, basebol)?”, (NESTTLER, 1973, p. 231). Nettler considera, convencido de que uma resposta negativa a tais perguntas constituissem uma prova da alienação, “que deviam deixar poucas dúvidas sobre o fato de que esta escala [os seus quesitos – MM] meçam uma dimensão do estranhamento da nossa sociedade.” (NESTTLER, 1973, p. 231).
28. Para provar tal argumentação, Nettler notou que “à pergunta: ‘gostaria de viver sob uma forma de governo diversa da atual?’, todos responderam de modo probabilístico e nenhum com aberta rejeição”, p. 229. Ele foi ainda mais longe nas conclusões do seu ensaio, no qual afirmou “que a alienação [estava] ligada à criatividade. Supõe-se que os cientistas e os artistas […] são indivíduos alienados. […] Que a alienação está relacionada ao altruísmo [… e] que o […] estranhamento conduza ao comportamento criminal.” (NETTLER, 1973, p. 232-3).
29. Em 1972 Seeman revê a sua classificação e lhe acrescenta um sexto ponto: o “estranhamento cultural”. O artigo de Seeman, no entanto, certamente não resolve o problema da indefinição do termo. Joachim Israel (1971, p. 259), de fato, observou sarcasticamente: “acho difícil compreender porque se define alienação como falta de poder, falta de normas, falta de significado, etc. Não seria mais simples usar diretamente o termo falta de poder, falta de normas, etc.?”
30. Para uma crítica das consequências políticas desta abordagem cfr. Schweitzer e Geyer (1981, p. 12): “realocando o problema da alienação no indivíduo, a solução do problema também tende a ser posta sobre o indivíduo: ou seja, devem ser feitas adaptações e ajustes individuais em conformidade às estruturas e valores dominantes”; e Schweitzer (1996, p. 28). A mesma matriz cultural possuem todas as supostas estratégias de desalienação, promovidas pelas administrações empresariais, existentes sob o nome de “relações humanas”. No livro de James W. Rinehart, The tiranny of work: alienation and the labour process (1987), chama a atenção para como estas estratégias, longe de humanizar a atividade de trabalho, são funcionais para as exigências patronais e visam exclusivamente intensificar o trabalho e reduzir os custos para sua empresa.
31. A este respeito consultar também Arthur Fischer (1970, p. 13 e seguintes)
32. Segundo Marcuse, com esta escolha de campo “a sociologia renuncia[va] ao seu ponto de vista. A sociedade tornou-se uma realidade a ser estudada como qualquer outro campo de investigação científica […], as mais amplas visões dos conceitos filosóficos deveriam ser deixadas de lado”. A seu ver, além disto, esta era uma posição claramente política, uma vez que: “ a aceitação do princípio da invariabilidade das leis sociais educará os homens na disciplina e na obediência à ordem social existente, e tornará mais fácil a sua resignação diante de tal ordem”. (MARCUSE, 1969, p. 381).
33. Tal abordagem foi orgulhosamente exibida por Irving Louis Horowitz no artigo The strange career of alienation: how a concept is transformed without permission of its founders (1996) na qual o autor norte-americano sustenta que “a alienação é agora parte da tradição das ciências sociais mais que dos protestos sociais. […] Termos como ‘ser alienado’ não são mais, nem menos, carregados de valores que termos como ‘ser integrado’”. Segundo Horowitz, o conceito de alienação se tornou “um todo unificado com as noções de condição humana [… e] hoje [existe um] uso de alienação como força positiva, não negativa. Ao invés de ver a alienação como um estranhamento da essência natural do ser humano, como resultado de um conjunto cruel de exigências industriais-capitalistas, a alienação torna-se um direito inalienável, uma fonte de energia criativa para alguns e uma expressão de excentricidade pessoal para outros.” (HOROWITZ, 1996, p. 18).
34. As passagens de A sagrada família, em Opere, vol. IV, Editori Riuniti, Roma 1972, nas quais Marx (e Engels) trataram o tema da alienação foram três: “a classe proprietária e a classe do proletariado apresentam a mesma autoalienação humana. Todavia, a primeira classe, nesta autoalienação, se sente à vontade e confirmada, sabe que a alienação consiste no seu próprio poder e possui nesta a aparência de uma existência humana; a segunda classe, na alienação, se sente aniquilada, vê nela a sua impotência e a realidade de uma existência desumana, (MARX; ENGELS, 1972, p. 37); os “trabalhadores […das] oficinas de Manchester e de Lyon […] sabem que propriedade, capital, dinheiro, trabalho assalariado e similares, não são de fato quimeras; mas produtos muito práticos, muito objetivos, da sua autoalienação, e que, portanto, devem necessariamente ser removidos de um modo prático, objetivo”, (MARX; ENGELS, 1972, p. 57); “a massa se volta contra a própria penúria voltando-se contra os produtos autonomamente existentes da sua autodegradação, assim como o homem, voltando-se contra a existência de deus, se volta contra a sua própria religiosidade. Mas, desde que aqueles autoestranhamentos práticos da massa existem no mundo real de modo externo, ela deve necessariamente combater as mesmas de maneira externa. Ela não pode de fato considerar que estes produtos do seu estranhamento são apenas fantasmagorias ideais, simples estranhamentos da autoconsciência, e não pode querer aniquilar a alienação material com uma ação puramente interior, espirituralista”, (MARX; ENGELS, 1972, p. 91). No Manifesto do partido comunista, Marx (1973, p. 510) utilizou o termo em um único caso “os literatos alemães escreveram os seus absurdos filosóficos sob os originais franceses. Por exemplo, sob acrítica francesa das relações monetárias escreveram “alienação da essência humana.”
35. Karl Marx, 1997, p. 97-8). In un altro passaggio dei [Grundrisse] dedicato alla descrizione del fenomeno dell’alienazione si legge: «strappate alla cosa questo potere sociale e dovrete darlo alle persone sulle persone».
36. Sobre este manuscrito de Marx indica-se Camatte (1976); e também Napoleoni (1972).
37. É intenção do autor desenvolver em um outro ensaio algumas observações críticas sobre o caráter incompleto, e parcialmente contraditório, do processo de desalienação dos trabalhadores na obra de Marx.

Bibliography
AXELOS, K. Marx pensatore della técnica. Milano: Sugarco, 1963.
BAUDRILLARD, J. La società dei consumi. Bologna: Il Mulino, 2010.
BELL, D. La riscoperta dell’alienazione. In: IZZO, A. (Ed.). Alienazione e sociologia. Milano: Franco Angeli, 1973. p. 86-107.
BLAUNER, R. Alienazione e libertà. Torino: FrancoAngeli, 1971.
BRAVERMAN, H. Lavoro e capitale monopolístico. Torino: Einaudi, 1978.
CAMATTE, J. Il capitale totale, Bari: Dedalo, 1976.
CAMUS, A. Lo straniero. Milano: Bompiani, 2001.
CHIODI, P. Il concetto di alienazione nell’esistenzialismo. Rivista di Filosofia, v. 54, n. 40, p. 419-45,1963.
CLARK, J. P. Measuring alienation within a social system. American Sociological Review, v. 24, n. 6, p. 849-852, 1959.
D’ABBIERO, M. Alienazione in Hegel: usi e significati di entäusserung, entfremdung veräusserung. Roma: Edizioni dell’Ateneo, 1970.
FARACOVI, O. P. Il marxismo francese contemporaneo. Milano: Feltrinelli,1972.
FISCHER, A. Die entfremdung des Menschen in einer heilen gesellschaft: meterialien zur adaption und denunziation eines begriffs. München: Juventa, 1970.
FREUD, S. Il disagio della civiltà. Torino: Boringhieri, 1971.
FRIEDMANN, G. Le travail en miettes. Paris: Gallimard, 1956.
______. Problemi umani del macchinismo industriale. Torino: Einaudi, 1971.
FROMM, E. L’uomo secondo Marx. In: IZZO, A. (Ed.). Alienazione e sociologia. Milano: Franco Angeli, 1973. p. 108-131.
______. Psicoanalisi della società contemporanea. Milano: Edizioni di Comunità, 1981.
______. The application of humanist psychoanalysis to Marx’s theory. In: ______. (Ed.). Socialist humanism. New York: Doubleday & Company, 1965. p. 207-222.
GABEL, J.; ROUSSET, B.; HAO, T-Van. (Ed.). L’alienation aujourd’hui. Paris: Anthropos, 1974.
GEYER, F. A general systems approach to psychiatric and sociological de-alienation. In: SHOHAM, G. (Ed.). Alienation and anomie revisited. Tel Aviv: Ramot, 1982. p. 139-174.
______.; SCHWEITZER, D, (Ed.). Theories of alienation. Leiden: Martinus Nijhoff, 1976.
GOLDMANN, L. La reificazione. Ideologie, n. 8, p.122-165, 1969.
HARENDT, A. Vita activa. Milano: Bompiani, 2009.
HEIDEGGER, M. Essere e tempo, Milano: Longanesi, 2005.
______. Carta sobre o humanismo. Milano: Adelphi, 1995. (Título original: Lettera sull’umanismo).
HEINZ, W. R. Changes in the methodology of alienation research. In: GEYER, F.; HEINZ, W. R. Alienation, society, and the individual. New Brunswick; London: Transaction, 1992.
HESS, M. L’essenza del denaro. In: ______. Filosofia e socialismo: scritti 1841-1845. Lecce: Milella, 1988. p. 203-227.
HORKHEIMER, M. ; ADORNO, T. W. Dialettica dell’illuminismo. Torino: Einaudi, 2010.
HOROWITZ, I. L. The strange career of alienation: how a concept is transformed without permission of its founders. In: GEYER, F. (Ed.). Alienation: ethnicity and postmodernism. London: Greenwood, 1996. p. 17-20.
HORTON, J. La disumanizzazione dell’anomia e dell’alienazione: un problema di ideologia della sociologia. In: IZZO, A. (Ed.). Alienazione e sociologia. Milano: Franco Angeli, 1973. p. 303-324.
HYPPOLITE, J. Saggi su Marx e Hegel. Milano: Bompiani, 1965.
ISRAEL, J. Alienation from Marx to modern sociology. Boston: Allyn and Bacon, 1971.
IZZO, A. Introduzione: il problema dell’alienazione nella storia del pensiero sociologico. In: ______.(Ed.). Alienazione e sociologia. Milano: Franco Angeli, 1973. p. 37-38.
JERVIS, G. Introduzione. In: MARCUSE, H. Eros e civiltà. Torino: Einaudi, 2001.
KAUFMANN, A. On alienation. Inquiry, v. 8, n. 1, p. 141-165, 1965.
KAUFMANN, W. The inevitability of alienation. In: SCHACHT, R. Alienation. Garden City, NY: Doubleday, 1970. p. XV-LVIII.
KOJEVE, A. Introduzione alla lettura di Hegel. Milano: Adelphi, 1986.
LEFEBVRE, H. Critica della vita quotidiana. Bari: Dedalo, 1977. V. 1.
LICHTHEIM, G. Alienation. In: SILLS, D. (Ed.). International encyclopedia of the social sciences. New York: Crowell – Macmillan Inc 1968. V. 1. p. 264-268.
LUDZ, P. C. Alienation as a concept in the social sciences. Current Sociology, v. 21, n. 1, p. 9-42, 1973.
______. Alienation as a concept in the social sciences. Current Sociology, v. 2, n. 1, p. 9-42, 1973.
______. Alienation as a concept in the social sciences. In: GEYER, F.; David SCHWEITZER (Ed.). Theories of alienation. Leiden: Martinus Nijhoff, 1976. p. 3-37.
LUKÁCS, G. Storia e coscienza di classe. Milano: Sugar, 1971.
MARCUSE, H. Nuove fonti per la fondazione del materialismo storico. In: ______. Marxismo e rivoluzione: studi 1929-1932. Torino: Einaudi, 1975.
MARCUSE, H. Sui fondamenti filosofici del concetto di lavoro nella scienza economica. In: ______. Cultura e società. Torino: Einaudi, 1969.
MARX, K. Grundrisse, Firenze: La Nuova Italia, 1997. V.1.
______. Il capitale. Roma: Editori Riuniti, 1965. V. 3.
______. Lavoro salariato e capitale. In: MARX, K.; ENGELS, F. Opere complete. Roma: Editori Riuniti, 1984, V. 9.
______. Il capitale. Roma: Editori Riuniti, 1964. V. 1.
______. Il capitale: libro I, capitolo VI inedito. Firenze: La Nuova Italia, 1969.
______. L’alienazione. Editado por Marcello Musto. Roma: Donzelli , 2010.
______. L’ideologia tedesca. Roma: Editori Riuniti, 1972.
______. Manoscritti economico-filosofici del 1844. In: ______.; ENGELS, F. Opere complete. Roma: Editori Riuniti, 1976. V. 3.
______. Per la critica della filosofia del diritto di Hegel. In: ______.; ENGELS, F. Opere complete. Roma: Editori Riuniti, 1976. V. 3.
MELMAN, S. Decision-making and productivity. Oxford: Basil Blackwell, 1958.
MÉSZÁROS, I. La teoria dell’alienazione in Marx. Roma: Editori Riuniti, 1976.
NAPOLEONI, C. Lezioni sul capitolo sesto inedito di Marx. Torino: Boringhieri, 1972.
NAVILLE, P. Aliénation et exploitation. Cahiers d’Etude des Sociétés Industrielles et de l’Automation, n. 6, p. 161-164, 1964.
NETTLER, G. Una proposta per misurare l’alienazione. In: IZZO, A. (Ed.). Alienazione e sociologia. Milano: Franco Angeli, 1973. p. 223-238.
OLLMAN, B. Alienation. Cambridge: Cambridge University Press, 1971.
PERLMAN, F. Il feticismo delle merci, Milano: Lampugnani Nigri, 1972.
RIESER, V. Il cocetto di alienazione in sociologia. Quaderni di sociologia, v. 14, p. 131-170, Aprile-Giugno, 1965.
RINEHART, J. W. The tiranny of work: alienation and the labour process. Toromnto: Harcourt Brace Jovanovich, 1987.
ROVATTI, P. A. Introduzione. In: RANCIÈRE, J. Critica e critica dell’economia politica. Milano: Feltrinelli, 1973.
RUBIN, I. I. Saggi sulla teoria del valore di Marx. Milano: Feltrinelli, 1976.
SARTRE, J-P. La nausea. Milano: Mondadori, 1977.
SCHAFF, A. L’alienazione come fenomeno sociale. Roma: Editori Riuniti, 1979.
SCHWEITZER, D. Alienation, de-alienation, and change: a critical overview of current perspectives in philosophy and the social sciences. In: SHOHAM, G. (Ed.). Alienation and anomie revisited. Tel Aviv: Ramot, 1982. p. 27-70.
______. Fetishization of alienation: unpacking a problem of science, knowledge, and reified practices in the workplace. In: GEYER, F. (Ed.). Alienation, ethnicity, and postmodernism. Westport, CT; London: Greenwood Press, 1996. p. 21-36.
______.; GEYER, F. Introduction. In: ______.; ______. (Ed.). Alienation: problems of meaning, theory and method. London: Routledge, 1981. p. 1-17.
SEEMAN, M. Alienation and engagement. In: CAMPBELL, A.; CONVERSE, P. E. (Ed.), The human meaning of social change. New York: Russell Sage, 1972. p. 467-527.
______. On the meaning of alienation. American Sociological Review, v. 24, n. 6, p. 783-791, 1959.
STANZIALE, P. Mappe dell’alienazione. Roma: erre Emme, 1995.