Categories
Reviews

Iris Vilaró Gallur, Ab Origine Magazine

Pocs noms dins de la Història són més reconeguts que el de Karl Marx i, alhora, poques figures han estat tan poc estudiades com ell. Entre els seus adeptes, una minoria podrà admetre no haver llegit cap de les seves obres més enllà del Manifest Comunista, o ni tan sols haver fullejat algun dels volums d’El Capital. La llista d’obres consultades entre els seus detractors, possiblement serà encara més exigua, tractant-se d’una qüestió feixuga, perquè, com podem esgrimir raons contra quelcom desconegut?

Més que un nom, rere Karl Marx hi trobem un concepte abstracte, per la manca de coneixement personal i acadèmic que tenim del personatge, i per l’ús, aprofitament i retall despietat de les seves idees per a la defensa de certes postures ideològiques, polítiques i econòmiques al llarg de la Història més recent.

Marcello Musto pretén a través d’aquest llibre millorar la comprensió de la producció acadèmica de Marx, a partir de l’estudi paral·lel dels darrers dos anys de la seva vida personal, tenint com a fita principal esmenar dues de les principals interpretacions errònies de l’obra de Marx: que en els darrers anys de la seva vida havia deixat d’escriure, i que la seva perspectiva acadèmica era clarament eurocentrista.

La biografia del Vell Nick, o el Moro
Al llarg de la primera secció, Marcello Musto realitza un apropament profundament humà de Marx, descrivint amb gran riquesa de detalls l’anàlisi de la seva persona a través de l’estudi de les seves obres i manuscrits -publicats o no-, i pels testimonis escrits de la gent més propera, o inserint aquells sobrenoms pels quals era conegut dins dels seus cercles més íntims. Així, Karl Marx deixa de ser un element desdibuixat dins del discurs històric per a transmutar-se en un home envellit, singularment simpàtic, de gran enginy i major curiositat, sent impossible pel lector no connectar emocionalment a partir de l’esment de les seves passions i lectures en el context de les vicissituds personals que experimentà i que malauradament s’han invisibilitzat dins del discurs històric.

Certament, l’autor no tan sols ha sigut capaç de plasmar els aspectes més rellevants de la vida de Marx, sinó que demostra que l’estudi de la vida privada del pensador és quelcom imprescindible per a la comprensió de la seva erudició i accions al llarg de la seva vida. Així, a través de les seves pàgines descobrim que Karl Marx no va limitar la seva formació a la política o l’economia, sinó que els seus camps d’investigació foren extremadament diversos, tot i que enfocats en un mateix objectiu: la destrucció de les diferències de classe.

Si bé és cert que els pilars fonamentals de la recerca i producció ideològica i intel·lectual de Marx es van centrar en l’economia, la política i la qüestió social, al llarg del llibre se’ns exposa la seva recerca en ciències com la química, física, fisiologia, geologia, antropologia, les matemàtiques, la història, la filosofia, o el domini de llengües diverses com l’alemany, l’anglès, el rus o l’italià. Aquesta àmplia diversitat formativa és precisament una de les raons que esgrimeix Marcello Musto per a combatre la visió eurocentrista que s’ha volgut aplicar a Marx, atès que constantment podem trobar cites de la seva correspondència personal on defensava que per entendre les transformacions històriques reals calia estudiar els fenòmens individuals separadament, així com per la seva constant negativa a generar un model teòric general sobre l’aplicació del comunisme, comprenent que s’havia d’adaptar segons les especificitats de cada territori, però mostrant-se inflexible en un únic punt: la generació d’una nova societat més justa s’havia de produir a través de la revolució del proletariat, amb la fita de dominar l’esfera política i retornar la naturalesa comuna a tota propietat privada, sense això impliqués la uniformitat monòtona del qual se l’ha acusat al llarg del temps.

Per altra banda, Marcello Musto exposa de manera breu i clara que l’objectiu de Marx no era tant la fi del sistema capitalista, com la fi d’aquells aspectes que incidien en la diferència de classes: respecte a la migració, va demostrar que el trasllat forçat de mà d’obra generat pel capitalisme era un component principal de l’explotació burgesa i que la clau per combatre-la era la solidaritat de classe entre treballadors, independentment dels seus orígens o de qualsevol distinció entre mà d’obra local i importada. Per altra banda, constantment va defensar que el primer nivell classista era precisament la qüestió de la distinció i segregació de gèneres, així com l’estreta relació entre la problemàtica ecològica i el mode de producció capitalista.

La necessitat de la culminació del capitalisme per al seu enderrocament
És el segon apartat del llibre el que més interès pot generar en l’actualitat atès que, no tan sols exposa la perspectiva de Marx respecte a l’evolució del tarannà sociopolític i econòmic de Rússia per a fer-la una de les candidates més aptes pel desenvolupament de revolucions, sinó que permet constatar la vigència de certs aspectes dins del discurs històric del país.

L’interès de Marx per Rússia i l’obra econòmica de Txernixevski el van dur a comprendre el fet que el desenvolupament primari d’algunes societats, podia fer que en segons quines etapes de la història es posicionessin de forma endarrerida respecte al desenvolupament socioeconòmic i polític d’altres potències, com és el cas de Gran Bretanya, però que era precisament aquest fet el que permetia a la societat endarrerida rebre un coneixement teòric d’etapes intermèdies de la Història, com el desenvolupament del capitalisme, i tot realitzant el salt a una etapa posterior on la pretesa potència avançada encara no havia arribat: la revolució proletària des de les estructures feudals russes, que culminaria amb el retorn de la propietat comuna (obstxina). Amb tot, un dels aspectes que més va voler remarcar Marx en aquesta investigació va ser el fet que l’endarreriment econòmic i tecnològic no podien donar pas a una revolució o un canvi de sistema, si no es trobaven inherentment lligats a una naturalesa despòtica del poder.

El lector es pot sobtar que arribat a aquest punt del llibre, i després d’analitzar les bases dels aspectes negatius del capitalisme, es mostri que Marx considerava que era un episodi fonamental per al posterior desenvolupament històric del comunisme, i que fins i tot es podia valorar positivament la necessitat d’acceleració constant, tècnica i econòmica del sistema, fet que suposava també l’acceleració de l’arribada d’aquells corrents que havien d’acabar amb els diferents tipus d’opressió que patia la humanitat, i que incloïen qüestions com la desaparició de la distinció de gènere o origen ètnic. Amb tot, de la mateixa manera que era conscient que no es podia crear un model socialista universal sense tenir en compte les particularitats de cada territori, defensava, exposant el cas de Rússia, que si bé era necessària l’existència del capitalisme, no era una conditio sine quanum particular perquè els territoris fossin capaços d’arribar a models on s’hagués produït la destrucció final de les distincions de classe.

“Soc un ciutadà del món, i allà on em trobo, actuo”
La tercera secció ens permet comprendre l’evolució paral·lela de la popularitat i l’animadversió que Marx suscitava al seu entorn, i sens dubte Marcello Musto es mostra molt d’acord amb les asseveracions d’Engels que un coneixement real de l’obra de Marx no permetia la seva demonització absoluta -si bé era legítim no compartir-ne totes les idees-, però que comprenia perfectament que un dels elements que més enuig els hi causava era el fet que Marx no s’havia d’esforçar a propagar les seves idees: arreu del món la gent involucrada en els moviments internacionals i obreristes, i erudits dels més diversos àmbits s’apropaven per a conèixer què tenia a dir sobre qualsevol qüestió de la vida aquell ancià simpàtic.

Marcello Musto rescata un altre aspecte molt rellevant respecte al desenvolupament de l’obra de Marx mentre aquest encara era viu, i que queda especialment retratat en La Rebel·lió dels Animals de George Orwell: la despietada tendència a esquinçar les seves teories i hipòtesis per tal d’adaptar-les al paladar del públic; però especialment per al moldejament del discurs polític, per tal d’afavorir les fites de tirans que han emmetzinat la comprensió de les propostes de Karl Marx, per justificar innombrables barbàries.

També en aquest tercer apartat se’ns exposa de manera sintetitzada la senzilla raó de per què Marx va deixar diverses obres inacabades, entre d’elles El Capital: la manca de temps i de salut, així com el seu interès cap als més diversos temes, i la creixent popularitat de la seva figura -tant positiva com negativa-, o la necessitat constant de continuar corregint les seves anteriors obres, no van permetre la conclusió de bona part de la seva producció, sent el primer qüestionament crític que podem generar entorn de Karl Marx: si la seva ambició desmesurada i la seva set de coneixement no foren precisament els principals obstacles per a la culminació de la seva obra.

Finalment, el quart apartat del llibre de Marcello Musto estructura l’etapa final de la vida de Marx, marcada per la pèrdua de la seva muller, així com per les malalties que experimentava en carn pròpia, i aquells mals que les persones del seu entorn més proper no podien defugir. I aquí el lector avesat en la indagació històrica podrà experimentar el neguit d’acompanyar a Marx en els darrers moments de la seva vida, sense que el coneixement objectiu que la seva mort es va produir fa més d’un segle alleugeri el dol per la pèrdua.

Sens dubte, l’estudi i comprensió de l’obra de Karl Marx continua sent fonamental per a qualsevol que consideri necessari construir una alternativa al capitalisme. Però cal fer-ne una revisió del mètode, eliminant els prejudicis que no permeten un apropament correcte ni a la figura ni a l’obra, i prenent especial cura que la base del coneixement que tenim sobre Marx trenqui amb aquelles versions esbiaixades i pervertides que, no obstant, han arribat a ser més reconegudes que no pas l’obra original. Ja sigui per a recolzar-ne les idees o per a debatre-les, l’obra de Marcello Musto es torna imprescindible a l’hora d’abocar llum sobre un dels personatges més esmentats i poc estudiats de la Història

Categories
Journalism

La guerra i l’esquerra (I)

Les causes econòmiques de la guerra
Mentre que la ciència política ha indagat en les motivacions ideològiques, polítiques, econòmiques i fins i tot psicològiques que subjeuen a l’impuls bèl·lic, la teoria socialista ha realitzat una de les seves aportacions més convincents en posar en relleu el nexe entre el desenvolupament del capitalisme i la propagació de les guerres.

En els debats de la Primera Internacional (1864-1872), César de Paepe, un dels seus principals dirigents, va formular la que es convertiria en la posició clàssica del moviment obrer sobre la qüestió: a saber, que les guerres són inevitables sota el règim de producció capitalista. En la societat contemporània, no són provocades per les ambicions dels monarques o altres individus, sinó pel model socioeconòmic dominant. El moviment socialista també va mostrar quins sectors de la població són els més afectats per les nefastes conseqüències de la guerra. En el congrés de la Internacional celebrat el 1868, els delegats van adoptar una moció que cridava els treballadors a perseguir «l’abolició definitiva de tota guerra», ja que eren ells els que pagarien -econòmicament o amb la seva pròpia sang, ja estiguessin entre els vencedors o els vençuts- les decisions de les seves classes dirigents i dels governs que les representaven. La lliçó de civilització per al moviment obrer provenia de la creença que qualsevol guerra havia de ser considerada «una guerra civil», un feroç enfrontament entre treballadors que els privava dels mitjans necessaris per a la seva supervivència. Havien d’actuar decididament contra qualsevol guerra, resistint-se al reclutament i fent vaga. L’internacionalisme es va convertir així en un punt cardinal de la societat futura que, amb la fi del capitalisme i de la rivalitat entre els Estats burgesos en el mercat mundial, eliminaria les principals causes subjacents de la guerra.

Entre els precursors del socialisme, Claude Henri de Saint-Simon havia pres una posició decisiva contra la guerra i el conflicte social, considerant tots dos com a obstacles per al progrés fonamental de la producció industrial. Karl Marx no va desenvolupar en cap dels seus escrits els seus punts de vista -fragmentaris i a vegades contradictoris- sobre la guerra, ni va plantejar directrius sobre l’actitud correcta que havia d’adoptar-se davant ella. Quan va triar entre camps oposats, la seva única constant va ser la seva oposició a la Rússia tsarista, a la qual considerava el lloc d’avançada de la contrarevolució i un dels principals obstacles per a l’emancipació de la classe obrera. Al Capital (1867) sostenia que la violència era una força econòmica, «la llevadora de tota societat vella prenyada d’una nova». Però no pensava en la guerra com una drecera crucial per a la transformació revolucionària de la societat, i un objectiu important de la seva activitat política era el compromís dels treballadors amb el principi de la solidaritat internacional. Com també sostenia Friedrich Engels, havien d’actuar decididament a cada país contra l’afebliment de la lluita de classes que la invenció propagandística d’un enemic extern amenaçava amb provocar amb qualsevol esclat de la guerra. En diverses cartes dirigides als dirigents del moviment obrer, Engels va subratllar el poder ideològic del parany del patriotisme i el retard de la revolució proletària resultant de les onades de xovinisme. A més, a l’Anti-Dühring (1878), després d’una anàlisi dels efectes d’un armament cada vegada més mortífer, va declarar que la tasca del socialisme era «fer volar pels aires el militarisme i tots els exèrcits permanents».

La guerra era una qüestió tan important per a Engels que li va dedicar un dels seus últims escrits. A «Pot Europa desarmar-se?» (1893), va assenyalar que en els vint-i-cinc anys anteriors totes les grans potències havien intentat superar als seus rivals en el pla militar i en els preparatius de guerra. Això havia suposat uns nivells de producció d’armes sense precedents i havia acostat al Vell Continent a «una guerra de destrucció com el món mai ha vist». Segons el coautor del Manifest del Partit Comunista (1848), «el sistema d’exèrcits permanents s’ha portat a tals extrems a tota Europa que, o bé ha de portar la ruïna econòmica als pobles a causa de la càrrega militar, o bé ha de degenerar en una guerra general d’extermini». En la seva anàlisi, Engels no va oblidar subratllar que els exèrcits permanents es mantenien principalment amb finalitats polítiques a nivell intern i militars a nivell extern. Estaven destinats a «proporcionar protecció no tant contra l’enemic exterior com contra l’interior», reforçant les forces de repressió del proletariat i de les lluites obreres. Com les capes populars pagaven més que ningú els costos de la guerra a través dels impostos i de la provisió de tropes a l’Estat, el moviment obrer havia de lluitar per «la reducció gradual de la durada del servei [militar] mitjançant un tractat internacional» i pel desarmament com a única «garantia efectiva de la pau».

Proves i col·lapse
No va passar molt de temps abans que un debat, que havia estat teòric en temps de pau, es convertís en la principal qüestió política de l’època, quan el moviment obrer va haver d’enfrontar-se a situacions reals en les quals els seus representants es van oposar inicialment a qualsevol suport a la guerra. Al conflicte franc-prussià de 1870 (que va precedir a la Comuna de París), els diputats socialdemòcrates Wilhelm Liebknecht i August Bebel van condemnar els objectius annexionistes de l’Alemanya de Bismarck i van votar en contra dels crèdits de guerra. La seva decisió de «rebutjar el projecte de llei de finançament addicional per a continuar la guerra» els va valer una condemna de dos anys de presó per alta traïció, però va contribuir a mostrar a la classe obrera una via alternativa per a aprofitar la crisi.

A mesura que les grans potències europees mantenien la seva expansió imperialista, la polèmica sobre la guerra adquiria cada vegada més pes en els debats de la Segona Internacional (1889-1916). Una resolució adoptada en el seu congrés fundacional havia consagrat la pau com «la condició prèvia indispensable de tota emancipació dels treballadors». La suposada política de pau de la burgesia va ser ridiculitzada i qualificada de «pau armada» i, el 1895, Jean Jaurès, líder del Partit Socialista Francès (SFIO), va pronunciar un discurs al parlament on va resumir de manera cèlebre les preocupacions de l’esquerra: «La vostra societat violenta i caòtica, fins i tot quan vol la pau, fins i tot quan està en un estat d’aparent repòs, porta la guerra dins de si, com un núvol adormit porta la tempesta».

A mesura que la Weltpolitik -la política agressiva de l’Alemanya imperial per a estendre el seu poder en l’àmbit internacional- canviava l’escenari geopolític, els principis antimilitaristes arrelaven més profundament al moviment obrer i influïen en els debats sobre els conflictes armats. La guerra ja no es considerava únicament com una obertura d’oportunitats revolucionàries i una acceleració de l’enfonsament del sistema (una idea de l’esquerra que es remunta al «no hi ha revolució sense revolució» de Maximilien Robespierre). Ara es considerava un perill per les seves greus conseqüències per al proletariat en forma de fam, indigència i desocupació. Per tant, suposava una greu amenaça per a les forces progressistes que, com va escriure Karl Kautsky a La revolució social (1902), en cas de guerra estarien «molt carregades de tasques que no [els] són essencials» i que allunyarien la victòria final en lloc d’acostar-la.

La resolució «Sobre el militarisme i els conflictes internacionals», adoptada per la Segona Internacional al seu Congrés de Stuttgart el 1907, recapitulava tots els punts clau que s’havien convertit en patrimoni comú del moviment obrer. Entre ells: el vot en contra dels pressupostos que augmentaven la despesa militar, l’antipatia pels exèrcits permanents i la preferència per un sistema de milícies populars, i el suport al pla de creació de tribunals d’arbitratge per a resoldre pacíficament els conflictes internacionals. S’exclou el recurs a les vagues generals contra qualsevol mena de guerres, com proposava Gustave Hervé, ja que la majoria dels presents ho consideren massa radical i maniqueu. La resolució va acabar amb una esmena redactada per Rosa Luxemburg, Vladimir Lenin i Yulii Martov, a la qual s’afirmava que «en cas que esclati la guerra […], és deure [dels socialistes] intervenir a favor del seu ràpid final, i utilitzar amb totes les seves forces la crisi econòmica i política creada per la guerra per a despertar a les masses i accelerar així la caiguda del domini de la classe capitalista». Tanmateix, com això no obligava al Partit Socialdemòcrata d’Alemanya (SPD) a fer cap canvi de línia política, els seus representants també van votar a favor. El text, esmenat, va ser l’últim document sobre la guerra que va obtenir el suport unànime de la Segona Internacional.

La intensificació de la competència entre els Estats capitalistes al mercat mundial, juntament amb l’esclat d’una sèrie de conflictes internacionals, va fer que el panorama general fos encara més alarmant. La publicació del ‘Nou exèrcit’ de Jaurès (1911) va encoratjar el debat sobre un altre tema central de l’època: la distinció entre guerres ofensives i defensives i l’actitud que havia d’adoptar-se davant aquestes últimes, fins i tot en els casos en què la independència d’un país es veiés amenaçada. Per a Jaurès, l’única tasca de l’exèrcit havia de ser la defensa de la nació contra qualsevol agressió ofensiva, o contra qualsevol agressor que no acceptés la resolució del conflicte a través de la mediació. Tota acció militar que entrés en aquesta categoria hauria de considerar-se legítima. La clarivident crítica de Luxemburg a aquesta posició assenyalava que «els fenòmens històrics com les guerres modernes no poden mesurar-se amb el tracte de la ‘justícia’, o a través d’un esquema de paper de defensa i agressió». En la seva opinió, és necessari tenir en compte la dificultat d’establir si una guerra és realment ofensiva o defensiva, o si l’Estat que la va iniciar ha decidit deliberadament atacar o s’ha vist obligat a fer-ho a causa de les estratagemes adoptades pel país al que s’oposa. Va pensar, per tant, que calia descartar aquesta distinció, i va criticar també la idea de Jaurès de la «nació armada», per considerar que en última instància tendia a alimentar la creixent militarització de la societat.

Amb el pas dels anys, la Segona Internacional es compromet cada vegada menys amb una política d’acció a favor de la pau. La seva oposició al rearmament i als preparatius de guerra va ser molt deslluïda, i una ala cada vegada més moderada i legalista del SPD va negociar el seu suport als crèdits militars -i més endavant fins i tot a l’expansió colonial- a canvi de la concessió de majors llibertats polítiques a Alemanya. Importants dirigents i eminents teòrics, com Gustav Noske, Henry Hyndman i Antonio Labriola van ser dels primers a arribar a aquestes posicions. Posteriorment, la majoria dels socialdemòcrates alemanys, els socialistes francesos, els dirigents del Partit Laborista britànic i altres reformistes europeus van acabar donant suport a la Primera Guerra Mundial (1914-1918). Aquest rumb va tenir conseqüències desastroses. Sota la idea que els «beneficis del progrés» no havien de ser monopolitzats pels capitalistes, el moviment obrer va arribar a compartir els objectius expansionistes de les classes dominants i es va veure inundat per la ideologia nacionalista. La II Internacional va revelar-se com a completament impotent davant la guerra, fracassant en un dels seus principals objectius: el manteniment de la pau.

Lenin i altres delegats de la conferència de Zimmerwald (1915) -entre ells Lev Trotsky, que va redactar el manifest final – van preveure que «durant dècades les despeses de guerra absorbiran les millors energies dels pobles, soscavant les millores socials i impedint qualsevol progrés». Als seus ulls, la guerra revelava la «forma nua del capitalisme modern, que s’ha tornat irreconciliable, no sols amb els interessos de les masses treballadores […] sinó fins i tot amb les primeres condicions de l’existència comunitària humana». L’advertència només va ser escoltada per una minoria del moviment obrer, igual que la crida a tots els treballadors europeus a la Conferència de Kienthal (1916): «Els vostres governs i els seus diaris us diuen que la guerra ha de continuar per a acabar amb el militarisme. Us enganyen! La guerra mai ha matat al militarisme. De fet, desperta sentiments i desitjos de venjança. Així, en assenyalar-vos per al sacrifici, us tanquen en un cercle infernal». Trencant finalment amb el plantejament del Congrés de Stuttgart, que havia reclamat tribunals internacionals d’arbitratge, el document final de Kienthal declarava que «les il·lusions del pacifisme burgès» no interromprien l’espiral de la guerra, sinó que contribuirien a preservar el sistema socioeconòmic existent. L’única manera d’evitar futurs conflictes militars era que les masses populars conqueríssin el poder polític i enderroquessin la propietat capitalista.

Rosa Luxemburg i Vladimir Lenin van ser els dos opositors més vigorosos a la guerra. Luxemburg va ampliar la comprensió teòrica de l’esquerra i va mostrar com el militarisme era una vèrtebra clau de l’Estat. Fent gala d’una convicció i una eficàcia amb pocs iguals entre altres líders comunistes, va argumentar que la consigna «Guerra a la guerra!» havia de convertir-se en «la pedra angular de la política de la classe obrera». Com va escriure a ‘La crisi de la socialdemocràcia’ (1916), també conegut com ‘El pamflet de Junius’, la Segona Internacional havia implosionat perquè no havia aconseguit «una tàctica i una acció comunes del proletariat en tots els països». A partir de llavors, l’objectiu principal del proletariat havia de ser, per tant, «lluitar contra l’imperialisme i evitar les guerres, tant en la pau com en la guerra».

A ‘El socialisme i la guerra’ (1915) i molts altres escrits durant la Primera Guerra Mundial, el gran mèrit de Lenin va ser identificar dues qüestions fonamentals. La primera es referia a la «falsificació històrica» cada vegada que la burgesia intentava atribuir un «sentit progressista d’alliberament nacional» al que en realitat eren guerres de «saqueig», lliurades amb l’únic objectiu de decidir quins bel·ligerants anaven a oprimir aquesta vegada als pobles estrangers i a augmentar les desigualtats del capitalisme. La segona va ser l’emmascarament de les contradiccions per part dels reformistes socials -o social-xovinistes, com ell els anomenava-, que en última instància van recolzar les justificacions de la guerra malgrat haver-la definit com una activitat «criminal» a les resolucions adoptades per la Segona Internacional. Darrere de la seva pretensió de «defensar la pàtria» s’amagava el dret que certes grans potències s’havien atorgat a si mateixes per a «saquejar les colònies i oprimir als pobles estrangers». La guerra no es lliura per a salvaguardar «l’existència de les nacions» sinó «per a defensar els privilegis, la dominació, el saqueig i la violència» de les diferents «burgesies imperialistes». Els socialistes que havien capitulat davant del patriotisme havien substituït la lluita de classes per la reivindicació de les «engrunes dels beneficis obtinguts per la seva burgesia nacional mitjançant el saqueig d’altres països». En conseqüència, Lenin estava a favor de les «guerres defensives», és a dir, no de la defensa nacional dels països europeus a la Jaurès, sinó de les «guerres justes» dels «pobles oprimits i subjugats» que havien estat «saquejats i privats dels seus drets» per les «grans potències esclavistes». La tesi més cèlebre d’aquest pamflet -que els revolucionaris havien de tractar de «convertir la guerra imperialista en guerra civil»- implicava que els qui realment volien una «pau democràtica duradora» havien de lliurar «una guerra civil contra els seus governs i la burgesia». Lenin tenia la convicció, la imprecisió de la qual quedaria més endavant demostrada per la història, que tota lluita de classes lliurada conseqüentment en temps de guerra crearia «inevitablement» un esperit revolucionari entre les masses.

Línies de demarcació
La Primera Guerra Mundial va produir divisions no sols a la Segona Internacional, sinó també al moviment anarquista. En un article publicat poc després de l’esclat del conflicte, Kropotkin va escriure que «la tasca de qualsevol persona que sostingui la idea del progrés humà és esclafar la invasió alemanya a Europa Occidental». Aquesta afirmació, considerada per molts com una renúncia als principis pels quals havia lluitat tota la seva vida, era un intent d’anar més enllà de la consigna de la «vaga general contra la guerra» -que no havia estat escoltada per les masses treballadores- i d’evitar la regressió general de la política europea que resultaria d’una victòria alemanya. En opinió de Kropotkin, si els antimilitaristes romanien inerts, ajudarien indirectament als plans de conquesta dels invasors, i l’obstacle resultant seria encara més difícil de superar per als que lluiten per una revolució social.

En resposta a Kropotkin, l’anarquista italià Enrico Malatesta va argumentar que encara que no era pacifista i considerava legítim prendre les armes en una guerra d’alliberament, la guerra mundial no era -com afirmava la propaganda burgesa- una lluita «pel bé general contra l’enemic comú» de la democràcia, sinó un exemple més del sotmetiment de les masses treballadores per part de la classe dominant. Era conscient que «una victòria alemanya significaria sens dubte el triomf del militarisme, però també que un triomf dels aliats significaria la dominació russo-britànica a Europa i Àsia».

Al ‘Manifest dels Setze’ (1916), Kropotkin mantenia la necessitat de «resistir a un agressor que representa la destrucció de totes les nostres esperances d’alliberament». La victòria de la Triple Entesa contra Alemanya seria el mal menor i soscavaria menys les llibertats existents. D’altra banda, Malatesta i els seus companys signants del manifest antibèl·lic de la Internacional Anarquista (1915) van declarar: «No és possible distingir entre guerres ofensives i defensives». A més, afegien que «Cap dels bel·ligerants té dret a reclamar per a sí la civilització, així com cap d’ells té dret a alegar la legítima defensa». La Primera Guerra Mundial, insistien, era un episodi més del conflicte entre capitalistes de diverses potències imperialistes, que es lliurava a costa de la classe obrera. Malatesta, Emma Goldman, Ferdinand Nieuwenhuis i la gran majoria del moviment anarquista estaven convençuts que seria un error imperdonable fer costat als governs burgesos. Al seu lloc, sense peròs, es van aferrar a la consigna de «cap home i cap centau per a l’exèrcit», rebutjant fermament fins i tot qualsevol suport indirecte a la prossecució de la guerra.

Les actituds davant la guerra també van suscitar debats al moviment feminista. La necessitat que les dones substituïssin als homes reclutats en treballs que havien estat durant molt de temps un monopoli masculí -per un salari molt més baix, en condicions de sobreexplotació- va fomentar la difusió del xovinisme en una part considerable del nounat moviment sufragista. Algunes de les seves líders van arribar a sol·licitar lleis que permetessin l’allistament de dones a les forces armades. La denúncia de les tàctiques d’engany dels governes -que, evocant a l’enemic a les portes, utilitzaven la guerra per a fer retrocedir reformes socials fonamentals- va ser un dels assoliments més importants de les principals líders comunistes de l’època. Clara Zetkin, Alexandra Kollontai, Sylvia Pankhurst i, per descomptat, Rosa Luxemburg van ser de les primeres a emprendre amb lucidesa i valentia el camí que mostraria a les generacions posteriors com la lluita contra el militarisme era essencial per a la lluita contra el patriarcat. Més tard, el rebuig a la guerra es va convertir en una part distintiva del Dia Internacional de la Dona, i l’oposició als pressupostos de guerra en esclatar qualsevol nou conflicte va ocupar un lloc destacat en moltes plataformes del moviment feminista internacional.

 

Part II

Categories
Journal Articles

جوانب جديدة لماركس

1-إحياء ماركس:
لأكثر من عقد من الزمان وحتى الآن ، تصف الصحف والمجلات المنتشرة و المرموقة كارل ماركس بالمنظّر الثاقب ممن تلاقي أفكاره التأييد المستمر.
ويؤكد العديد من الكتّاب ذوي الآراء التقدمية أن أفكاره لا غنى عنها لأي شخص يؤمن بضرورة بناء بديل آخر للرأسمالية .و في كل مكان تقريبا، أصبح هو موضوع المقررات الجامعية والمؤتمرات العالمية. و عادت كتاباته ، سواء ما تم إعادة نشره أو ما صدر في طبعاتٍ جديدة, بالظهور على رفوف المكتبات . و اكتسبت دراسة أعماله ، بعد تجاهل دام لعشرين عاما، الكثير من الزخم المتزايد. غير أنّ العامين 2017 و 2018 جلبا المزيد من الاهتمام لـ ” احياء ماركس” وذلك بفضل المبادرات العديدة حول العالم والمتعلقة بالذكرى السنوية لمرور150 عاما على نشر كتاب رأس المال والذكرى المئوية الثانية لميلاد ماركس.

أفكار ماركس غيرت العالم . على الرغم من تحقق نظريات ماركس التي تحولت إلى أيديولوجيات مهيمنة ومذاهب دولة لجزء كبير من البشرية في القرن العشرين، إلا أنه لا يوجد إصدار لكامل أعماله ومخطوطاته. يكمن السبب الرئيسي لهذا في الطابع غير المكتمل لأعمال ماركس: كتاباته غير المكتملة أكثر بكثير من أعماله المنشورة ، ناهيك عن مجموعة المذكرات الضخمة المتعلقة بأبحاثه المتواصلة .ترك ماركس مخطوطات تتجاوز أعدادها ما أرسله للمطابع. طريقته الصارمة و نقده القاسي لنفسه زاد من صعوبة التزامه بمشاريعه ، كما أن الفقر المدقع الذي عاش فيه أحيانا و صحته الواهنة ضاعفت من مشقّاته اليومية . لكن شغفه المعرفي لم يتغير مع مرور الوقت ودفعه دائماً لدراسة جديدة. ومع ذلك فإن جهوده المتواصلة سيكون لها آثار نظرية مدهشة على المستقبل.

ولعل القيمة الخاصة لإعادة تقييم إنجازات ماركس تكمن في استئناف نشر كتاب ماركس-انغلز ( ميغا2) في عام 1998 وهي الإصدار التاريخي النقدي للأعمال الكاملة لماركس وفردريك انغلز. وقد ظهر فعلا 28 مجلد (40 مجلد تم نشرهم بين العام 1975 و1989) والبقية في طور الإعداد. ميغا2 مقسم الى 4 أجزاء: 1-جميع الأعمال، المقالات والمسودات التي كتبها ماركس وانغلز( باستثناء رأس المال) 2-رأس المال وكافة مواده التحضيرية 3- المراسلات وتتكون من 4 آلاف رسالة لماركس وانغلز و 10 آلاف كُتبَت لهم من قبل آخرين وهو عدد كبير ينشر لأول مرة في ميغا2 4-المقتطفات و الشروحات و الملاحظات الهامشية. القسم الرابع هو شاهد على أعمال ماركس الموسوعية الحقيقية : فمنذ أن كان في الجامعة لازمته عادة جمع مقتطفات من الكتب التي يقرأها و يتخللها مرئياته التي سجلها. يقرب ورث ماركس الأدبي من مائتي دفتر ملاحظات. وهي أساسية لفهم نشأة نظريته و لتلك العناصر التي لم يتمكن من تطويرها كما أراد. المقتطفات الباقية تغطي المدة الزمنية من 1838 الى 1882 و كتبت بثماني لغات ( الألمانية واليونانية القديمة واللاتينية والفرنسية والانجليزية والايطالية والاسبانية والروسية) وتشير إلى أكثر المجالات تنوعا. تم أخذها من أعمال الفلسفة وتاريخ الفن والدين والسياسة والقانون والأدب والتاريخ والاقتصاد السياسي والعلاقات الدولية والتكنولوجيا والرياضيات والفسيولوجيا والجيولوجيا وعلم المعادن وعلم الزراعة والأنثروبولوجيا والكيمياء والفيزياء- ولم تضم فقط الكتب ومقالات الصحف والمجلات بل محاضر برلمانية و إحصائيات وتقارير حكومية. هذا المستودع الهائل من المعرفة الذي نُشِرَ أغلبه في السنوات الأخيرة أو بقي في انتظار الطباعة ، كان موقع البناء لنظرية ماركس النقدية ، وميغا2 أتاح الوصول له لأول مرة.

هذه المواد القيّمة -الكثير منها متاح فقط باللغة الألمانية لذا بقيت محصورة في أوساط محدودة من الباحثين – تُظْهِر لنا كاتباً مختلفاً جدًا عن الذي قدمه لنا عدد هائل من النقاد وممن يزعمون أنفسهم من تلاميذه .هذه المقتنيات النصية الجديدة في ميغا2 تمكننا من قول، أنه من بين جميع كلاسيكيات الفكر السياسي والاقتصادي والفلسفي ،ماركس هو المؤلف الذي تغيرت صورته أكثر في بداية العقود الأولى للقرن الواحد والعشرين. ولعل الإطار السياسي الجديد الذي تبع انهيار الاتحاد السوفيتي ساهم في تكوين هذا المنظور الجديد. فانتهاء الماركسية اللينينية حررت أعمال ماركس من قيود أيديولوجية بعيدة عن مفهومه الخاص للمجتمع.

دحضت الأبحاث الحديثة الكثير من الأطروحات التي قلّصت مفهوم ماركس للمجتمع الشيوعي إلى تطور متفوق للقوى الإنتاجية. على سبيل المثال ،أظهرت الاهمية التي يعطيها للمسألة البيئية: في مناسبات عديدة، أدان حقيقة أن توسع نمط الإنتاج الرأسمالي ليس فقط سرقة متزايدة لجهد العمال، لكنه أيضا يزيد من نهب الموارد الطبيعية. و ذهب ماركس لأبعد من ذلك في كثير من المسائل في أعماله ، والتي عادة ما يتم التقليل من شأنها أو حتى تجاهلها من قبل الباحثين، إلا أنها نالت أهمية كبرى للأجندة السياسية في وقتنا الحالي. ومن بينها الحرية الفردية في الاقتصاد و السياسة ،و التحرر الجندري، و نقد القومية، و الامكانيات التحررية للتكنولوجيا ،وأشكال الملكية الجماعية غير المحكومة من الدولة. لذا بعد ثلاثين عاما من سقوط جدار برلين ،أصبح من الممكن قراءة ماركس بشكل مختلف عن المنظّر الدوغمائي والاقتصادي، والمتمركز حول أوروبا والذي تم تقديمه بهذا الشكل لسنوات طويلة.

2-الاكتشافات الجديدة حول نشأة المفهوم المادي للتاريخ:
في فبراير 1845 بعد 15 شهراً صعباً في باريس، والتي كانت فعّالة في تكوين فكره السياسي، أُجْبِر ماركس على الإنتقال إلى بروكسل حيث سُمِح له بالإقامة بشرط “ألا ينشر شيئا عن السياسة الحالية” ( ماركس1975:ص 677). أثناء الثلاث سنوات التي قضاها في العاصمة البلجيكية، واصل دراساته عن الاقتصاد السياسي بشكل مثمر ،وتوصل لفكرة الكتابة مع انغلز و جوزيف ويدمير وموزس هيس ” نقد الفلسفة الألمانية الحديثة كما شرحها ممثليها” لودفيغ فيورباخ ،و برونو باور وماركس شتيرنر و “الاشتراكية الألمانية كما شُرِحَت من قبل أنبيائها المتنوعين” (ماركس 1976: 72). الكتاب الناتج الذي تم نشره بعد وفاتهم بعنوان “الأيديولوجية الألمانية” كان له هدفان: محاربة الاشكال الجديدة من ” النيوهيغلية” في ألمانيا، ثم كما كتب ماركس للناشر كارل فيلهيلم يوليوس ليسكه بتاريخ الأول من أغسطس 1846 ” لإعداد العامة لوجهة النظر المتبناة في ” الاقتصاد” التي تتعارض تماماً مع الدراسات الألمانية السابقة والحالية” ( ماركس وانغلز1982:50 ماستو 2018:57). هذه المخطوطة، التي عمل عليها حتى يونيو 1864 لم تكتمل، لكنها ساعدت على التوضيح بشكل أفضل من قبل -وإن لم تكن بشكل نهائي- ما قدمه انغلز للجمهور الأوسع بعد 40 عاما ، كـ ” مفهوم المادية التاريخية”( انغلز 1990أ:519)الطبعة الاولى من الأيديولوجية الالمانية نُشِرت عام 1932 و الطبعات اللاحقة التي تضمنت تعديلات طفيفة أُرْسِلَت للطباعة بشكل كتاب كامل. خلق محررو هذه المخطوطة الناقصة انطباع خاطئ بأنّ الايديولوجية الالمانية تضمنت فصل افتتاحي أساسي عن فيورباخ حيث وضع ماركس وانغلز بشكل كامل قوانين مفهوم “المادية التاريخية” (مصطلح لم يستخدمه ماركس)وكما أشار التوسير هنا حيث تصوروا هذا المفهوم هو “انفصال معرفي واضح” عن كتاباتهم السابقة( التوسير 1996:33) وسرعان ما أصبحت الايديولوجية الالمانية أهم النصوص الفلسفية للقرن العشرين. وفقا لهنري لوفيفر(1968:71) فقد وضع ” الأطروحة الأساسية للمادية التاريخية”. اعتقد ماكسيم روبل (1980:13) أنّ هذه ” المخطوطة تضم بيان واضح للمفهوم النقدي والمادي للتاريخ”. وكان ديفيد ماكليلان(1975:37) مؤيداً بنفس القدر أنها ” ضمّت أكثر وصف مفصل من ماركس لمفهومه المادي للتاريخ.”

يعود الفضل لمجلد 5/1 من ميغا2 , Deutsche Ideologie: Manuskripte und Drucke (1845–1847 (ماركس وانغلز2017:1893 صفحة) يمكن الان تقليص الكثير من الادعاءات وإعادة الأيديولوجية الألمانية الى نقصها الاصلي. هذه الطبعة- التي تحوي 17 مخطوطة بإجمالي 700 صفحة وأدوات نقدية من 1200 صفحة تقدم العديد من التنوعات و التصحيحات التأليفية و توضح منشأ كل قسم – وتؤسس بشكل نهائي السمة الجزئية للنص . إن مغالطة ” الشيوعية العلمية” في القرن العشرين وحوسلة الأيديولوجية الألمانية تستحضر للذهن جملة وجدت بالنص نفسه. ونظراً لنقدها القاطع للفلسفة الألمانية إبان حياة ماركس، بدت ايضاً كتحذير لاذع ضد النزعات التفسيرية المستقبلية : ” ليس فقط في إجاباتها بل حتى في أسئلتها كان هناك غموض” ( ماركس وانغلز 19776:28) وفي نفس الفترة الزمنية ، وسّع الشاب الثوري مولود ترير الدراسة التي بدأها في باريس. في عام 1845، أمضى شهري يوليو و اغسطس في مانشستر يتقصّى أعمال الاقتصاد الانجليزية الهائلة ويجمع 9 كتب من المقتطفات ( ما يسمى دفاتر مانشستر) وغالباً ما كانت من أدلة الاقتصاد السياسي وكتب عن التاريخ الاقتصادي. يضم مجلد ميغا2 4/4(Exzerpte und Notizen Juli bis August 1845 experbcfc ) ) ( ماركس وانغلز 19888) أول خمسة من هذه الدفاتر مع 3 كتب لملاحظات انغلز من نفس الوقت في مانشستر. المجلد 4/5 Exzerpte und Notizen Juli 1845 bis Dezember 1850 (ماركس وانغلز2015: 650 صفحة) أكمل سلسلة النصوص هذ، وأتاح للباحثين الأجزاء التي لم يسبق نشرها . فقد ضمت دفاتر 6،7،8،9 والتي تحوي مقتطفات ماركس من 16 عملاً في الاقتصاد السياسي. جاءت أغلب هذه المجموعة من كتاب جون فرانسيس براي ” أخطاء العمل ومعالجة العمل ” 1839 و أربع نصوص لروبرت اوين، و بالتحديد كتابه ” العالم الأخلاقي الجديد”1849 ، وجميعها أظهرت اهتمام ماركس الكبير في الاشتراكية الإنجليزية واحترامه العميق لأُوين ، كاتب اعتبره الكثير من الماركسين “طوباوي”. ويُخْتَم المجلد بعشرين صفحةٍ كتبها ماركس بين 1846 و 1850 بالإضافة لملاحظات انغلز الدراسية من نفس الفترة الزمنية.

هذه الدراسات للنظرية الاشتراكية و الاقتصاد السياسي لم تكن عائقًا أمام العمل السياسي المعتاد لماركس وانغلز. الثمانمائة صفحة وأكثر المنشورة حديثاً من مجلد 1/7 Werke, Artikel, Entwürfe, Februar bis Oktober 1848 ( ماركس وانغلز 2016: 1294 صفحة) تجعلنا نقدّر حجم هذا العمل في عام 1848 وهي أكثر الأعوام استنزافاً للنشاط السياسي و الصحفي في حياة كتّاب بيان الحزب الشيوعي. بعد حركة ثورية استثنائية المستوى والزخم دفعت بالنظام الاجتماعي والسياسي في أوروبا لأزمة، قامت الحكومات بكل الترتيبات المضادة الممكنة لإنهاء التمرد. وعانى ماركس نفسه من التبعات حيث تم نفيه من بلجيكا في شهر مارس. وفي الوقت ذاته، تم الإعلان عن الجمهورية في فرنسا، و دعا فيرديناند فلوكون، وزير في الحكومة المؤقتة ماركس للعودة إلى باريس” عزيزي النبيل ماركس، الطغيان نفاك، لكن فرنسا الحرة ستفتح أبوابها لك” وبطبيعة الحال، ترك ماركس دراساته السياسية الاقتصادية جانباً وعمل كصحفي ناشط لدعم الثورة مساعداً في رسم مسار سياسي مقترح . وبعد فترة قصيرة في باريس ، انتقل في ابريل الى راينلاند وبعد شهرين بدأ بتحرير جريدة ” Neue Rheinische Zeitung” التي تم تأسيسها أثناء ذلك في كولونيا. وشنّت الصحيفة حملة قوية في أعمدتها، و وقفت وراء قضية المتمردين ودفعت البروليتاريا لتعزيز “الثورة الاجتماعية والجمهورية” ( ماركس 1977:178)

نُشِرَت أغلب المقالات في Neue Rheinische Zeitung بشكلٍ مجهول. إحدى ميزات الميغا2 مجلد 1/7 أنها نسبت 36 نص لكتّابها سواء ماركس أو انغلز ، في حين أن المجموعات السابقة لم تُثبت لنا هوية الكُتّاب. 125 من أصل 275 نشرت لأول مرة في إصدار من أعمال ماركس وانغلز . كما يضم الملحق 16 وثيقة شيّقة تحتوي بعض القصص لنقاشاتهم في اجتماعات رابطة الشيوعيين و تجمعات الجمعية الديمقراطية لكولونيا ونقابة فييّنا. سيجد المهتمون في نشاط ماركس السياسي والصحفي أثناء ” عام الثورة “1848” الكثير من المواد النفيسة لإثراء معرفتهم.

3- رأس المال: النقد غير المكتمل:
هُزِمَت الحركة الثورية التي ظهرت في أوروبا عام 1848 في وقتٍ قصير، وفي عام 1849 ، وبعد صدور أمري ترحيل من بروسيا وفرنسا لم يكن لدى ماركس أي خيار إلا أن يشق طريقه عبر البحر. بقي في انجلترا في منفى وبلا جنسية لبقية حياته، غير أن رد الفعل الأوروبي لم يستطع وضعه في مكان أفضل لكتابة نقده للاقتصاد السياسي. في ذلك الوقت كانت لندن هي المركز الاقتصادي والمالي الرائد في العالم، ” آلهة الأكوان البرجوازية” ( ماركس 1978:134) وبالتالي كانت أفضل مكان لدراسة أحدث التطورات الاقتصادية للمجتمع الرأسمالي. كما أصبح مراسلا لصحيفة نيويورك تريبيون الصحيفة الأكثر انتشارًا في الولايات المتحدة الأمريكية.

انتظر ماركس سنوات عديدة اندلاع أزمة جديدة، وعندما تحقق ذلك عام 1857 كرّس أغلب وقته لتحليل سماتها الرئيسية. مجلد 1/16 Artikel Oktober 1857 bis Dezember 1858 (ماركس وانغلز 2018 :1181 صفحة) يتضمن 84 مقالة نشرها بين خريف 1857 ونهاية عام 1858 في جريدة نيويورك تريبيون وكذلك تلك التي تعبّر عن ردود أفعاله الأولى للأزمة المالية لعام 1857. ” نشرت جريدة الامريكان افتتاحيات يومية غير موقّعة”، لكن البحث لهذا المجلد الجديد من ميغا2 مكن من نسب مقالتين إضافيتين لماركس ، وكذلك إلحاق 4 مقالات تم تعديلها من قبل المحررين و3 أخرى لا يزال كتّابها غير معروفين.

وبدافع الحاجة الشديدة لتحسين ظروفه الاقتصادية إنضّم ماركس كذلك للجنة تحرير الموسوعة الامريكية الجديدة ووافق على كتابة عدد من المقدمات لهذا المشروع (ميغا 2 المجلد 1/6 شمل 39 من هذه المقالات) و بالرغم من الأجر المنخفض جدًا بواقع 2 دولار للصفحة غير أنه يحسّن من وضعه المالّي الكارثّي .كما أنه أسند أغلب العمل لانغلز حتى يتفرغ أكثر لكتاباته الاقتصادية.
كان عمل ماركس في هذة الفتره استثنائي و واسع النطاق . الى جانب التزاماته الصحفية ، من اغسطس 1857 الى مايو 1858 كتب 8 دفاتر المعروفة باسم ” Grundrisse “. كما ألزم نفسه بمهمَة شاقة، دراسة تحليلية للأزمة الاقتصادية الأولى في العالم . مجلد 4/14 Exzerpte, Zeitungsausschnitte und Notizen zur Weltwirtschaftskrise (Krisenhefte), November 1857 bis Februar 1858 ( ماركس 2017:680صفحة) كل هذا يضيف بدقة لمعرفتنا بواحدة من أثرى فترات الإنتاج النظري لماركس. في رسالةٍ لانغلز في18 ديسمبر1857 يَصِف ماركس التدفق الشديد للنشاط:

” أنا أعمل بشكل مكثف حتى الساعة 4 في الصباح يومياً. فقد انخرطت في مهمة ثنائية : 1- تطوير مسودة (Grundrisse) للإقتصاد السياسي ( من أجل الصالح العام لابد من التعمق في الأمر للوصول لجذوره، كما أنه من صالحي شخصياً التخلص من هذا الكابوس)2- الأزمة الحالية . باستثناء مقالات [نيويورك] تريبيون، فكل ما أقوم به الاحتفاظ بسجلات لها والتي تستغرق وقتاً طويلاً. أظنّ أنه بحلول الربيع، قد نتمكن من إصدار كتيب معا حول القضية كتذكير للجماهير الألمانية أننا مازلنا موجودين كما عهدتنا دائمًا، و كما كنا دائمًا( ماركس وانغلز 1983:224)”

وبالتالي كانت خطة ماركس العمل في نفس الوقت على مشروعين: العمل النظري حول نقد نمط الإنتاج الرأسمالي ، وكتاب أكثر دقةً حول تقلبات الازمة الجارية. لهذا السبب، فما سُمّيِت بدفاتر ملاحظات حول الأزمة على عكس سابقتها من المجلدات المشابهة ، لم يقم ماركس بتجميع مقتطفات من أعمال اقتصاديين آخرين فيها بل قام بجمع كمية كبيرة من التقارير الاخبارية عن انهيارات البنوك الرئيسية، وعن تغيرات أسعار سوق الأسهم، والتغيرات في نماذج التجارة ومعدلات البطالة، و الناتج الصناعي. الاهتمام الذي منحه لناتج الصناعة ميّز تحليله عن الآخرين ممن نسبوا الأزمات فقط إلى الخطأ في منح الائتمان وتزايد ظاهرة المضاربة. وزع ماركس ملاحظاته على 3 دفاتر منفصلة . في الأول وهو الأقصر بعنوان ” 1857 فرنسا” جمع البيانات عن تجارة فرنسا والإجراءات الرئيسية التي اتخذها بنك فرنسا . أما الثاني ، كتاب عن أزمة 1857″ كان ضعفّي حجم الأول، وتناول بشكل رئيسي بريطانيا وسوق المال. و في الدفتر الثالث تناول مواضيع مشابهة بشكل أعمق قليلا ” كتاب عن الأزمة التجارية”، حيث شرح ماركس بيانات و مقالات جديدة حول العلاقات الصناعية، و انتاج المواد الخام وسوق العمل.

كان عمل ماركس حازماً كعادته : فقد نسخ من أكثر من دزينة مجلات و صحف، بالترتيب التاريخي، الأجزاء الأكثر تشويقاً لعدد هائل من المقالات وأي معلومات أخرى استطاع إستخدامها لتلخيص الأحداث. مصدره الأساسي كان ذا ” اكونومست” – وهي مجلة إسبوعية استقى منها نصف ملاحظاته تقريباً – بالرغم من أنه كثيرًا ما أخذ من “مورنينق ستار”، “مانشستر غارديان: و “ذا تايمز”. كل المقتطفات تم كتابتها باللغة الانجليزية. في تلك الدفاتر ، لم يكتف ماركس بكتابة التقارير الرئيسية المختصة بالولايات المتحدة الأمريكية وبريطانيا. فقد تتبع أهم الأحداث في الدول الأوروبية الأخرى – خاصة فرنسا وألمانيا والنمسا وإيطاليا وأسبانيا- وأبدى اهتمامًا قويًا في أنحاء أخرى من العالم خاصة الهند والصين والشرق الأقصى ومصر وحتى البرازيل واستراليا.

وبعد مرور عدة أسابيع، تخلى ماركس عن فكرة نشر كتاب عن الأزمة وركز كل طاقاته على العمل النظري و نقد الاقتصاد السياسي الذي من وجهة نظره لا يحتمل أي مزيد التأخير. وعلى الرغم من ذلك، تبقى دفاتر الملاحظات على الازمة مفيدة في دحض الفكرة الخاطئة عن اهتمامات ماركس الأساسية في تلك الفترة في رسالته لانغلز في 16 من يناير عام 1858 كتب ” بالنسبة للمنهج” المستخدم في عمله ” منطق هيغل كان مفيدًا جدًا له” واضاف انه أراد تسليط الضوء على “جانبه العقلاني”( ماركس وانغلز 1983:249). على هذا الأساس استنتج بعض المفسرون لعمل ماركس أنه عندما كتب Grundrisse أمضى وقتًا طويلًا يدرس الفلسفة الهيغلية. لكن نَشْر مجلد 4/14 يوضح أن اهتمامه الأساسي في ذاك الوقت كان التحليل التجريبي للأحداث المرتبطة بالأزمة الاقتصادية الكبرى التي تنبأ بها قبل وقت طويل.

. جهود ماركس الدؤوبة لإنهاء ” نقد الاقتصاد السياسي ” هي الموضوع الرئيسي لمجلد 3/12 Briefwechsel, Januar 1862 bis September 1864 ( ماركس وانغلز 2013:1529 صفحة) الذي يحوي مراسلاته من بداية 1862 حتى تأسيس رابطة العمال الأممية .ومن 425 رسالة متبقية ، منها 112 كان بين انغلز وماركس و35 منها كتبت له، و 278 تلقّاها من آخرين .(227 من هذه المجموعة يتم نشرها لأول مرة ) الاضافة الاخيرة – الفرق المهم بين كل الطبعات السابقة- تحتوي على كنز حقيقي دفين للقراء المهتمين، حيث تقدم ثروة من المعلومات الجديدة حول الأحداث والنظريات التي تعلمها ماركس وانغلز من النساء والرجال الذين شاركوهم الالتزام السياسي.

ومثل كل مجلدات ميغا2 من المراسلات ، ينتهي هذا أيضًا بسجل الرسائل المرسلة أو المكتوبة لماركس وانغلز والتي لم تترك إلا آثار تشهد بوجودها. وصل عددها 125 تقريبًا ، أي ربع العدد الذي بقي، ويشمل 57 رسالة مكتوبة بشكل كامل من قبل ماركس . وفي هذه الحالات، حتى أشد الباحثين لا يستطيع إلا التكهّن بافتراضات تخمينية مختلفة.

من بين أهم النقاط الرئيسية في النقاشات في مراسلات ماركس من بداية 1860 كانت الحرب الاهلية الامريكية، والثورة البولندية ضد الاحتلال الروسي، وولادة الحزب الديمقراطي الاشتراكي الألماني المستوحى من مبادئ فرديناند لاسال. ومع ذلك، كان الموضوع متكرر الطرح هو صراعه من أجل أن يتقدم في كتابه رأس المال.

أثناء تلك الفترة بدأ ماركس في مرحلة بحث جديدة : “نظريات فائض القيمة”. وفي أكثر من 10 دفاتر ، قام بتحليل اطروحة اقتصاديين مهمين ممن سبقوه، وكانت فكرته الرئيسية أن ” اشترك جميع الاقتصاديين في نفس الخطأ في دراسة فائض القيمة ليس فقط في شكلها المحض بل في الأشكال الخاصة بالربح والريع”( ماركس 1988:348) أثناء ذلك، ساءت ظروف ماركس الاقتصادية . في 18 يونيو 1862 كتب لانغلز ” في كل يوم زوجتي تخبرني أنّها تتمنى أن تكون هي والاطفال في قبورهم آمنين ، وأنا حقا لا ألومها، لأن المذلة والعذاب والخوف الذي يمر فيه المرء في مثل هذا الموقف لا يوصف فعلا”. كان الموقف صعبا لدرجة أن جيني قررت أن تبيع بعض الكتب من مكتبة زوجها الشخصية- رغم أنها لم تجد من يرغب في شرائها. لكن استطاع ماركس أن يعمل بكد وكتب ملاحظة يعبر فيها عن الارتياح إلى انغلز: ” من الغريب أن أقول إن عقلي يعمل بشكل أفضل في وسط الفقر المحاصر أفضل من مما كان في السنوات السابقة” ( ماركس وانغلز 1985:380) في العاشر من سبتمبر في نفس السنة، كتب ماركس لانغلز أنه قد يحصل على وظيفة ” في مكتب السكّة الحديد” في السنة الجديدة( نفس المصدر 417) في 28 ديسمبر كرر على صديقه لودفيغ كوغلمان أن الامور أصبحت سيئة جدًا حتى أنه قرر أن يكون ” رجل عملي” لكن لم يحدث شيء على أي حال . كتب ماركس بسخريته المعتادة ” لحسن الحظ- أو علي القول لسوء الحظ؟- لم احظى بالعمل بسبب خطي السيء”( نفس المصدر436)

وإلى جانب الضغوطات المالية عانى ماركس كثيرا بسبب المشاكل الصحية . غير أنه من صيف 1863 الى ديسمبر 1865 شرع في المزيد من التحرير للعديد من أجزاء التي قرر تقسيمها في رأس المال. في النهاية، استطاع أن يضع المسودة الأولى للمجلد الأول ،والمخطوطة الوحيدة للمجلد الثالث، التي وضع فيها وصفه الوحيد لعملية الإنتاج الرأسمالي الكاملة : نسخة أولية للمجلد الثاني يحوي العرض العام لعملية تداول رأس المال.

المجلد 2/11 لميغا2 Manuskripte zum zweiten Buch des “Kapitals,”1868 حتى 1881( ماركس وانغلز 2008: 1850 صفحه)يحوي المخطوطات النهائية المخصّصة للمجلد الثاني من رأس المال التي صاغها ماركس بين العامين 1868 و 1881. تسع من هذه مخطوطات لم تنشر من قبل . في أكتوبر 1867 عاد ماركس للكتابة في رأس المال المجلد الثاني لكن المشاكل الصحية المتعددة أجبرته على توقف مفاجئ آخر. بعد عدة أشهر استطاع استئناف العمل، حيث مرت تقريبا ثلاث سنوات على آخر نسخة كتبها. أنهى ماركس الفصلين الأولين خلال ربيع 1868 بالإضافة إلى مجموعة من المخطوطات التحضيرية – حول العلاقة بين فائض القيمة ونسبة الربح وقانون نسبة الربح و وتغيرات رأس المال- الأمر الذي شغله حتى نهاية السنة. انتهت النسخة الجديدة من الفصل الثالث أثناء السنتين التاليتين. ينتهي مجلد 2/11 بعدد من النصوص القصيرة التي كتبها ماركس المسن بين فبراير 1877 وربيع 1881. تعرض مسودات رأس المال للمجلد الثاني التي لم تكن في حالة نهائية ، عدد من المشاكل النظرية. مع ذلك النسخة النهائية من المجلد الثاني نشرها انغلز عام 1885 وهي الآن في المجلد 2/13 في ميغا2 بعنوان Karl Marx: Das Kapital: Kritik der Politischen Ökonomie, Zweiter Band. Herausgegeben von Friedrich Engels, Hamburg 1885 ( ماركس 2008: 800 صفحة)

اخيراً، المجلد 2/4.3 II/4.3, Ökonomische Manuskripte 1863–1868, Teil 3( ماركس 2012: 1056 صفحة) يكمل القسم الثاني من ميغا2 . هذا المجلد الذي يلي 2/4.1 و 2/4.2 في السلسلة السابقة ،يحتوي على 15 مخطوطة لم تنشر بعد من خريف 1867 الى نهاية 1868. سبعة منها هي مسودات لأجزاء من رأس المال المجلد الثالث، لها سمة تجزيئية و لم يتمكن ماركس من تحديثها بطريقة تعكس تطوّر بحثه. وثلاث أخرى مرتبطة بالمجلد الثاني بينما تبحث الخمسة المتبقية أمورا تخص الترابط بين المجلد الثاني والثالث وتتضمن تعليقات على مقتطفات من أعمال آدام سميث و توماس مالتوس . هذه الأخيرة هي مثيرة بالنسبة للاقتصاديين المهتمين في نظرية ماركس لمعدل الربح وأفكاره حول نظرية السعر. أوضحت الدراسات اللغوية المرتبطة بتجهيزات هذا المجلد أن المخطوطة الأصلية لرأس المال المجلد الأول ( اعتبر الفصل السادس : نتائج عملية الإنتاج الفورية ” الجزء المتبقي الوحيد) ترجع في الحقيقة لفترة 1863-64 ، وقام ماركس بقصها ولصقها في النسخة التي أعدها للنشر.

مع نشر ميغا2 المجلد 2/4.3 تم توفير كل النصوص الملحقة لرأس المال من المقدمة الشهيرة المكتوبة في يوليو 1857 أثناء واحدة من أعظم فترات الانهيار في تاريخ الرأسمالية ، إلى آخر جزء كتب في ربيع 188. نحن نتحدث عن 15 مجلد بالإضافة الى المجلدات الملحقة الضخمة التي تشكل أدوات نقد هائلة للنص الرئيسي. و تضمنت كل المخطوطات من أواخر 1850 الى بداية 1860 النسخة الأولى من رأس المال المنشورة في عام 1867( أجزاء منها تم تعديلها في الطبعات اللاحقة) و الترجمة الفرنسية التي راجعها ماركس و ظهرت بين العام 1872 و 1875 وجميع التغيرات التي قام بها انغلز لمخطوطات المجلدين الثاني والثالث. وإلى جانب ذلك ، مجموعة الصناديق الكلاسيكية للمجلدات الثلاثة لرأس المال يظهر حتما بشكل مفصل. ليس من المبالغة القول أنه الآن فقط نستطيع أن نفهم تماما مزايا وحدود ونقص الكتاب العظيم لماركس .

العمل التحريري الذي قام به انغلز بعد وفاة صديقه لاستكمال الاجزاء الناقصة من رأس المال لنشره معقد جدًا. يصل عدد المخطوطات المتنوعة والمسودات وأجزاء من المجلدات الثاني والثالث التي كتبت بين 1864 و 1881 تقريبا الى 2350 صفحة من ميغا2. نشر انغلز المجلد الثاني بنجاح في عام 1885 والمجلد الثالث 1894. لكن لابد أن نضع في الاعتبار أن هذين المجلدين نشآ من تجميع نصوص غير مكتملة وغالبا ما تحتوي مواد متباينة. فقد كتبت على مدى فترات زمنية مختلفة و بالتالي تحتوي على نسخ مختلفة وأحيانا متناقضة مع أفكار ماركس.

4- الأممية، أبحاث ماركس بعد رأس المال وأعمال انغلز النهائية :
مباشرة بعد نشر رأس المال استأنف ماركس نشاطه النضالي و أبدى التزاما مستمرا لعمل رابطة العمال الأممية. هذه المرحلة في سيرته السياسية موثقة في مجلد 1/21 Werke, Artikel, Entwürfe, September 1867 bis März 1871( ماركس وانغلز 2009: 2432 صفحة ) الذي يحوي على أكثر من 150 نص و وثيقة للفترة من 1867 الى 1871 بالإضافة الى 169 محضر اجتماع للمجلس العام في لندن ( حذفت من جميع النسخ السابقة لأعمال ماركس وانغلز) حيث قدم فيها ماركس مداخلة. وهكذا يوفر مواد بحثية للسنوات الحاسمة في حياة الأممية.

منذ الأيام الاولى في 1864 كانت أفكار بيير جوزيف برودون مهيمنة في فرنسا ،والجزء الناطق بالفرنسية في سويسرا وبلجيكا وكان ( المتبادلون) إسم اشتهر به أتباعه – الجناح الأكثر اعتدالا في الأممية. كانوا معادين بقوة لتدخل الدولة في أي مجال، فقد عارضوا اشتراكية الأرض ،ووسائل الإنتاج وكذلك أي استخدام للاحتجاجات كسلاح . نشرت النصوص في هذا المجلد لتوضّح الدور الرئيسي الذي لعبه ماركس في النضال الطويل لتقليل تأثير برودون في الأممية. وهي تشمل وثائق تتعلق بالاستعداد لمؤتمر بروكسل ( 1868) وبازل 1869 حيث قامت الاممية بأول تصريح لها حول الاشتراكية وسائل الإنتاج من قبل سلطات الدولة ، وتأييد إلغاء الملكية الفردية للأرض. ويعتبر هذا بمثابة نصر مهم لماركس والظهور الأول للمبادئ الاشتراكية في البرنامج السياسي لمنظمة عمال كبرى.

وإلى جانب البرنامج السياسي لرابطة العمال الأممية ، كانت أواخر 1860 و بدايات 1870 غنية بالصراعات الاجتماعية. قرر العديد من العمال الذين شاركوا في الاعتصامات التواصل مع الرابطة التي انتشرت سمعتها بشكل كبير، طالبين الدعم لنضالهم . و شهدت هذه الفترة أيضا ولادة أقسام من WMA للعمال الايرلنديين في انجلترا. كان ماركس قلق من الانقسام الذي أحدثته الوطنية العنيفة داخل صفوف البروليتاريا وفي وثيقة أصبحت تعرف بإسم ( الاتصال السري) أكد أن ” البرجوازية الإنجليزية لم تستغل البؤس الايرلندي فقط لتقليص الطبقة العاملة في انجلترا من خلال الهجرة القسرية للايرلنديين الفقراء” بل أثبتت أنها قادرة على تقسيم العمال الى معسكرين معادين ( ماركس 1985:120) من وجهة نظره الأمة التي تَسْتَعبِد أخرى تزيّف عبوديتها” (المرجع نفسه) والصراع الطبقي لم يكن ليتجنب مثل هذا القضية الهامة. وكان الموضوع الرئيسي الآخر في المجلد، الذي تناول باهتمام كبير كتابات انغلز لمجلة “ذا بال مال جازيت” معارضة الحرب الفرنسية البروسية 1870-1871. استمر عمل ماركس في رابطة العمال الأممية من 1864 الى 1872، والمجلد الجديد 3/18 Exzerpte und Notizen, Februar 1864 bis Oktober 1868, November 1869, März, April, Juni 1870, Dezember 1872 ( ماركس وانغلز 2019 : 1294 صفحة) يقدم جزء مجهول حتى الآن للدراسات التي قام بها خلال تلك السنوات. كانت أبحاث ماركس قريبة من وقت طباعة المجلد الأول لرأس المال أو بعد 1867 عندما كان يعد المجلد الثاني والثالث للطباعة. يحتوي مجلد ميغا2 هذا على خمسة كتب من مقتطفات وأربع دفاتر تحتوي على ملخصات لأكثر من مائة عمل منشور وتقرير لمناقشاتٍ برلمانية ومقالات صحفية. الجزء الأكبر والأهم نظريا لهذه المواد يشمل بحث ماركس حول الزراعة واهتمامه الأساسي هنا هو ريع الأرض والعلوم الطبيعية والظروف الزراعية في العديد من الدول الأوروبية والولايات المتحدة الأمريكية وروسيا واليابان والهند ونظام إمتلاك الأرض في المجتمعات ما قبل الرأسمالية.

قرأ ماركس باهتمام الكيمياء بتطبيقها على الزراعة والفسيولوجيا(1843). وهو عمل من قبل العالم الألماني يوستوس فون ليبيغ واعتبره أساسي لأنه يسمح له بتعديل ايمانه السابق ان الاكتشافات العلمية للزراعة الحديثة تحل مشكلة تجديد التربة. ومن بعدها، ابدى اهتماما كبيرا بما نسميه اليوم ” البيئة” خصوصا تآكل التربة وإزالة الغابات. ومن ضمن الكتب الأخرى التي ابهرت ماركس في هذه الفترة، لابد من ذكر كتاب مقدمة التاريخ التأسيسي للمارك الألماني والمزرعة والقرية والبلدة والسلطة العامة (1854) لمؤلفه المنظر السياسي والمؤرخ القانوني جورج لودويغ فون مورير. في رسالة لانغلز في 25 مارس 1868 قال أنه وجد كتب مورير مهمة جدًا لأنها تقدم بشكل مختلف تماما ” ليس فقط العصر البدائي لكن ايضا التطور اللاحق كاملا للمدن الامبريالية الحرة لملاك العقار ممن لديهم الحصانة, والسلطة العامة والصراع بين الفلاحة و القنانة “( ماركس وانغلز 1987: 557). أيّد ماركس مورير في أن الملكية الخاصة في الأرض تنتمي لفترة تاريخية محددة ولا يمكن اعتبارها سمة طبيعية للحضارة الانسانية.

أخي را درس ماركس بعمق ثلاثة أعمال ألمانية لكارل فراس المناخ وعالم الخضار عبر العصور، تاريخ الأثنين 1847 تاريخ الزراعة 1852 وطبيعة الزراعة 1857 وجد أن الأول مثير للاهتمام خاصة الجزء الذي يعرض فيه فراس : إن المناخ والطبيعة يتغيران عبر التاريخ” واصفا المؤلف أنه “داروني قبل داروين” الذي أقر أنه حتى “الفصائل تطورت عبر التاريخ” . وصعق ماركس من اهتمامات فراس البيئية ومخاوفه المتعلقة بأن “الحراثة في شكلها الطبيعي وليس بالتحكم فيها بوعي ( كبرجوازي لا يصل لهذه النقطة ) – تُخَلِّف الصحاري. استطاع ماركس الاكتشاف من كل هذا ” نزعة اشتراكية لا واعية” ( ماركس وانغلز 1987:558-59)

بعد نشر ما يسمى دفاتر حول الزراعة، يمكن الجدال بأدلة أوضح عن قبل أن البيئة قد تكون لعبت دور أكبر في تفكير ماركس لو كانت لديه الطاقة لإنهاء آخر مجلدين من رأس المال . بالطبع كان نقد ماركس البيئي ضد الرأسمالية في اتجاهه وبعيدا عن الآمال التي وضعها في التقدم العلمي ، يتعلق في دراسة انماط الانتاج بشكل عام.

اتضح نطاق دراسات ماركس في العلوم الطبيعية بشكل تام منذ نشر ميغا2 3/26 Exzerpte und Notizen zur Geologie, Mineralogie und Agrikulturchemie, März bis September 1878( ماركس 2011: 1104 صفحة ) في ربيع وصيف 1878 أصبحت الجيولوجيا وعلم المعادن والكيمياء الزراعية أكثر محورية في بحوث ماركس من الاقتصاد السياسي. جمع مقتطفات من عدد من الكتب ومنها التاريخ الطبيعي للمواد الخام للتجارة 1872 للمؤلف جون ييتس وكتاب الطبيعة 1848 للكيميائي فريدريك شودلر وعناصر الكيمياء الزراعية والجيولوجيا 1856 للكيميائي وعالم المعادن جيمس جونستون. وبين يونيو وبداية سبتمبر كان قد انخرط في قراءة دليل الطالب للجيولوجيا لجوزيف جوكس مؤلف دليل الجيولوجيا1857 ( انظر ماركس 2011:139-679) الذي سجل منه اكبر عدد من المقتطفات. التركيز الرئيسي لها حول مسائل المنهجية العلمية ومراحل تطور الجيولوجيا كعلم, وفائدتها للإنتاج الصناعي والزراعي.

مثل هذه الأفكار أيقظت في ماركس الحاجة لتطوير أفكاره حول الربح التي انشغل بها بقوة في منتصف 1860 عندما كتب مسودة جزء ( تحويل فائض الفائدة إلى ريع الأرض” لرأس المال المجلد الثالث). استهدفت بعض الملخصات لنصوص العلوم الطبيعية تسليط الضوء على المواد التي كان يدرسها. لكن المقتطفات الاخرى المخصصة أكثر للجانب النظري التي أراد استخدامها لإكمال المجلد الثالث . وذكر انغلز لاحقا ان ماركس” درس ..ما قبل التاريخ ،الزراعة ملكية الأراضي الروسية والأمريكية والجيولوجيا، والقسم عن ريع الأرض في المجلد الثالث في رأس المال” ( انغلز 1990:341) هذه المجلدات من ميغا2 هي الأكثر أهمية لأنها تعمل على دحض الأسطورة، المكررة في عدد من السيرة الذاتية والدراسات عن ماركس، أنه بعد رأس المال أشبع فضوله الفكري وتخلى بشكل كامل عن الدراسة والبحث الجديد.

ثلاثة كتب من ميغا2 في تم نشرها في العقد الماضي تختص بالعمل الأخير لانغلز. المجلد 1/30 Werke, Artikel, Entwürfe Mai 1883 bis September 1886 ( انغلز 2011:1154 صفحة) يضم 43 نصا كتبها في السنوات الثلاث التي تلت وفاة ماركس. من بين 29 من هذه المقالات ،17 مقالة صحفية ظهرت في أهم الجرائد لصحافة الطبقة العاملة الأوروبية. على الرغم من أنه في هذه الفترة كان منكبا على تحرير مخطوطات ماركس غير المكتملة لرأس المال، غير ان انغلز لم يتجاهل المشاركة في سلسلة من المسائل السياسية والنظرية الملحة. كما قام بعمل جدلي يستهدف عودة المثالية في الأوساط الاكاديمية الالمانية .و لودفيغ فيورباخ ونهاية الفلسفة الألمانية الكلاسيكية .ويوجد 14 نصا تم نشرهم كملحق في هذا المجلد الميغا2 وهي بعض منها ترجمات انغلز الخاصة وسلسلة من المقالات الموقعة من قبل كتاب آخرين استفادوا من تعاونه .

.كما نشرت ميغا2 مجموعة جديدة من مراسلات انغلز . المجلد 3/30 iefwechsel Oktober 1889 bis November 1890( انغلز 2013: 1515 صفحة) يحتوي 406 من الرسائل المتبقية من أصل 500 أو أكثر مما كتبها بين أكتوبر 1889 ونوفمبر 1890. كما أن نشر رسائل من مراسلين آخرين لأول مرة يجعل من الممكن أن نقدر بشكل أكبر مساهمة انغلز لتطوير أحزاب العمال في ألمانيا وفرنسا وبريطانيا حول مجموعة من المسائل النظرية والتنظيمية. وبعض العناصر محل التساؤل تعنى بالنشأة والمناقشات الجارية في الاممية الثانية، التي انعقد مؤتمرها التأسيسي في 14 يوليو عام 1889 .

اخيرا مجلد 1/32 Werke, Artikel, Entwürfe März 1891 bis August 1895( انغلز 2010: 1590 صفحة) يجمع كتابات من آخر أربع سنوات ونصف في حياة انغلز .هناك عدد من المقالات الصحفية لأهم الصحف الاشتراكية الرئيسية آنذاك مثل Die Neue Zeit, و Le Socialiste, و Critica Sociale لكن ايضا مقدمات وكلمات ختامية لعدد من الطبعات لأعمال ماركس وانغلز ، و نسخ لخطابات ، و مقابلات وتحيات للمؤتمرات الحزبية ،وبعض المحادثات ، ووثائق كتبها انغلز بالتعاون مع آخرين وعدد من الترجمات.

هذه المجلدات الثلاث ستكون مفيدة جدًا لدراسة أعمق لمساهمات انغلز النظرية والسياسية الاخيرة. المنشورات والمؤتمرات الدولية العديدة المحدد إقامتها في الذكرى المئوية الثانية لميلاده لن تفشل في سبر هذه السنوات الاثنتي عشر التي تبعت وفاة ماركس و التي كرس خلالها كل طاقته لنشر الماركسية.

5- ماركس آخر:
أيُّ ماركس يخرج لنا من الطبعة التاريخية النقدية الجديدة لأعماله؟ في بعض النواحي يختلف عن المفكر الذي قدمه العديد من الاتباع والمعارضين على مدى السنين.-ناهيك عن التماثيل الحجرية الموجودة في الميادين العامة تحت الانظمة غير الحرة في شرق اوروبا و التي تُظهره يشير إلى المستقبل مع يقين واضح . ومن جهة أخرى، سيكون من المضلل أن نستشهد-كما يفعل الذي يرحبون بحماس بـ ” ماركس المجهول” في كل مرة يظهر نص جديد لأول مرة- أن الأبحاث الأخيرة قد قلبت كل شيء كنا نعرفه عن ماركس .ما تقدمه ميغا2 بالأحرى هو أساس نصي لإعادة التفكير في ماركس مختلف : ليس مختلفاً لأن الصراع الطبقي أُستبعد من أفكاره ( كما يتمنى بعض الأكاديميين في اختلاف للاقتباس القديم ” ماركس الاقتصادي” ضد ” ماركس السياسي ” الذي يسعى عبثا لتقديمه ككلاسيكي عديم الفائدة) لكن راديكالياً مختلف عن الكاتب الذي تم تحويله دوغمائياً الى المصدر والأصل لـ” اشتراكية قائمة فعليا” من المفترض أنه يركز على الصراع الطبقي فقط.

تشير التطورات الجديدة الحاصلة في الدراسات الماركسية أنّ تفسير عمل ماركس قد يصبح مرة أخرى كما في مرات عديدة في الماضي أكثر دقة. لمدة طويلة سلط الكثير من الماركسيين الضوء على كتابات ماركس الشاب- بشكل رئيسي على المخطوطات الاقتصادية والفلسفية لعام 1844 الأيديولوجية الألمانية- بينما بقي بيان الحزب الشيوعي أكثر أعماله قراءةً واقتباسًا. في تلك الكتابات المبكرة يجد المرء الكثير من الأفكار أُستبدلت في أعماله الأخيرة . ولوقت طويل الصعوبة في دراسة بحث ماركس في آخر عقدين من حياته أعاقت معرفتنا في المكاسب التي أحرزها. لكن في رأس المال ومسوداته الأولية كما في أبحاثه آخر سنواته نجد أهم تأملاته حول نقد المجتمع البرجوازي. وتلك تمثل الخلاصات الاخيرة إن لم تكن النهائية التي توصل لها ماركس. إذا تمّت دراستها بدقة في ظل التغيرات في العالم منذ وفاته ستثبت أنها لازالت نافعة لمهمة التنظير بعد فشل القرن العشرين ، في إيجاد نموذج اقتصادي اجتماعي بديل للرأسمالية .

نسخة ميغا2 تدحض مقولة أن ماركس هو مفكر كتب عنه وقيل كل ما يمكن قوله أو كتابته .لا يزال يوجد الكثير لنتعلمه من ماركس اليوم و بالإمكان القيام بذلك من خلال دراسة ليس فقط ما كتب في أعماله المنشورة بل من خلال الأسئلة والشكوك الواردة في مخطوطاته الناقصة.

المصادر:
Althusser, Louis. 1996. For Marx. New York: Verso.
Bray, John Francis. 1893. Labour’s Wrongs and Labour’s Remedy. Leeds, UK: D. Green.
Carver, Terrell, and David Blank. 2014. Marx and Engels’s “German Ideology” Manuscripts: Presentation and Analysis of the “Feuerbach Chapter.” New York: Palgrave Macmillan.
Engels, Friedrich. 1990a. Ludwig Feuerbach and the End of Classical German Philosophy. Pp. 353–98 in Marx-Engels Collected Works, vol. 26. London: Lawrence and Wishart.
Engels, Friedrich. 1990b. “Marx, Heinrich Karl.” Pp. 332–43 in Marx-Engels Collected Works, vol. 27. London: Lawrence and Wishart.
Engels, Friedrich. 2010. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. I/32, Werke, Artikel, Entwürfe, März 1891 bis August 1895, edited by Peer Kösling. Berlin: Akademie.
Engels, Friedrich. 2011. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. I/30, Werke, Artikel, Entwürfe, Mai 1883 bis September 1886, edited by Renate Merkel-Melis. Berlin: Akademie.
Engels, Friedrich. 2013. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. III/30, Briefwechsel Oktober 1889 bis November 1890, edited by Gerd Callesen and Svetlana Gavril’čenko. Berlin: Akademie.
Lefebvre, Henri. 1968. Dialectical Materialism. London: Cape Editions.
Marx, Karl. 1975a. “A Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Law.” Pp. 3–129 in Marx-Engels Collected Works, vol. 3. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl. 1975b. “Marx’s Undertaking Not to Publish Anything in Belgium on Current Politics.” P. 677 in Marx-Engels Collected Works, vol. 4. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl. 1976. “Declaration against Karl Grün.” Pp. 72–74 in Marx-Engels Collected Works, vol. 6. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl. 1977. “The Bourgeoisie and the Counter-Revolution.” Pp. 154–78 in Marx-Engels Collected Works, vol. 8. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl. 1978. The Class Struggles in France, 1848 to 1850. Pp. 45–146 in Marx-Engels Collected Works, vol. 10. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl. 1985. “Confidential Communication.” Pp. 112–24 in Marx-Engels Collected Works, vol. 21. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl. 1988. Marx-Engels Collected Works. Vol. 30, Economic Manuscript of 1861–63. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl. 2008. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. II/13, Das Kapital: Kritik der Politischen Ökonomie, Zweiter Band. Herausgegeben von Friedrich Engels, Hamburg 1885. Berlin: Akademie.
Marx, Karl. 2011. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. IV/26, Exzerpte und Notizen zur Geologie, Mineralogie und Agrikulturchemie, März bis September 1878, edited by Anneliese Griese, Peter Krüger, and Richard Sperl. Berlin: Akademie.
Marx, Karl. 2012. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. II/4.3, Ökonomische Manuskripte 1863–1868, Teil 3, edited by Carl-Erich Vollgraf. Berlin: Akademie.
Marx, Karl. 2015. Marx’s Economic Manuscript of 1864–1865. Boston: Brill.
Marx, Karl. 2017. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. IV/14, Exzerpte, Zeitungsausschnitte und Notizen zur Weltwirtschaftskrise (Krisenhefte), November 1857 bis Februar 1858, edited by Kenji Mori, Rolf Hecker, Izumi Omura, and Atsushi Tamaoka. Berlin: De Gruyter.
Marx, Karl. 2019. “Marx’s Economic Manuscript of 1867–68 (Excerpt).” Historical Materialism 27(4):162–92.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1976. The German Ideology. Pp. 19–539 in Marx-Engels Collected Works, vol. 5. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1982. Marx-Engels Collected Works. Vol. 38, Letters 1844–51. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1983. Marx-Engels Collected Works. Vol. 40, Letters 1856–59. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1985. Marx-Engels Collected Works. Vol. 41, Letters 1860–64. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1987. Marx-Engels Collected Works. Vol. 42, Letters 1864–68. London: Lawrence and Wishart.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1988. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. IV/4, Exzerpte und Notizen Juli bis August 1845, edited by Nelly Rumjanzewa, Ljudmila Vasina, Sora Kasmina, Marija Marinitschewa, and Alexander Russkich. Berlin: Dietz.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1999a. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. IV/32, Die Bibliotheken von Karl Marx und Friedrich Engels: Annotiertes Verzeichnis des ermittelten Bestandes, edited by Hans-Peter Harstick, Richard Sperl, and Hanno Strauß. Berlin: Akademie Verlag.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 1999b. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. IV/31, Naturwissenschaftliche Exzerpte und Notizen, Mitte 1877 bis Anfang 1883, edited by Annalise Griese, Friederun Fessen, Peter Jäckel, and Gerd Pawelzig. Berlin: Akademie.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2008. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. II/11, Manuskripte zum zweiten Buch des “Kapitals,” 1868 bis 1881, edited by Teinosuke Otani, Ljudmila Vasina, and Carl-Erich Vollgraf. Berlin: Akademie.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2009. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. I/21, Werke, Artikel, Entwürfe, September 1867 bis März 1871, edited by Jürgen Herres. Berlin: Akademie.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2013. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. III/12, Briefwechsel, Januar 1862 bis September 1864, edited by Galina Golovina, Tat’jana Gioeva, and Rolf Dlubek. Berlin: Akademie.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2015. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. IV/5, Exzerpte und Notizen Juli 1845 bis Dezember 1850, edited by Georgij Bagaturija, Timm Graßmann, Aleksandr Syrov, and Ljudmila Vasina. Berlin: De Gruyter.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2016. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. I/7, Werke, Artikel, Entwürfe, Februar bis Oktober 1848, edited by Jürgen Herren and François Melis. Berlin: De Gruyter.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2017. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. I/5, Deutsche Ideologie, Manuskripte und Drucke (1845–1847), edited by Ulrich Pagel, Gerald Hubmann, and Christine Weckwerth. Berlin: De Gruyter.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2018. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. I/16, Artikel Oktober 1857 bis Dezember 1858, edited by Claudia Rechel and Hanno Strauß. Berlin: De Gruyter.
Marx, Karl, and Friedrich Engels. 2019. Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²). Vol. IV/18, Exzerpte und Notizen, Februar 1864 bis Oktober 1868, November 1869, März, April, Juni 1870, Dezember 1872, edited by Teinosuke Otani, Kohei Saito, and Timm Graßmann. Berlin: De Gruyter.
McLellan, David. 1975. Karl Marx. London: Fontana.
Musto, Marcello. 2007. “The Rediscovery of Karl Marx.” International Review of Social History 52(3):477–98.
Musto, Marcello, ed. 2014. Workers Unite! The International 150 Years Later. New York: Bloomsbury.
Musto, Marcello. 2018. Another Marx: Early Manuscripts to the International. London: Bloomsbury Academic.
Musto, Marcello, ed. 2020a. The Marx Revival: Key Concepts and New Interpretations Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Musto, Marcello. 2020b. The Last Years of Karl Marx: An Intellectual Biography. Stanford, CA: Stanford University Press.
Owen, Robert. 1849. The Book of the New Moral World. London: Home Colonization Society.
Rubel, Maximilien. 1980. Marx: Life and Works. London: Macmillan.
Saito, Kohei. 2017. Karl Marx’s Ecosocialism: Capital, Nature and the Unfinished Critique of Political Economy. New York: Monthly Review Press.
Smith, David, ed. Forthcoming 2021. Marx’s World: Global Society and Capital Accumulation in Marx’s Late Manuscripts. New Haven, CT: Yale University Press.

Categories
Reviews

Nicolás Arenas, Socialism and Democracy

The concept of alienation is probably one of the most slippery and controversial in Marxian theory. Since the publication of the Economic and Philosophic Manuscripts of 1844 in 1932, Marxist intellectuals all over the world have tried to fathom this theoretical category from different perspectives without reaching any consensus about its role in Marx’s thought. In this regard, its labelling as an “individual” or “subjective” condition by authors such as Martin Heidegger, Erich Fromm and the French existentialists has led to a historical misunderstanding of the phenomenon and its implications, dismissing its comprehension as an objective social issue that embodies the very nature of the conflict between capital and labour. Under these precepts, Marcello Musto outlines a concise but rigorous argumentation to introduce a selection of Karl Marx’s writings on alienation, demonstrating that the concept exceeds Marx’s problematisation in the Manuscripts of 1844 and constitutes a key element in later works such as Grundrisse and Capital.
Starting with a short review of the history of the concept, Musto
accounts for how the conceptualisation of alienation has changed
over the centuries. From Hegel’s adoption of the term to Lukács’s elaborations on reification, alienation has been used interchangeably along with the concept of “estrangement” to denote the phenomenon
through which the products of labour confront labour itself “as something alien, as a power independent of the producer” (Marx, quoted in Musto 2021: 6). In this sense, Musto notes the contrast between Hegel’s conception of alienation as an ontological manifestation of labour and Marx’s understanding of it as a historically situated condition that affects workers in the context of capitalist society. These distinctions are paramount to differentiate later conceptualisations made by thinkers related to the Frankfurt School and French existentialism, some of whom conceived of alienation as a subjective condition of the human consciousness, overlooking thus the social foundations and implications of the phenomenon. According to Musto, these misunderstandings around the concept were reinforced by theoretical systematisations such as the so-called “epistemological break” proposed by Socialism and Democracy, 2022Althusser, which establishes a separation between Marx’s Early Works (attributed to a “Young Marx”) and his Later Works (related to a “Mature Marx”). The dissemination of Marxian theory as a totality comprised the association of his early writings with a more philosophical approach that kept a strong filiation with Hegelianism, compared to the political economy perspective that characterised his later reflections including Capital. For Musto, these erroneous categorisations of Marx’s work and its continuity downplayed the theory of alienation, now confined to an early and more philosophical stage of a “young Hegelian Marx who had not yet developed Marxism” (Fetscher, quoted in Musto 2021: 17).
The misconceptions around the concept were reinforced after its
institutionalisation by American sociology, states Musto, which “saw
alienation as a problem linked to the system of industrial production,
whether capitalist or socialist, and mainly affecting human consciousness” (27). The phenomenon was thus related to the individual’s maladjustment to social norms, a conception that led to the “theoretical impoverishment” of the concept due to its scientization and neutralisation under academic research specialisations. According to Musto, these reductive conceptions of Marx’s theory of alienation ignore the complex character of the phenomenon as a social and intellectual condition that cannot be detached from the objective determinations of the opposition between capital and living labour-power. In relation to this, Musto shows that Marx, in the Grundrisse and in Capital vol. 1, treats alienation as an objective condition. In the Grundrisse, Marx refers to the process in which the exchange of labour power and products occurs as something “alien and objective” to the workers, involving their subordination to relations that exist independently of them.
This argument probably comprises the first outlining of the notion of
“commodity fetishism”, a process in which exchange value entails
“the social connection between persons [that] is transformed into a
social relation between things” (Marx, quoted in Musto 2021: 30).
Musto thus shows that the theory of alienation cannot be detached
from Marx’s account of commodity fetishism.
The concept of fetishism plays a crucial role in Musto’s argumentation. As Musto points out, it does not seem a coincidence that Lukács’s
concept of reification was coined based on Capital rather than the Manuscripts (which were not yet published when Lukács wrote History and Class Consciousness), even though reification has been historically
related to the phenomenon of alienation. Accordingly, Musto contends
that the elaborations by Marx on commodity fetishism in the first
chapter of Capital comprise “one of the best accounts of alienation”
2 Socialism and Democracy(33). In this sense, he argues that the displacement of the relation between producers to a relation between things is part of the same process through which the products of labour appear as something external (or “alien”) and independent to their producers. Therefore, what Lukács called reification presented alienation from the perspective of human relations, while the concept of fetishism addressed it in relation to commodities. In other terms, Marx’s elaborations on the processes of commodification are not necessarily separated from his reflections regarding the alien character of the products of labour, as “commodity fetishism did not replace alienation but was only one aspect of it” (34).
This last remark is probably one of the most interesting considerations in Musto’s introduction, as it demonstrates not only how some
of Marx’s categories have been distorted throughout history but also
that his epistemological conceptions are even more consistent than
some intellectuals have affirmed. Regarding this, the distinction
between a Marx more focused on “subjective issues” in his earlier
works, compared to the “materialistic” thinker that addressed the
objective nature of exploitation and the formation of capital in his
later works, leads to conceiving of his theory as entailing an epistemological excision between the subjective and the objective. However, some of the extracts from Grundrisse presented by Musto are clear about how Marx problematised the separation between the objective and subjective conditions in relation to living labour in the context of capitalist production. In this context, the alienation of the objective conditions of living labour capacity appears as a phenomenon determined by both objective and subjective factors, as “[t]he objective conditions of labour attain a subjective existence vis-à-vis living labour capacity” (Marx, quoted in Musto 2021: 30). Hence, the subjective and the objective are not two separate spheres in Marx’s epistemological perspective but two sides of the same coin. Although the author does not address in depth these epistemological aspects, his remarks throughout this book could influence significantly future philosophical discussions related to the supposed binarism between subjectivity and objectivity within the framework of Marxist theory and even to new ontological considerations regarding the dialectic between matter and idea.
In closing, Musto’s book constitutes a ground-breaking – and
necessary – vindication of the comprehensive character of Marx’s
thought and, particularly, of the concept of alienation as an objective
social phenomenon manifested in the historical reality of production.
While the main attraction for readers could be Marx’s writings,
Musto’s introduction reflects a fundamental commitment to delve
Book Review 3into those texts from a critical and renewed perspective. In this way, his compilation and analysis offer not only a rigorous examination but also a political gesture that illuminates the urgency of revisiting those theoretical categories that will enable us to identify the obstacles to constructing a postcapitalist society.

Categories
Reviews

Carlos L. Garrido, Intervención y Coyuntura. Revista de Crítica Política

The Last Years of Karl Marx: An Intellectual Biography de Marcello
Musto ofrece una mirada esclarecedora a la obra y la vida de Karl Marx durante el período menos examinado de su vida. La oscilación de Musto entre la obra y la vida de Marx brinda a los lectores un atracción intelectual hacia la investigación en los últimos años de Marx, una tarea facilitada por la publicación reanudada en 1998 de Marx-Engels Gesamtausgabe (MEGA2) (que ah publicó 27 nuevos volúmenes y espera concluir con 114), y con una cálida imagen de la vida íntima de Marx que garantizara tanto risas como lágrimas.

Los últimos años de la vida de Marx fueron emocional, física e intelectualmente dolorosos. En este tiempo tuvo que soportar la extrema depresión de su hija Eleanor (se suicidaría en 1898); la muerte de su esposa Jenny, cuyo rostro dijo “revive los más grandes y dulces recuerdos de [su] vida”; la muerte de su amada primogénita, Jenny Caroline (Jennychen); y una enfermedad pulmonar que lo mantendría esporádicamente, pero por períodos sustanciales, alejado de su trabajo (96, 98, 122). Estas condiciones, entre otras interrupciones naturales
de un hombre de su talla en el movimiento obrero internacional, le imposibilitaron terminar sus proyectos, incluidos principalmente los volúmenes II y III de El Capital, y su tercera edición alemana de El Capital volumen I.

El tiempo que pasó con sus nietos y las pequeñas victorias que la lucha
socialista pudo lograr (por ejemplo, los más de 300 mil votos que recibieron los socialdemócratas alemanes en 1881 para el nuevo parlamento) le darían a él y a Jenny momentos ocasionales de alegría (98). Una faceta de su última vida que podría parecer sorprendente fue el inmenso placer que le proporcionaban las matemáticas. Como comentó Paul Lafargue sobre el tiempo en que Marx tuvo que soportar el deterioro de la salud de su esposa, “la única forma en que podía sacudirse la opresión causada por los sufrimientos de ella era sumergirse en las matemáticas” (97). Lo que comenzó como un «desvío [al] álgebra» con el propósito de corregir los errores que notó en los siete cuadernos que ahora conocemos como los Grundrisse, su estudio de las matemáticas terminó siendo una importante fuente de “consuelo moral” y en lo que “se refugió [durante] los momentos más angustiosos de su azarosa vida” (33, 97).

Independientemente de su fragilidad no oculta, dejó una plétora de
investigaciones rigurosas y notas sobre temas tan amplios como las luchas políticas en Europa, Estados Unidos, India y Rusia; ciencias económicas; campos matemáticos como cálculo diferencial y álgebra; antropología; historia; estudios científicos como geología, mineralogía
y química agraria; y más. Contra la difamación de ciertos ‘radicales’ en la academia burguesa que se alzan hundiendo una caricatura autoconjurada de un Marx ‘eurocéntrico’, ‘simpatizante del colonialismo’, ‘reduccionista’ y ‘económicamente determinista’, el estudio de Musto del último Marx muestra que “él era cualquier cosa menos eurocéntrico, economicista o obsesionado solo con el conflicto de clases” (4).

El texto de Musto también cubre la publicación de Lawrence Krader de 1972 de Los cuadernos etnológicos de Karl Marx , que contienen sus cuadernos sobre Ancient Society de Lewis Henry Morgan, The Aryan Village de John Budd Phear , Lectures on the Early History of Institutions de Henry Sumner Maine y The Origin of Civilization de John Lubbock. De estos definitivamente el más importante fue el texto de Morgan, que transformaría las opiniones de Marx sobre la familia de ser la “unidad social del antiguo sistema tribal” a ser el “germen no solo de la esclavitud sino también de la servidumbre” (27). El texto
de Morgan también reforzaría la visión que tenía Marx sobre el Estado desde su Crítica de la Filosofía del Derecho de Hegel de 1843, en la cual el Estado es un “poder histórico (no natural) que subyuga a la sociedad, una fuerza que impide la plena emancipación del individuo” (31). La naturaleza del Estado, como pensaban Marx y Engels, y como afirmaba Morgan, es “parasitaria y transitoria” (Ibíd.). Los estudios del texto de Morgan y otros destacados antropólogos también serían retomados por Engels, quien, tomando de algunas notas de Marx, publicaría en 1884 The Origins of the Family, Private Property, and the
State, un texto seminal en el corpus del marxismo clásico.

Más desconocidos por los estudiosos del marxismo son las notas de Marx sobre el libro del antropólogo ruso Maksim Kovalevsky (uno de sus «amigos científicos» más cercanos) Communal Landownership: The Causes, Course and Consequences of its Decline. Su carácter poco estudiado se debe a que, hasta hace casi una década, sólo había estado disponible para quienes podían acceder al archivo B140 de la obra de Marx en el Instituto Internacional de Historia Social de Holanda. Esto cambió con la publicación en Bolivia de Karl Marx: Escritos sobre la Comunidad Ancestral, que contiene los “Cuadernos Kovalevsky” de Marx y una introducción por Álvaro García Linera. Aunque agradeció los estudios sobre la América precolombina (imperios azteca e inca) y
la India, Marx criticó las proyecciones de Kovalevsky de las categorías europeas a estas regiones, y “le reprochó por homogeneizar dos fenómenos distintos” (20). Como señala Musto, “Marx era muy escéptico sobre la transferencia de categorías interpretativas entre contextos históricos y geográficos completamente diferentes” (Ibíd.).

El estudio de los escritos políticos de Marx generalmente se ha limitado al 18 de Brumario de Luis Bonaparte (1852), la “Crítica del Programa de Gotha” (1875) y La Guerra Civil en Francia (1871). El libro de Musto, en su espacio limitado, va más allá de estos textos habituales y destaca la importancia del papel de Marx en los movimientos socialistas en Alemania, Francia y Rusia. Esto incluye,
por ejemplo, su participación en el Programa Electoral francés de los
Trabajadores Socialistas (1880) y el Cuestionario de los Trabajadores. El programa incluía la participación de los propios trabajadores, lo que llevó a Marx a exclamar que este era “el primer movimiento obrero real en Francia” (46). El cuestionario de 101 puntos contenía preguntas sobre las condiciones de empleo y pago de los trabajadores y tenía como objetivo proporcionar una encuesta masiva de las condiciones de la clase trabajadora francesa.

Con respecto a los escritos políticos de Marx, el texto de Musto también incluye las críticas de Marx al destacado economista estadounidense Henry George; sus condenas al sinofóbico Dennis Kearney, líder del Partido de los Trabajadores de California; sus condenas del colonialismo británico en la India e Irlanda y sus
elogios al nacionalista irlandés Charles Parnell. En cada caso, Musto subraya la importancia que Marx le dio al estudio concreto de las condiciones únicas de cada lucha. No había una fórmula universal que se aplicara en todos los lugares y en todos los tiempos. Sin embargo, de todos sus compromisos políticos, el más importante de sus compromisos sería en Rusia, donde sus consideraciones sobre el potencial revolucionario de las comunas rurales (obshchina) tendría
una tremenda influencia en su movimiento socialista.

En 1869, Marx comenzó a aprender ruso “para estudiar los cambios que se estaban produciendo en el imperio zarista” (12). A lo largo de la década de 1870 se dedicó a estudiar las condiciones agrarias en Rusia. Como le dice Engels en broma en una carta de 1876 después de que Marx le recomendara acabar con Eugene Dühring,

“Puedes tumbarte en una cama caliente estudiando las condiciones
agrarias rusas en general y la renta de la tierra en particular, sin que
te interrumpan, pero se espera que deje todo lo demás a un lado
inmediatamente, que busque una silla dura, que beba un poco de vino
frío y que me dedique a ir tras el cuero cabelludo de ese tipo triste
Dühring.”

Fuera de sus estudios, tuvo en la más alta estima al filósofo socialista ruso Nikolai Chernyshevsky.[1] Dijo que estaba “familiarizado con gran parte de su escritura” y consideraba su trabajo como “excelente” (50). Marx incluso consideró “’publicar algo’ sobre la ‘vida y la personalidad de Chernyshevsky, para crear algún interés en él en Occidente’” (Ibíd.). En cuanto a la obra de Chernyshevsky, lo que más influyó en Marx fue su evaluación de que “en algunas partes del mundo, el desarrollo económico podría pasar por alto el modo de producción capitalista y las terribles consecuencias sociales que había
tenido para la clase trabajadora en Europa occidental” (Ibíd.).

Chernyshevsky sostuvo que:

“Cuando un fenómeno social ha alcanzado un alto nivel de desarrollo
en una nación, su progresión a esa etapa en otra nación más atrasada
puede ocurrir mucho más rápido que en la nación avanzada (Ibíd.).”

Para Chernyshevsky, el desarrollo de una nación ‘atrasada’ no necesitaba pasarpor todas las «etapas intermedias» requeridas para la nación avanzada; en cambio, argumentó que “la aceleración se da gracias al contacto que la nación atrasada tiene con la nación avanzada” (51). La historia para él era “como una abuela, terriblemente aficionada a sus nietos más pequeños. A los que llegaron tarde no [les dio] los huesos sino la médula” (53).

La evaluación de Chernyshevsky comenzó a abrir a Marx a la posibilidad de que, bajo ciertas condiciones, la universalización del capitalismo no era necesaria para una sociedad socialista. Esta fue una enmienda, no una ruptura radical (como han argumentado ciertos marxistas tercermundistas y teóricos de la transmodernidad como Enrique Dussel) con la interpretación marxista tradicional del papel necesario que juega el capitalismo en la creación, a través de sus contradicciones inmanentes, de las condiciones para la posibilidad del
socialismo.

En 1877, Marx escribió una carta no enviada al periódico ruso Patriotic Notes respondiendo a un artículo titulado “Karl Marx ante el tribunal del Sr. Zhukovsky” escrito por Nikolai Mikhailovsky, un crítico literario del ala liberal de los populistas rusos. En su artículo, Mikhailovsky argumentó
que

“Un discípulo ruso de Marx… debe reducirse a sí mismo al papel de un
espectador… Si realmente comparte los puntos de vista histórico-
filosóficos de Marx, debería estar complacido de ver a los productores
divorciados de los medios de producción, debería tratar este divorcio
como la primera fase de un proceso inevitable y, en el resultado final,
beneficioso (60).”

Sin embargo, este no fue un comentario que salió de la nada, la mayoría de los marxistas rusos en ese momento también pensaron que la posición marxista era que era necesario un período de capitalismo para que el socialismo fuera posible en Rusia. Además, Marx también había polemizado en el apéndice de la primera edición alemana de El Capital contra Alexander Herzen, un defensor de la opinión de que “el pueblo ruso [estaba] naturalmente predispuesto al comunismo” (61). Su carta no enviada, sin embargo, critica a Mikhailovsky por “transformar [su] esbozo histórico del génesis del capitalismo en Europa occidental en una teoría histórico-filosófica del curso general fatalmente impuesto a todos los pueblos, cualesquiera que sean las circunstancias históricas en las que se encuentren” (64).

Es en este contexto que debe leerse la famosa carta de 1881 de la
revolucionaria rusa Vera Zasulich. En esta carta ella le hace la “pregunta de vida o muerte” de la cual su respuesta dependía el “destino personal de los socialistas revolucionarios [rusos]” (53). La pregunta se centró en si la obshchina rusa es “capaz de desarrollarse en una dirección socialista” (Ibíd.). Por un lado, una facción de los populistas argumentó que la obshchina era capaz de “organizar gradualmente su producción y distribución sobre una base colectivista” y que, por lo tanto, los socialistas “deben dedicar todas [sus] fuerzas a la liberación y el desarrollo de la comuna” (54). Por otro lado, Zasulich
menciona que quienes se consideraban “discípulos por excelencia” de Marx tenían la visión de que “la comuna está destinada a perecer”, que el capitalismo debe arraigarse en Rusia para que el socialismo sea una posibilidad (54).

Marx redactó cuatro borradores de respuestas a Zasulich, tres largas y la última breve que enviaría. En su respuesta, repitió el sentimiento que había expresado en su respuesta inédita al artículo de Mikhailovsky, que él había «restringido expresamente… la inevitabilidad histórica» del paso del feudalismo al capitalismo a «los países de Europa occidental» (65). Si el capitalismo echa raíces en Rusia, “no sería por alguna predestinación histórica” (66). Argumentó que era completamente posible para Rusia – a través de la obshchina – evitar el destino que la historia deparó a Europa Occidental. Si la obshchina, a través del
vínculo de Rusia con el mercado mundial, “se apropia[ra] de los resultados positivos del modo de producción [capitalista], está así en condiciones de desarrollar y transformar la forma todavía arcaica de su comuna rural, en lugar de ser destruida” (67).

En esencia, si las contradicciones internas y externas de la obshchina pudieran superarse mediante su incorporación de las fuerzas productivas avanzadas que ya se habían desarrollado en el capitalismo de Europa occidental, entonces la obshchina podría desarrollar un socialismo basado en su apropiación de las fuerzas productivas de una manera no antagónica a sus relaciones sociales comunistas. Por lo tanto, Marx, en el espíritu de Chernyshevsky, se pondría del lado de Zasulich sobre el potencial revolucionario de la obshchina y defendería
la posibilidad de que Rusia no solo se salte etapas, sino que incorpore los frutos productivos del capitalismo de Europa occidental mientras rechaza sus males. Este sentimiento se repite en el prefacio suyo y de Engels a la segunda edición rusa del Manifiesto del Partido Comunista, que sería publicado por separado en la revista populista rusa Voluntad del Pueblo.

El texto de Musto también proporciona una imagen excepcional de los 72 días en gran parte no examinados que Marx pasó en Argel, “el único tiempo de su vida que pasó fuera de Europa” (104). Este viaje se dio por recomendación de su médico, quien lo trasladaba constantemente en busca de climas más favorables a su estado de salud. Eleanor recordó que Marx se entusiasmó con la idea del viaje porque pensó que el clima favorable podría crear las condiciones para recuperar su salud y acabar con El Capital. Ella dijo que “si él hubiera sido más egoísta, simplemente habría dejado que las cosas siguieran su curso. Pero para él una cosa estaba por encima de todo: la devoción a la causa” (103).

El clima argelino no era el esperado y su condición no mejoraría hasta el punto de poder volver a su trabajo. No obstante, las cartas de su época en Argel aportan interesantes comentarios sobre las relaciones sociales que vio. Por ejemplo, en una carta a Engels menciona la altivez con la que el “colono europeo habita entre las ‘razas menores’, ya sea como colono o simplemente por negocios, generalmente se considera incluso más inviolable que el apuesto Guillermo I” (109). Tras haber visto “un grupo de árabes jugando a las cartas, ‘algunos vestidos con pretensiones, incluso ricamente’” y otros pobre, comentó en una carta a su hija Laura que “para un ‘verdadero musulmán’… tales accidentes, buena o mala suerte, no distingan a los hijos de Mahoma”, la atmósfera general entre los musulmanes era de “absoluta igualdad en sus relaciones sociales” (108-9).

Marx también comentó sobre las brutalidades de las autoridades francesas y sobre ciertas costumbres árabes, incluyendo en una carta a Laura una divertida historia sobre un filósofo y un pescador que “atraía mucho a su lado práctico” (110). Sus cartas desde Argel se suman a la plétora de otras evidencias contra la tesis, proveniente de la academia burguesa occidental pseudo-radical, de que Marx era un simpatizante del colonialismo europeo.

Poco después del regreso de su viaje, la salud de Marx continuó
deteriorándose. La combinación de su estado postrado en cama y la muerte de Jennychen hizo que sus últimas semanas fueran agonizantes. El carácter melancólico de esta época se captura en el último escrito que escribió Marx, una carta al Dr. Williamson que decía: “Encuentro algo de alivio en un terrible dolor de cabeza. El dolor físico es el único ‘aturdidor’ del dolor mental” (123). Un par de meses después de escribir esto, el 14 de marzo de 1883, Marx fallecería. Contando la angustia de la experiencia de encontrar muerto a su amigo y camarada de toda la vida, Engels escribió en una carta a Friedrich Sorge un dicho epicúreo que Marx repetía a menudo: «la muerte no es una desgracia para el que muere, sino para el que sobrevive» (124).

En resumen, sería imposible hacer justicia, en un espacio tan limitado, a un trabajo tan magnífico de erudición marxista. Sin embargo, espero haber podido aclarar algunas de las razones por las que Musto tiene razón al otorgar tanta importancia a este último período, a menudo pasado por alto, de la vida y obra de Marx.

Carlos L. Garrido es un estudiante cubanoamericano de posgrado e instructor de filosofía en la Universidad del Sur de Illinois, Carbondale. Sus enfoques de investigación incluyen el marxismo, Hegel y el socialismo estadounidense de principios del siglo XIX. Su trabajo académico ha aparecido en Critical Sociology, The Journal of American Socialist Studies, y Peace, Land, and Bread. Junto con varios editores de The Journal of American Socialist Studies, Carlos está trabajando actualmente en una antología en serie del socialismo estadounidense. Su trabajo popular teórico y político ha aparecido en Monthly Review Online, CovertAction Magazine, The International Magazine, El Instituto Marx-Engels del Peru, Countercurrents, Janata Weekly, Hampton Institute, Orinoco Tribune, Workers Today, Delinking, Electronicanarchy, Friends of Socialist China, Associazione Svizerra-Cuba, Arkansas Worker, Intervención y Coyuntura, Communions, China Environment News, Marxism-Leninism Today, y en Midwestern Marx, cual cofundo y donde se desempeña como miembro del consejo editorial. Como analista político con un enfoque en América Latina (especialmente Cuba) ha sido entrevistado por Russia Today y ha aparecido en docenas de entrevistas de radio en los EE. UU. y alrededor del mundo.

Nota* Este artículo se publicó primero en Ingles en Midwestern Marx,
Countercurrents, Orinoco Tribune, Arkansas Worker, y enMarxism-
Leninism Today: The Electronic Journal of Marxist Leninist Thought.

[1] Chernyshevsky fue el autor de What is to be Done (1863), título que VI Lenin retomaría en 1902.

 

Categories
Journal Articles

전쟁과 좌파

1. 전쟁의 경제적 원인
정치학은 전쟁을 추동하는 이데올로기적·경제적·심지어 심리적 동기를 연구하 는 반면, 사회주의 이론은 자본주의의 발전과 전쟁의 확산 사이의 연계를 강조함 으로써 가장 강력한 이론적 기여 가운데 하나를 이룩했다.

국제노동자협회(1864~1872, 제1인터내셔널)의 논쟁에서 주요한 지도자 가운데 한 명인 세사르 드 페페(César de Paepe)는 전쟁 문제에 관한 노동자 운동의 고전적 입 장, 즉 자본주의적 생산 아래서 전쟁은 불가피하다는 입장을 정식화했다. 현대사회 에서 전쟁은 군주나 다른 개인의 야심이 아니라 지배적인 사회경제적 모델에 의해 야기된다(De Paepe, 2014a: 229~231). 사회주의운동 역시 주민의 어느 부문이 전쟁 의 참혹한 결과에 의해 가장 큰 타격을 받는지 보여줬다. 1868년 열린 인터내셔널 대회에서 참석 대의원들은 노동자들이 승자가 되든 패자가 되든 그들의 지배계급 과 그들을 대표하는 정부들의 결정에 대해 경제적으로 또는 자신의 피로 대가를 치를 것이기 때문에 노동자들이 “모든 전쟁의 최종적 폐지”를 추구할 것을 호소하 는 동의안을 채택했다(Freymond, 1962: 402; Marx, 2014: 92).1 노동자 운동에게 문 명적 교훈은 어떤 전쟁이라도 모두 ‘내전’(Freymond, 1962: 403; Musto, 2014: 49), 즉 노동자들의 생존에 필요한 수단을 박탈하는 것은 노동자들 사이의 격렬한 충돌 로 간주해야 한다는 신념으로부터 나왔다. 노동자들은 징집에 저항하고 파업투쟁 을 벌여 어떤 전쟁에 대해서도 단호하게 투쟁할 필요가 있었다. 그래서 국제주의 는 미래 사회의 핵심적 사항이 되었고, 미래 사회는 세계시장에서 부르주아 국가 들 사이의 경쟁과 자본주의의 종식과 함께 전쟁의 주요한 근본적 원인을 제거하게 된다.

사회주의의 선구자 가운데 클로드 앙리 드 생시몽(Claude Henri de Saint-Simon) 은 전쟁과 사회적 갈등에 대해 단호한 입장을 취했고, 양자를 산업생산의 근본적 진보에 장애물이 된다고 간주했다. 칼 마르크스는 그의 저술에서 전쟁에 관한 견 해를 발전시키지 않았고, 그의 견해는 단편적이고 때로는 모순적이기도 했다. 마르 크스는 또한 전쟁에 대해 취해야 할 올바른 태도의 지침을 제시하지 않았다. 마르 크스가 대립하는 진영 사이에서 선택을 해야 하는 경우, 그의 유일한 상수는 반혁 명의 전초기지이자 노동계급 해방의 주요한 장벽 가운데 하나로 여겼던 차르체제 러시아(Tsarist Russia)에 대한 반대였다. 『자본』(1867)에서 마르크스는 폭력이 경제 적 힘이며, “새로운 사회를 잉태한 모든 낡은 사회의 산파”(Marx, 1996: 739)라고 주장했다. 그러나 마르크스는 전쟁을 사회의 혁명적 변혁을 위한 결정적 지름길이 라고 생각하지 않았고, 마르크스의 정치적 활동에서 주요한 목표는 노동자들이 국 제연대에 헌신하도록 하는 것이었다. 프리드리히 엥겔스도 주장하듯이, 외부의 적 이라는 선전주의적 발명이 어떤 전쟁의 발발을 가져올 위협이 존재하는 개별 나라 들에서 노동자들은 계급투쟁의 위축에 맞서 결연하게 투쟁해야 한다. 노동자 운동 의 지도자들에게 보내는 여러 편지에서 엥겔스는 애국주의라는 덫과 배외주의의 물결로부터 발생하는 프롤레타리아 혁명지연의 이데올로기적 힘을 강조했다. 더 나아가, 『반뒤링론』(1878)에서 엥겔스는 훨씬 더 치명적인 무기의 효과에 대한 분 석에 이어 사회주의의 임무는 “군사주의와 모든 상비군을 분쇄하는 것”이라고 선 언했다(Engels, 1987: 158).

전쟁은 엥겔스에게 아주 중요한 문제여서 그는 마지막 저술 가운데 하나를 전쟁 에 집중했다. 「유럽의 무장해제는 가능한가」(1893)에서 엥겔스는 지난 25년 동안 모든 주요 열강이 군사적으로, 전쟁 준비의 면에서 제압하려고 경쟁국보다 노력했 다고 지적했다. 유례없는 수준의 무기 생산이 이루어졌고, 구대륙은 “세계가 결코 본 적 없는 그런 파괴의 전쟁”(Engels, 1990: 372)에 더 접근하게 되었다. 『공산당 선 언』(1848)의 공저자인 엥겔스에 따르면, “상비군 시스템은 유럽 전역에서 극단적 으로 발전해서 상비군은 군사적 부담 때문에 민족들에게 경제적 파산을 가져오거 나 또는 전면적인 박멸전에 빠지게 할 수밖에 없다”. 이런 분석에서 엥겔스는 상비 군이 외부에 대한 군사적 목적만큼 주로 국내의 정치적 목적을 위해 유지된다고 강조하는 것을 잊지 않았다. 상비군은 프롤레타리아트와 노동자 투쟁을 탄압할 세 력을 강화함으로써 “외부의 적보다는 내부의 적에 맞서 보호를 제공할” 의도로 구 성되어 있다. 민중들이 국가에 세금을 내고, 병력을 제공함으로써 다른 누구보다 더 많은 대가를 지불하기 때문에, 노동자 운동은 “국제협약에 의한 [군사] 서비스 조건의 점진적 감소”와 유일하게 효과적인 “평화의 보장책”으로서 무장해제를 위 해 투쟁해야 한다(Engels ,1990: 371, 괄호는 저자).

2. 시험과 몰락
머지않아 평화 시의 이론적 논쟁은 시대의 가장 중요한 정치적 이슈로 전환되었 다. 이 시기 노동자 운동은 그들의 대표들이 처음에 어떤 전쟁에도 반대하는 현실 과 직면해야 했다. 1879년의 프랑스-프로이센 전쟁(파리 코뮌 직전에 일어난)에서 독 일 사회민주당 의원인 빌헬름 리프크네히트(Wilhelm Liebknecht)와 아우구스트 베 벨(August Bebel)은 비스마르크의 독일이 추진하는 병합주의적 목적을 규탄했고, 전쟁공채에 반대투표를 했다. “전쟁을 계속하려는 추가적 자금을 위한 법안을 거 부하는”(Pelz, 2016: 50) 결정으로 인해 그들은 2년 징역형을 받았지만, 그들의 행동 은 노동계급에게 위기에 대한 대안적 방식을 보여주는 데 기여했다.

유럽의 주요 열강들이 제국주의적 팽창을 지속하면서, 전쟁에 관한 논쟁은 제2 인터내셔널(1889~1916)에서 훨씬 더 커다란 비중을 차지하게 되었다. 창립 대회에 서 채택한 결의안은 평화를 “노동자 해방의 필수불가결한 전제조건”(Dominick, 1982: 343)으로 정립했다. 부르주아지가 주장하는 평화정책은 비웃음을 샀고, “무 장한 평화”의 정책으로 규정되었다. 1895년 프랑스 사회당(SFIO)의 지도자인 장 조레스(Jean Jaures̀ )는 유명한 의회 연설에서 좌파의 우려를 요약했다. “여러분의 폭력적이고 혼란스러운 사회는 심지어 평화를 원할 때에도, 심지어 명백한 휴지 상태에 있을 때에도, 잠자는 구름이 폭풍우를 품고 있는 것처럼 전쟁을 자체 내부 에 품고 있다”(Jaures̀ , 1982: 32).

독일제국이 국제적 영역에서 권력을 확대하려는 공격적 정책인 ‘세계정책 (Weltpolitik)’을 전개함에 따라 지정학적 상황을 변화시키면서 반제국주의 원칙은 노동자 운동에서 더 깊은 뿌리를 내렸고 무장갈등에 관한 토론에 영향을 주었다. 전쟁은 더 이상 혁명적 기회를 열고 체제의 붕괴를 가속화하는 것(1872년 혁명전쟁 이후 좌파의 사상)으로 간주되지 않았다.2 기아, 궁핍, 실업의 형태로 프롤레타리아 트에게 미치는 심각한 영향 때문에 전쟁은 이제 위험으로 간주되었다. 따라서 전 쟁은 진보세력에게 심각한 위협이 되었고, 『사회혁명』(1902)에서 칼 카우츠키(Karl Kautsky)가 썼던 것처럼, 진보세력은 전쟁이 발발할 경우 “비핵심적인 임무로 과도 하게 부담”(Kautsky, 1903: 77)하게 되며, 이는 최종적 승리를 더 가까이 가져오기 보다는 더 멀어지게 할 것이다.

1907년 제2인터내셔널 슈투트가르트 대회에서 채택된 결의안 「군사주의와 국 제분쟁에 관하여」는 노동자 운동의 공통적 유산이 된 모든 핵심을 되풀이해서 요 약했다. 그 핵심은 군비 지출을 증가시키는 예산에 반대하는 투표, 상비군에 대한 반감, 민중의 민병대 시스템에 대한 선호, 국제분쟁을 평화적으로 해결하는 중재법 원을 창출할 계획에 대한 지지 등이다. 여기에는 구스타브 에르베(Gustave Hervé) 가 제시한 바대로 어떤 종류의 전쟁에 대해서도 반대하는 총파업 호소는 배제되었 다. 왜냐하면 참석자의 다수가 그 방침을 너무 급진적이고 마니교적(이분법적 — 옮 긴이)인 것으로 생각했기 때문이다. 결의안은 로자 룩셈부르크, 블라디미르 레닌, 율리 마르토프가 작성한 수정안으로 마무리되었다. “전쟁이 발발할 경우 […] 전쟁 의 신속한 종식을 위해 개입하고, 전쟁이 야기한 경제적·정치적 위기를 활용할 모 든 능력을 발휘해 대중들을 고무하고, 그럼으로써 자본주의적 계급지배의 몰락을 가속화하는 것은 [사회주의자들의] 의무이다”(Vv. Aa, 1972: 80). 그러나 이 결의안이 독일 사회민주당(SPD)의 정치노선을 전혀 변화시키지 못했기 때문에 사민당 의원 들은 전쟁에 찬성하는 투표를 했다. 수정된 텍스트는 제2인터내셔널에서 만장일치 의 지지를 확보한 전쟁에 관한 마지막 문서였다.

세계시장에서 자본주의 국가들 사이의 더욱 격렬한 경쟁은 수많은 국제분쟁의 발발과 함께 전반적인 상황을 훨씬 더 경악스럽게 만들었다. 조레스의 『새로운 군 대』(1911)의 출판은 이 시기의 또 다른 중심적 주제, 즉 공격적 전쟁과 방어적 전쟁 사이의 구분과, 하나의 독립이 위협받는 경우를 포함해 방어적 전쟁에 대해 취할 태도에 관한 토론을 자극했다. 조레스에게 군대의 유일한 임무는 어떤 공격적 침 략 또는 중재를 통한 분쟁의 해결을 받아들이지 않는 어떤 침략국으로부터 민족을 방어하는 것이었다. 그에 따르면 이 범주에 들어가는 모든 군사적 행동은 정당한 것으로 간주되어야 한다. 이 입장에 대해 룩셈부르크는 “현대전과 같은 역사적 현 상은 ‘정의’라는 잣대로 또는 방어와 공격이라는 문서상의 도식을 통해 측정할 수 없다”라고 지적했다(Luxemburg, 1911). 그녀의 견해로는 어떤 전쟁이 진정으로 공 격적인지 아니면 방어적인지 또는 전쟁을 시작한 국가가 고의로 공격하기로 결정 했는지 아니면 전쟁에 반대하는 나라가 채택한 전략 때문에 그렇게 할 수밖에 없었 는지를 판단할 때의 어려움을 염두에 둘 필요가 있었다. 따라서 룩셈부르크는 그런 구별을 폐기해야 한다고 생각했고, ‘무장한 국가’가 궁극적으로 사회에서 점증하는 군사화를 부채질하는 경향이 있다는 근거로 조레스의 개념을 더욱 비판했다.

시간이 지나면서 제2인터내셔널은 평화를 위한 투쟁의 정책을 더욱더 방기했 다. 재무장과 전쟁 준비에 대한 반대는 활기를 잃었고, SPD의 더욱 온건하고 합법 주의적 영향은 독일에서 정치적 자유를 더 많이 부여받는 대가로 군사공채, 그리 고 그다음엔 심지어 식민지 팽창에 대한 지지와 거래했다. 구스타브 노스케(Gustav Noske), 헨리 하인드먼(Henry Hyndman), 아르투로 라브리올라(Arturo Labriola) 등 과 같은 중요한 지도자와 저명한 이론가들은 이런 입장에 처음으로 도달한 자들이 었다. 이후에 독일 사민당원, 프랑스 사회당원, 영국 노동당 지도자들, 다른 유럽의 개량주의자들은 결국 제1차 세계대전(1914~1918)을 지지하게 된다. 이런 경로는 재앙적 결과를 가져왔다. ‘진보의 혜택’을 자본가들이 독점해서는 안 된다는 생각 으로 노동자 운동은 지배계급의 팽창주의적 목표를 공유하게 되었고 민족주의 이 데올로기의 수렁에 빠졌다. 제2인터내셔널은 전쟁에 직면해 완전히 무력했고, 평 화의 유지라는 주요한 목적 가운데 하나에서 실패했다.

치머발트 협의회(1915)에 참석한 레닌과 다른 대의원들은 최종 선언을 작성한 레브 트로츠키를 포함해 “수십 년 동안 전비 지출은 민족들의 최상의 에너지를 흡 수할 것이고, 사회적 개선을 침해하고 어떤 진보도 방해할 것”이라고 예측했다. 그 들의 눈에는 전쟁이 “노동 대중의 이해뿐만 아니라 […] 심지어 인류의 공동 생존 의 첫 번째 조건과도 화해할 수 없게 된 적나라한 형태의 현대 자본주의”임을 폭로 했다(Vv. Aa, 1915). 이런 경고에 노동자 운동의 소수만이 귀를 기울였고, 킨탈 협의 회(1916)의 모든 유럽 노동자들에게 보내는 호소도 그러했다. “여러분의 정부와 그 들의 신문은 여러분에게 군사주의를 종식시키기 위해 전쟁을 계속해야 한다고 말 한다. 그들은 여러분을 기만하고 있다! 전쟁은 결코 전쟁을 종식시킨 적이 없다. 정말로 전쟁은 복수의 감정과 소망을 낳는다. 이런 식으로 여러분에게 희생을 강 요해 여러분을 연옥의 순회 속에 가둔다”(Vv. Aa, 1977: 371). 국제 중재법원을 호소 했던 슈투트가르트 대화와 최종적으로 결별한 킨탈의 최종 문서는 “부르주아적 평 화주의의 환상”은 전쟁의 소용돌이를 방해하는 것이 아니라 기존의 사회경제적 시 스템을 유지하는 데 도움을 줄 것이라고 선언했다. 미래의 군사적 분쟁을 막는 유 일한 방식은 인민대중들이 정치권력을 장악해 자본주의적 소유를 타도하는 것이 었다.

로자 룩셈부르크와 블라디미르 레닌은 전쟁에 가장 강력하게 반대한 두 사람이 었다. 룩셈부르크는 좌파의 이론적 이해를 확대했고, 군사주의가 어떻게 국가의 핵 심 중추인지 보여줬다.3) 다른 공산주의 지도자들보다 강력한 확신과 뛰어난 효율 성을 보여준 룩셈부르크는 “전쟁에 대한 전쟁을!”이라는 슬로건이 “노동계급 정치 의 초석”이 되어야 한다고 주장했다. 그녀가 『국제 사회민주주의의 임무에 관한 테제』(1915)에 썼던 것처럼 제2인터내셔널은 “모든 나라의 프롤레타리아트의 공 동 전술과 투쟁을 획득하는” 데 실패했기 때문에 자멸했다. 따라서 그 이후로 프롤 레타리아트의 “주요한 목적”은 “전쟁 시처럼 평화 시에 제국주의와 투쟁하고 전쟁 을 막는 것”이어야 한다(Luxemburg, 1915b).

제1차 세계대전 동안 『사회주의와 전쟁』(1915)과 다른 많은 저술에서, 레닌의 커다란 장점은 두 가지 근본적인 문제를 확인했다는 것이다. 첫 번째는 부르주아 지가 이번에 어느 교전국이 가장 많은 외국 민족을 억압하고 자본주의의 불평등을 증가시킬지 결정할 유일한 목표로 실제로 수행되는 ‘약탈’ 전쟁에 ‘민족해방의 진 보적 의미’(Lenin, 1971: 299~300)를 부여하려고 노력하려고 할 때면 언제나 저지르 는 ‘역사적 위조’와 관련된 것이다. 두 번째는 사회개량주의자들, 또는 ‘사회배외주 의자들’(Lenin, 1971: 306)에 의한 모순의 은폐였다. 이들은 제2인터내셔널이 채택 한 결의안에서 ‘범죄적’ 활동이라고 규정했음에도 궁극적으로 전쟁의 정당화를 승 인했다. ‘조국을 수호한다’는 주장의 이면에는 특정 열강들이 ‘식민지를 강탈하고 외국 민족들을 억압하기’ 위해 스스로에게 부여한 권리가 존재한다. 전쟁은 ‘민족 의 존속’을 수호하기 위해서가 아니라 다양한 ‘제국주의적 부르주아지’의 ‘특권과 지배, 약탈과 폭력을 방어하기 위해’ 치러진다(Lenin, 1971: 307). 애국주의에 굴복 한 사회주의자들은 계급투쟁을 ‘다른 나라들을 약탈하여 자국 부르주아지가 획득 한 이유의 한 조각’에 대한 권리 주장으로 대체했다. 따라서 레닌은 ‘방어적 전쟁’을 지지했다. 즉 조레스식으로 유럽 나라들의 민족방어가 아니라 ‘노예를 소유한 열강 들’에게 ‘약탈당하고 권리를 박탈당한 피억압 예속 민족들의 정당한 전쟁’을 지지 했다(Lenin, 1971: 314). 레닌의 팸플릿의 가장 유명한 테제, 즉 혁명가들은 ‘제국주 의 전쟁을 내전으로 전화’(Lenin, 1971: 315)4 시키려고 노력해야 한다는 테제는 ‘지 속적인 민주적 평화’를 원한다면 ‘자신들의 정부와 부르주아지에 대한 내전’(Lenin, 1971: 316)5 을 수행해야 한다는 것을 의미했다. 레닌은 역사가 이후에 무엇이 부정 확한지 보여줄 것이라고 확신했다. 그는 전쟁의 시기에 수행하는 어떤 계급투쟁도 ‘불가피하게’ 대중들 사이에서 혁명적 정신을 창조할 것이라고 확신했다.

3. 구획선
제1차 세계대전은 제2인터내셔널뿐만 아니라 무정부주의 운동에서도 분열을 낳았다. 전쟁 발발 직후에 발표된 논문에서 크로포트킨(Kropotkin)은 “인간 진보에 관한 사상을 소중히 여기는 모든 사람의 임무는 독일의 서유럽 침공을 분쇄하는 것”이라고 썼다(Kropotkin, 1914: 76~77). 많은 사람이 자기가 평생 투쟁한 원칙을 저버린 것으로 보는 이 진술은 노동대중들에게 주목받지 못한 “전쟁에 반대하는 총파업”이라는 슬로건을 넘어서고 독일의 승리가 가져올 유럽 정치의 전반적인 퇴 행을 회피하려는 시도였다. 크로포트킨에 따르면, 만약 반군국주의자들이 무력하 면 침략자들의 정복 계획을 간접적으로 지원하게 되며, 그에 따른 장래는 사회혁 명을 위해 투쟁하는 사람들이 극복하기 더욱 어려워질 것이다.

크로포트킨에 대한 답변으로 이탈리아 무정부의자 에리코 말라테스타(Errico Malatesta)는 비록 그가 평화주의자는 아니고 해방전쟁에서 무기를 잡는 것이 정당 하다고 생각함에도 세계 전쟁은 부르주아 선전이 주장하는 것처럼 민주주의의 “공 동의 적에 맞서 보편 선을 위한” 투쟁이 아니며, 노동대중들이 지배계급에 종속되 는 또 다른 사례일 뿐이라고 주장했다. 말라테스타는 “독일의 승리가 확실히 군사 주의의 승리임을 확인하겠지만, 동맹국의 승리는 유럽과 아시아에서 러시아와 영 국의 지배를 의미할 것”임을 인식했다(Malatesta, 1993: 230).

「16인 선언」(1916년)에서 크로포트킨은 “우리 모두의 해방이란 희망의 파괴를 의미하는 침략자에 저항할” 필요를 주장했다(Kropotkin et al., 1916). 독일에 맞선 삼각동맹(triple entente)의 승리는 더 작은 악이며, 기존의 자유를 덜 침해할 것이다. 다른 편에서 말라테스타와 그의 동료 서명자들은 무정부주의 인터내셔널의 반전 선언(1915)에서 이렇게 선언했다. “공격전과 방어전 사이의 구별은 불가능하다”. 더 나아가 그들은 “어떤 교전국들도 정당한 자기방어를 주장할 자격이 없는 것과 마찬가지로 문명을 주장할 어떤 권리도 없다”라고 덧붙였다(Malatesta et al., 1998: 388). 그들은 제1차 세계대전은 노동계급의 희생으로 치러지는 다양한 제국주의 열강의 자본가들 사이의 전쟁에서 추가적 에피소드였다고 주장했다. 말라테스타, 에마 골드먼(Emma Goldman), 페르딘(Ferdin), 뉴엔하위스(Nieuwenhuis)와 대다수의 무정부주의 운동가들은 부르주아 정부를 지지하는 것은 용서할 수 없는 오류라고 확신했다. 그 대신에 그들은 어떤 조건이나 반대도 없이 “군대에는 단 한 명도 단 한 푼도 거부한다(no man and no penny for the army)”라는 슬로건을 내걸고, 전쟁 추진을 직접적으로 지지하는 어떤 슬로건도 거부했다.

전쟁에 대한 태도는 여성운동에서도 논쟁을 불러일으켰다. 오랫동안 남성이 독 점한 직업에서 징집 남성을 대신할 여성의 필요성은 훨씬 낮은 임금과 과잉 착취 라는 조건 속에서도 새로 태어난 여성 투표권 운동의 상당한 부분에서 배외주의 이데올로기의 확산을 자극했다. 일부 지도자들은 여성의 입대를 허용하는 법률을 제정하기 위해 청원하기도 했다. 내부의 적을 소환해 근본적인 사회개혁을 역전시 키려고 전쟁을 이용한 일구이언 정부들의 폭로는 이 시대 주요한 여성 공산주의자 들의 가장 중요한 성과 가운데 하나였다. 클라라 체트킨(Clara Zetkin), 알렉산드라 콜론타이(Alexandra Kollontai), 실비아 팽크허스트(Sylvia Pankhurst), 그리고 당연히 로자 룩셈부르크는 군국주의에 반대하는 투쟁이 가부장제에 반대하는 투쟁에 핵 심적임을 후세대에게 보여주는 경로에 명료하고 용감하게 나섰다. 후에 전쟁 거부 는 국제여성의 날의 명확한 의제가 되었고, 새로운 분쟁이 발발하는 경우 전쟁예 산 반대는 국제 여성운동의 많은 강령에서 뚜렷한 특징이 되었다.

4. 목적은 수단을 정당화하지 않으며, 잘못된 수단은 목적에 피해를 가한다
혁명가와 개량주의자 사이의 깊은 분열은 소비에트 연방의 탄생6 과 1920년대 와 1930년대 이데올로기적 교조주의의 성장 이후 전략적 차이를 확대했고, 공산주 의 인터내셔널(1919~1943)과 유럽의 사회당 및 사민당 사이의 어떤 동맹도 배제했 다.7 전쟁을 지지했던 정당들은 노동·사회주의 인터내셔널(LSI: 1923~1940)을 결 성했지만, 공산주의자들의 눈으로 볼 때 모든 신뢰를 상실했다. ‘제국주의 전쟁을 내전으로 전환하라’는 레닌주의적 사상은 여전히 모스크바에서 우위를 보였고, 소 련의 지도적 정치인과 이론가들은 ‘새로운 1914년’이 불가피하다고 생각했다. 그 런데 양측의 토론은 처음부터 전쟁을 어떻게 막을 것인가보다는 새로운 전쟁이 일 어날 경우 무엇을 할 것인가에 대한 것이었다. 슬로건과 원칙선언은 일어날 것으 로 예상되는 사태나 그 이후의 정치 행동과 본질적으로 다른 것이었다. 공산주의 진영의 비판적 목소리는 “평화를 위한 투쟁”이라는 슬로건을 주창한 니콜라이 부 하린(Nikolai Bukharin)을 비롯하여 러시아의 지도자들 사이에서 현대사회의 핵심 적 이슈 가운데 하나라고 확신한 사람들에게서 나왔다. 그리고 모든 열강의 전쟁 위협에 동등하게 책임이 있지는 않다고 주장하고, 전쟁에 반대하는 광범한 인민전 선을 건설하기 위해 개량주의 정당들과의 화해를 지지했던 게오르기 디미트로프 (Georgi Dimitrov)도 있다. 이들의 견해는 모두 소비에트 정통의 장황한 논리와 대 조된다. 소비에트는 이론적 분석을 업데이트하기는커녕 전쟁의 위험은 동등하게, 아무런 차이도 없이 모든 제국주의의 열강이 야기한다는 주장을 되풀이했다.

이 문제에 관한 마오쩌둥의 견해는 전혀 달랐다. 일본 침략에 맞선 해방운동의 지도자로서 마오는 『지구전에 관하여』(1938)에서 공산주의자들이 적극적으로 참 여해야 하는 “정당한 전쟁(Mao Tse-Tung, 1966: 15)은 엄청난 권력을 부여받으며, 그 권력은 많은 것을 변혁할 수 있고 또는 변혁을 위한 길을 닦는다”라고 썼다 (Mao Tse-Tung, 1966: 26~27). 따라서 마오가 제시한 전략은 “정당한 전쟁으로 부 당한 전쟁에 대항하는 것”이자(Mao Tse-Tung, 1966: 53), 더 나아가 “정치적 목적 을 성취할 때까지 전쟁을 계속하는 것”이었다. “혁명전쟁의 전능함”에 관한 주장 은 『전쟁과 전략 문제』(1938)에서 반복되는데, 마오는 “오직 총으로만 전 세계를 변혁할 수 있으며(Mao Tse-Tung, 1965: 219), 군대에 의한 권력장악, 전쟁에 의한 문제 해결은 혁명의 중심적 임무이자 최고 형태”라고 주장했다(Mao Tse-Tung, 1965: 225).

유럽에서 국내외적으로 강화되는 나치-파시스트 전선의 폭력과 제2차 세계대 전(1939~1945)의 발발로 1914~1918년 전쟁보다 훨씬 더 극악한 시나리오가 펼쳐 졌다. 1941년 히틀러의 군대가 소련을 공격한 이후 나치즘의 패배로 끝난 대애국 전쟁은 러시아 민족단결의 중심적 요소가 되어 베를린 장벽의 붕괴에서도 살아남 아 오늘날까지 지속되고 있다.

전후 세계가 두 진영으로 분할되자 조셉 스탈린(Joseph Stalin, Iosif Vissarionovich Stalin)은 국제 공산주의 운동의 주요한 임무는 소련을 수호하는 것이라고 가르쳤 다. 동유럽 8개 나라(유고슬라비아의 퇴장 이후 7개)의 의 완충지대를 창출하는 것이 이 정책은 중심축이었다. 같은 시기 트루먼 독트린은 새로운 유형의 전쟁인 냉전 의 도래를 상징한다. 그리스에서 반공주의 세력의 지지, 마셜플랜(1948), NATO 설립(1949) 등을 통해 미국은 서유럽 진보세력의 전진을 피하는 데 기여했다. 소련 은 바르샤바 조약(1955)으로 대응했다. 이러한 구도는 거대한 무기경쟁으로 이어 졌고, 히로시마와 나가사키에서의 경험에도 불구하고 핵무기 실험의 확산을 자극 했다.

1961년부터 니키라 흐루쇼프(Nikita Khrushchev)의 지도로 소련은 ‘평화공존’으 로 알려진 새로운 정치적 경로를 밟기 시작했다. 이 전환은 불개입과 민족권의 존 중, 자본주의 나라들과의 경제협력에 대한 강조와 함께 제3차 세계대전의 위험을 회피하고(1962년 쿠바 미사일 위기가 가능성을 보여준) 전쟁이 불가피한 것이 아니라는 주장을 뒷받침할 것으로 예상되었다. 그러나 이런 건설적 협력 시도는 오직 미국 에만 적용되었고 ‘현실적으로 존재하는 사회주의’ 나라들에는 적용되지 않았다. 1956년 소련은 이미 헝가리의 반란을 분쇄했고, 서유럽의 공산당들은 사회주의 블 록을 보호한다는 명목 아래 자행된 군사개입을 비난하지 않고 정당화했다. 예를 들어 이탈리아 공산당의 서기인 팔미로 톨리아티(Palmiro Togliatti)는 “우리는 비록 실수를 하더라도 우리 편에 선다”라고 선언했다(Vittoria, 2015: 219). 이 입장을 공 유했던 사람들 대부분은 소비에트 작전의 파괴적 영향을 이해한 이후에 이를 뼈저 리게 후회했다.

비슷한 사건들이 평화공존의 정점인 1968년 체코슬로바키아에서 일어났다. 프 라하의 봄 동안 민주화와 경제적 탈집중화 요구에 직면한 소련공산당의 정치국은 만장일치로 50만 명의 군대와 수천 대의 탱크를 보내기로 결정했다. 1968년 폴란 드 통합노동자당 대회에서 레오니드 브레즈네프(Leonid Brezhnev)는 바르샤바 조약 나라들의 ‘제한주권’을 언급함으로서 이 행동을 설명했다. “사회주의에 적대적인 세력이 어떤 사회주의 나라의 발전을 자본주의로 전환시키려고 한다면, 그것은 관 련된 나라만의 문제가 아니라 모든 사회주의 나라들의 공동의 문제이자 관심이 된 다”(1968년 11월 13일 브레즈네프가 폴란드 통합노동자당 5차대회에 참석해 한 연설 — 옮긴 이). 이 반민주적 논리에 따라 무엇이 ‘사회주의’인지 아닌지의 규정은 자연스럽게 소련 지도자들의 자의적 결정에 따르게 되었다. 그러나 이번에는 좌파에서 비판은 더욱 적극적으로 개진되어 심지어 다수를 대표하기도 했다. 소련의 행동에 대한 반대는 신좌파 운동만이 아니라 중국공산당을 포함한 다수의 공산당들이 표현했 음에도, 러시아는 후퇴하지 않고 ‘정상화’라고 부르는 과정을 관철시켰다. 소련은 계속 경제자원의 상당 부분을 군비 지출에 책정했고, 이는 사회의 권위주의적 문 화를 강화하는 데 기여했다. 이런 식으로 소련은 평화운동의 선의를 영원히 상실 했다. 반면 평화운동은 베트남 전쟁에 대한 강력한 투쟁을 통해 훨씬 더 크게 성장 했다.

그 이후 가장 중요한 전쟁 가운데 하나는 소련의 아프가니스탄 침공으로 시작되 었다. 1917년 붉은 군대는 또다시 소련 외교정책의 주요한 도구가 되었고, 소련은 스스로 ‘안보 지역’이라고 규정한 곳에 개입할 권리를 계속해서 주장했다. 불운한 결정은 10년 이상 늘어지는 소모적 모험으로 전환되었고, 엄청난 사망자와 수백만 명의 난민을 만들어냈다. 이때 국제 공산주의 운동은 헝가리와 체코슬로바키아에 대한 소련 침공에 비해 훨씬 더 억제된 태도를 보였다. 그러나 이 새 전쟁은 ‘실제 로 존재하는 사회주의’와 평화와 군국주의 반대에 기초한 정치적 대안 사이에 갈 라진 국제 여론을 훨씬 더 분명하게 드러냈다.

전체적으로 볼 때, 이런 군사적 개입은 전반적 군비축소에 반해 작동했을 뿐만 아니라 전 세계적으로 사회주의를 불신하게 만들고 약화시키는 데 기여했다 소련 은 점차 미국과 다르지 않은 방식으로 행동하는 제국주의 열강으로 여겨졌다. 미 국은 냉전의 개시 이후 다소 은밀하게 쿠데타를 지원했고, 전 세계 20개국 이상에 서 민주적으로 선출된 정부를 전복하도록 지원했다. 중소분쟁을 배경으로 1977~1979년 캄보디아와 베트남, 중국과 베트남 사이의 ‘사회주의 전쟁’은 전쟁 을 전적으로 자본주의의 경제적 불균형으로 돌렸던 ‘마르크스-레닌주의’ 이데올 로기(마르크스와 엥겔스가 제기한 원래의 기초로부터 이미 아주 멀어진)의 모든 권위를 날 려버렸다.

5. 좌파가 된다는 것은 전쟁에 반대하는 것
냉전의 종식은 다른 나라의 내정에 대한 간섭을 줄이지도 않았고, 모든 민중이 정치체제를 선택할 자유를 증대시키지도 않았다. 지난 25년 동안 심지어 UN의 위 임도 없이 터무니없이 ‘인도주의적’라고 규정한 수많은 전쟁들과 그밖에 불법 제 재, 정치·경제·언론의 통제 등 새로운 형태의 분쟁은 초강대국을 사이에 둔 세계의 양극 분할로 인해 ‘새로운 세계질서’라는 신자유주의적 주문(mantra)이 약속한 자 유와 진보의 시대로 이어지지 않았다. 이런 맥락에서 과거에 좌파의 가치를 내세 웠던 많은 정치세력들이 수많은 전쟁에 참여했다. 베를린 장벽 붕괴 이후 NATO 가 수행한 주요한 전쟁만 언급하더라도 코소보에서 이라크와, 아프가니스탄에서 이 세력은 매번 무장개입을 지지했고, 더욱더 우파와 구별할 수 없도록 행동했다.

2022년 현재 러시아-우크라이나 전쟁은 한 나라의 주권이 공격받을 때 좌파가 어떻게 대응할 것인가의 딜레마에 다시 한번 직면하게 했다. 러시아의 우크라이나 침공을 비난하지 않는 것은 베네수엘라 정부의 정치적 오류이며, 미국이 미래에 자행할 공격 행위에 대한 베네수엘라의 비난이 덜 신뢰성을 갖도록 보이게 한다. 마르크스가 1860년 페르디난트 라살(Ferdinand Lassale)에게 썼듯이, “대외정책에 서 ‘반동적’이나 ‘혁명적’이라는 구호를 사용해 얻을 것은 거의 없다”는 것은 사실 이다. 즉 “주관적으로 반동적인 것이 대외정책에서 객관적으로 혁명적”(Marx, 1860: MECW, Vol.41, pp.154)이다(인 것으로 판명될 수도 있다). 그러나 좌파세력은 20 세기로부터 ‘적의 적과의’(Musto, 2018: 132) 동맹이 비생산적 협정으로 귀결되고, 특히 우리 시대처럼 진보적 전선이 정치적으로 취약하고, 이론적으로 혼란스럽고, 대중투쟁의 지지를 결여하고 있을 때에 더욱 그렇다는 교훈을 배웠어야 했다.

『사회주의 혁명과 민족자결권』에 실린 레닌의 말을 상기해 보자. “한 제국주의 열강에 대항한 민족해방 투쟁이 특정한 상황 아래에서 동일하게 제국주의적인 이 해를 가진 다른 ‘거대’ 열강에게 이용당할 수도 있다는 사실은 사회민주주의가 민 족자결권의 승인을 비난하도록 하는 데 어떤 비중을 가져서는 안 된다”(Lenin, 1964b: 148). 지정학적 이해와 그 안에서 역시 대부분 작동하는 책략을 넘어 좌파세 력은 역사적으로 민족자결의 원칙을 지지했으며, 인민의 명확한 의지에 기초해 그 들의 국경을 수립할 원칙을 바탕으로 개별 국가의 권리를 수호했다. 좌파는 전쟁 과 ‘병합’이 지배민족과 피억압 민족의 노동자들 사이에서 극적인 갈등으로 이어 지고, 후자가 전자를 자신의 적으로 간주해 자국의 부르주아지와 단결할 조건을 창출한다는 점을 인식했기 때문에 전쟁과 병합에 반대해 투쟁했다. 『자결에 관한 토론 결과』(1916년)에서 레닌은 이렇게 썼다. “만약 사회주의 혁명이 페트로그라 드, 베를린, 바르샤바에서 승리한다면, 폴란드의 사회주의 정부는 러시아와 독일의 사회주의 정부처럼 폴란드 국가의 국경 내에서 우크라이나인의 ‘강제적 억류’를 비난할 것이다”(Lenin, 1964a: 329~330). 그렇다면 왜 블라디미르 푸틴이 이끄는 민 족주의 정부에 대해 어떤 다른 것을 양보해야 한다고 암시하는가?

다른 한편, 좌파에서 너무나 많은 이들이 직접 또는 간접적으로 공동 교전자가 되는 유혹에 굴복해 새로운 신성한 연합(union sacrée: 제1차 대전이 발발하자 정부의 전쟁 선택을 승인하기로 결정한 프랑스 좌파세력의 선서를 환영하기 위해 1914년 만들어진 표현)을 부추기고 있다. 오늘날 그런 입장은 더욱 대서양주의와 태평양주의 사이의 구별을 모호하게 한다. 역사는 진보세력이 전쟁에 반대하지 않을 때 존재 이유의 본질적 부분을 상실하여 결국 반대 진영의 이데올로기를 삼키게 된다는 사실을 보 여준다. 이런 일은 좌파 정당이 정부 참여를 정치 행동을 측정하는 근본적 방식으 로 삼을 때마다 일어난다. 예를 들어 이탈리아 공산주의자들은 코소보와 아프가니 스탄에 대한 NATO의 개입을 지지했고, 오늘날 스페인 좌파(Unidas Podemos)의 다 수는 스페인 의회 전체의 합창에 목소리를 더해 우크라이나 군대에 무기를 보내는 데 찬성했다. 그런 저급한 행위는 상황이 발생하자마자 치러지는 선거를 포함해 과거에 수차례 처벌받은 바 있다.

6. 보나파르트는 민주주의가 아니다 
1850년대 마르크스는 크림전쟁에 관한 훌륭한 일련의 논문을 작성했고, 거기에 는 오늘날과 비교해도 흥미롭고 유익한 내용을 많이 포함하고 있다. 마르크스는 『19 세기 외교사의 폭로』(1857)에서 러시아를 통일시키고 전제정의 기초를 마련했다고 여겨지는 15세기 모스크바 군주정에 관해 말하면서 이렇게 진술했다. “단지 일련 의 이름과 날짜를 다른 것으로 대체할 필요가 있으며, 그러면 […] 이반 3세의 정책 과 오늘날 러시아의 정책이 단지 비슷한 것이 아니라 동일하다는 것이 분명해진 다”(Marx, 1986: 86). 그러나 ≪뉴욕 데일리 트리뷴(New York Daily Tribune)≫에 기 고한 논설에서 마르크스는 반러시아 연합을 찬양한 자유주의적 민주주의자들에 반대하면서 이렇게 썼다. “러시아에 대한 전쟁을 자유와 폭정 사이의 전쟁으로 묘 사하는 것은 잘못이다. 그러한 경우가 사실이라면 자유가 임시로 보나파르트로 대 표될 것이라는 사실과는 별도로, 전쟁의 전체적인 공인된 목표는 […] 비엔나 조약 의 유지이지만, 바로 조약은 민족의 자유와 독립을 무효화한다”(Marx, 1980: 228). 보나파르트를 미국으로, 비엔나 조약을 NATO로 바꾸면, 이런 관찰은 오늘의 상 황을 위해 쓰인 것처럼 보인다.

NATO의 확대만이 아니라 러시아와 우크라이나 민족주의에 모두 반대하는 사 람들의 생각은 정치적 우유부단함 또는 이론적 모호성의 증거를 보여주지 않는다. 최근 몇 주 동안 수많은 전문가들이 분쟁의 뿌리에 관한 설명을 제공했고(그것은 결 코 러시아 침공의 야만성을 감소시키지 않는다), 비동맹정책을 제안하는 사람들의 입장 은 가능한 한 조속하게 전쟁을 중지하고 피해자 수의 최소화를 보장하는 가장 효 과적 방식이다. 그것은 추상적 이상주의에 빠진 ‘아름다운 영혼’처럼 행동하는 문 제가 아니며, 헤겔은 그런 사람이 지상의 모순의 실제적 현실에 다가갈 수 없다고 생각했다. 반대로 문제는 전쟁은 무제한적 확대의 유일하고 진정한 해독제에 현실 을 부여하는 것이다. 군비 지출 확대와 추가 징집을 호소하는 목소리 또는 외교 사 안 및 안보정책 고위 대표로서 우크라이나인들에게 ‘전쟁에 필요한 무기’를 제공 하는 것이 유럽의 의무라고 생각하는 사람들은 끝이 없다(Borrell, 2022). 그러나 이 런 입장과 대조적으로, 두 가지 확고한 원칙, 즉 분쟁의 비확대와 독립 우크라이나 의 중립성에 기초해 끊임없는 외교 활동을 추진하는 것이 필요하다.

러시아의 움직임에 따라 NATO에 대한 지지가 늘어났지만, 여론이 세계에서 가장 공격적인 전쟁 기계인 NATO를 전 세계 안보 문제에 대한 해결책으로 보지 않도록 활동을 강화할 필요가 있다. NATO는 위험하고 비효율적인 조직이며, 확 장과 전일적 지배를 추진하면서 전 세계를 전쟁으로 이끌 긴장을 부추기는 조직임 을 보여줘야 한다.

『사회주의와 전쟁』에서 레닌은 마르크스주의자는 “각각의 전쟁을 분리해서 연 구하는 것(마르크스의 변증법적 유물론의 입장에서)이 역사적으로 필요하다고 생각한 다”는 점에서 평화주의자나 무정부주의자들과 다르다고 주장했다. 계속해서 레닌 은 이렇게 주장했다. “역사에서 수많은 전쟁이 있었고, 모든 전쟁에 불가피하게 수 반하는 모든 공포, 잔혹, 고난과 고통에도 불구하고 전쟁은 진보적이었다, 즉 인류 의 발전에 혜택을 줬다”(Lenin, 1971: 299). 이 말이 과거에는 진실이었다 해도, 대 량살상무기가 지속적으로 확산되고 있는 현대사회에서 그런 말을 단순히 되풀이 하는 것은 근시안적일 것이다. 혁명과 혼동해서는 안 되지만, 전쟁은 사회주의 이 론가들이 희망하는 민주화 효과를 낸 적이 드물었다. 사실 전쟁은 대부분 인간 생 명의 희생과 그에 수반하는 생산력의 파괴 때문에 혁명을 수행하는 최악의 방법으 로 판명되었다. 사실 전쟁은 폭력 이데올로기를 유포하고 자주 민족주의 감정과 결합되어 노동자 운동을 갈기갈기 분열시켰다. 전쟁이 자주관리와 직접 민주주의 의 실천을 유리하게 했던 적은 드물었고, 그 대신 권위주의적 기관들의 권력을 강 화했다. 이것은 온건한 좌파도 결코 망각해서는 안 된다.

『전쟁에 관한 성찰』(1933)의 가장 풍부한 문구 가운데 하나에서 시몬 베이유는 ‘혁명이 전쟁을 회피할 수 있는지’ 의문을 제기한다. 그의 견해로는 그것은 우리가 ‘모든 희망을 포기’하길 원하지 않는 경우에 가질 수 있는 ‘박약한 가능성’일 뿐이 다(Weil, 2021[1933], op. cit., p.101). 혁명전쟁은 대부분 ‘혁명의 무덤’으로 바뀐다. 왜냐하면 “무장한 시민에게는 통제 기구 없이, 경찰의 압력 없이, 특별법원 없이, 탈영에 대한 처벌 없이 전쟁을 수행할 수단이 주어지지 않기” 때문이다. 어떤 다른 사회적 현상보다 더 전쟁은 군사, 관료, 경찰 기구를 팽창시킨다. “전쟁은 국가기 구 앞에서 개인의 총체적 소실로 이어진다”. 따라서 “만약 전쟁이 즉각적으로, 그 리고 영구히 종식되지 않으면 […] 그 결과는 마르크스의 말대로 국가의 분쇄 대신 에 국가기구를 완성하는 그런 혁명들 가운데 하나가 될 것이다”. 또는 더욱 더 명 확하게 “전쟁은 우리가 억압하길 원하는 체제를 다른 형태로 확대하는 것을 의미 할 수 있다”. 그렇다면 전쟁이 일어날 경우 “우리는 우리 자신을 톱니바퀴로 전락 시키는 전쟁 기계의 작동을 방해하는 것과 맹목적으로 인간 생명을 말살하는 기계 를 돕는 것 사이에서 선택을 해야 한다.”8

좌파에게 클라우제비츠의 유명한 문구를 인용하자면, 전쟁은 “다른 수단에 의 한 정치의 계속”이 될 수 없다. 현실에서 전쟁은 정치의 실패를 확인할 뿐이다. 좌 파가 헤게모니를 회복하고 자신이 오늘날의 과제를 위해 자신의 역사를 이용할 수 있다는 것을 보여주고자 한다면, 좌파는 부정할 여지없이 자신의 깃발에 ‘반군사 주의’와 ‘전쟁 반대’를 새겨야 할 필요가 있다.

참고문헌
Borrell, Josep. 2022. “It is a matter of life and death. So the EU will provide weapons for Ukraine’s armed forces.” The Guardian, 2022.2.27. https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/feb/27/eu-will-provide-weapons-for-ukraine-jose p-borrell.
De Paepe, César. 2014a. “Strike Against War.” in Marcello Musto(ed.). Workers Unite! The International 150 Years Later. New York: Bloomsbury, p.229.
_____. 2014b. “On the True causes of War.” in Marcello Musto(ed.). Workers Unite! The International 150 Years Later. New York: Bloomsbury, pp.230~231. Dominick, Raymond H. 1982. Wilhelm Liebknecht and the founding of the German Social Democratic party. Chapel Hill: University of North Carolina Press.
Engels, Friedrich. 1987. Anti-Dühring, in MECW, vol.25, pp.5~311
_____. 1990. “Can Europe Disarm?” in MECW, vol.27, pp.367~393.
Freymond, Jacques(ed.). 1962. La première Internationale. Geneva: Droz, vol.I. Jaurès, Jean. 1982. L’Armeé nouvelle. Paris: Imprimerie nationale.
Kautsky, Karl. 1903. The Social Revolution. Chicago: Charles Kerr & Co.
Kropotkin, Peter et al. 1916. The Manifesto of the Sixteen. https://www.marxists.org/reference/archive/kropotkin-peter/1916/sixteen.htm.
Kropotkin, Peter. 1914. “A Letter on the Present War.” Freedom, October, pp.76~77. Lenin, Vladimir I. 1964a. Results of the Discussion on Self-Determination. in Lenin. Collected Works. Moscow: Progress Publishers, vol.22, pp.320~360.
_____. 1964b. The Socialist Revolution and the Right of Nations to Self-Determination. in Lenin. Collected Works. Moscow: Progress Publishers, vol.22, pp.143~156.
_____. 1971. Socialism and War. in Lenin. Collected Works. Moscow: Progress Publishers, vol.21, pp.295~338.
Luxemburg, Rosa. 1911. “L’Armeé nouvelle de Jean Jaures̀ .” https://www.marxists.org/francais/luxembur/works/1911/06/armee.htm.
_____. 1915a. “The Junius Pamphlet: The Crisis of German Social Democracy.” chapter 7, https://www.marxists.org/archive/luxemburg/1915/junius/
_____. 1915b. “Theses on the Tasks of International Social-Democracy.” https://www.marxists.org/archive/luxemburg/1915/xx/theses.htm.
Malatesta, Errico et al. 1998. “Anti-War Manifesto.” published as “Malatesta, the Anarchist International and War.” in Daniel Gueŕ in (ed.). No Gods, No Masters: An Anthology of Anarchism. Oakland: Ak Press, pp.387~389.
Malatesta, Errico. 1993. “Anarchists have forgotten their principles, 1914.” in Vernon Richards(ed.). Malatesta: Life & Ideas. London: Freedom Press, pp.227~231.
Mao, Tse-Tung. 1965. “Problems of War and Strategy.” Selected Works of Mao-Tse- Tung, Peking: Foreign Languages Press, vol.2, pp.219~235.
_____. 1966. On Protracted War. Peking: Foreign Languages Press.
Marx, Karl. 1860. “Karl Marx to Ferdinand Lassalle.” 1860.6.2. in MECW, vol.41, p.154. Cf. Marcello Musto.
_____. 1980. “Reorganization of the British War Administration.” in MECW, vol,13, pp.227~233.
_____. 1986. Revelations of the Diplomatic History of the 18th Century. in MECW, vol.15, pp.25~96.
_____. 1996. Capital, Vol.I, in MECW, vol.35.
_____. 2014. “Resolutions of the Brussels Congress(1868).” in Marcello Musto (ed.). Workers Unite! The International 150 Years Later. New York: Bloomsbury, pp.89~93.
Musto, Marcello. 2014. “Introduction.” in Marcello Musto(ed.). Workers Unite! The International 150 Years Later. New York: Bloomsbury, pp.1~68.
_____. 2018. Another Marx: Early Manuscripts to the International. London: Bloomsbury.
Pelz, William E.(ed.). 2016. Wilhelm Liebknecht and German Social Democracy: A Documentary History. Chicago: Haymarket Books.
Robespierre, Maximilien. 1956. Textes choisis. Paris: Éditions Sociales, vol.I, p.129. Trotsky, Leon. 1958. The Third International After Lenin. The Militant.
_____. 1971. The Struggle against Fascism in Germany. New York: Pathfinder Press, p.422.
Vittoria, Albertina. 2015. Togliatti e gli intellettuali. La politica culturale dei comunisti italiani (1944-1964). Roma: Carocci.
Vv. Aa(Various Authors). 1915. “The Zimmerwald Manifesto.” in Leo Trotsky. The War and the International. https://www.marxists.org/archive/trotsky/1914/ war/part3.htm# zimman.
_____. 1972. “International Socialist Congress at Stuttgart.” in Vladimir I. Lenin. Collected Works. Moscow: Progress Publishers, vol.13, pp.75~81.
_____. 1977. “The Second International Socialist Conference at Kienthal.” in Vladimir I. Lenin. Collected Work. Moscow: Progress Publishers, vol.41, pp.369~380.
Weil, Simone. 2021[1933]. “Reflections on War.” Journal of Continental Philosophy, Originally, La Critique Sociale (10 November,1933), pp153-158.

Categories
Journal Articles

La sinistra di fronte alla guerra

Le cause economiche della guerra
Se la scienza della politica ha fornito motivazioni ideologiche, politiche, economiche e persino psicologiche per spiegare le cause dei conflitti bellici, il pensiero socialista ha offerto il suo apporto più interessante alla comprensione di questo fenomeno evidenziando il forte nesso esistente tra lo sviluppo del capitalismo e la propagazione della guerra.

Nei dibattiti della Prima Internazionale (1864-1872), César de Paepe, uno dei suoi principali dirigenti, formulò quella che sarebbe divenuta la posizione classica del movimento operaio su questo tema, ovvero l’inevitabilità delle guerre nel regime di produzione capitalistico. Nella società moderna, esse non sono provocate dalle ambizioni dei monarchi o di singoli individui, bensì sono determinate dal modello economico-sociale dominante . Il movimento socialista indicò anche quale era la parte di popolazione sulla quale si abbattevano, ineluttabilmente, le conseguenze più nefaste delle guerre. Nel congresso del 1868, i delegati della Prima Internazionale votarono una mozione che impegnava i lavoratori a perseguire «l’abolizione definitiva di ogni guerra» , dal momento che sarebbero stati soprattutto loro a pagare economicamente, quando non con il loro sangue – e senza alcuna distinzione tra vincitori e sconfitti –, le decisioni delle classi dominanti e dei governi che li rappresentavano. La lezione di civiltà del movimento operaio nacque dal convincimento che ogni guerra andava considerata «come una guerra civile» , quale scontro feroce tra lavoratori che, al fine, non faceva altro che privarli dei mezzi necessari alla sopravvivenza. Contro la guerra occorreva agire alacremente, con la renitenza alla leva e attraverso lo sciopero. L’internazionalismo divenne, così, uno dei cardini ai quali ancorare la società dell’avvenire che, una volta superato il capitalismo e rimossa la concorrenza degli stati borghesi sul mercato mondiale, avrebbe eliminato anche le ragioni primarie alla base di ogni guerra.

Tra i precursori del socialismo, Claude Henri de Saint Simon si era decisamente schierato non solo in opposizione alla guerra, ma anche al conflitto sociale, ritenuti entrambi colpevoli di ostacolare il fondamentale progresso della produzione industriale. Karl Marx non riassunse in alcuno scritto le sue concezioni – frammentarie e talvolta contraddittorie – sulla guerra, né formulò linee guida per indicare l’atteggiamento più corretto da adottare in proposito. Quando dovette scegliere tra campi opposti, la sua unica costante fu l’opposizione alla Russia zarista, ritenuta l’avamposto della controrivoluzione e uno dei principali ostacoli all’emancipazione della classe lavoratrice . Nel Capitale (1867) affermò che la violenza era una potenza economica, «la levatrice di ogni vecchia società che è gravida di una nuova» .

Tuttavia, non concepì la guerra come una necessaria scorciatoia per la trasformazione rivoluzionaria e impiegò una parte consistente della sua militanza politica per vincolare la classe operaia al principio della solidarietà internazionale. Come sostenne anche Friedrich Engels, questa agiva in modo determinante, nelle singole nazioni, contro il rischio di pacificazione del conflitto di classe che l’invenzione del nemico esterno, prodotto dalla propaganda bellica, generava ogni volta che scoppiava una guerra. In diverse lettere scambiate con dirigenti del movimento operaio, Engels pose l’accento sulla forza ideologica esercitata dall’inganno del patriottismo e sul ritardo che un’ondata sciovinistica avrebbe causato sull’inizio della rivoluzione proletaria. Inoltre, nell’Anti-Dühring (1878), dopo aver analizzato gli effetti della diffusione di armi sempre più letali, affermò che il socialismo aveva il compito di «fare saltare in aria il militarismo e, con esso, tutti gli eserciti permanenti» .

Il tema della guerra fu così importante per Engels che egli decise di dedicarvi uno dei suoi ultimi scritti. In L’Europa può disarmare? (1893), segnalò che, nel vecchio continente, durante i precedenti venticinque anni, ogni Stato aveva cercato di superare l’altro in potenza militare e in preparazione bellica. Ciò aveva generato una produzione di armamenti senza precedenti che rendeva possibile l’approssimarsi di «una guerra di distruzione che il mondo non aveva mai conosciuto» . Secondo il co-autore del Manifesto del partito comunista (1848), «in tutta Europa, il sistema degli eserciti permanenti era stato spinto a un punto talmente estremo da essere condannato a rovinare economicamente i popoli, per via delle spese belliche, o a degenerare in una guerra di annientamento generale». Nella sua analisi, Engels non trascurò di sottolineare che gli eserciti venivano mantenuti non solo per motivi militari, ma anche per fini politici. Essi dovevano «proteggere non tanto dal nemico esterno, quanto da quello interno». Si trattava di accrescere le forze che dovevano reprimere il proletariato e le lotte operaie. Poiché erano i ceti popolari a pagare più di tutti i costi della guerra, attraverso la massa di soldati che fornivano allo Stato e le imposte, il movimento operaio doveva battersi per una «riduzione omogenea e progressiva del servizio militare» e per il disarmo, considerato l’unica, effettiva, «garanzia della pace» .

Il fallimento alla prova dei fatti
Ben presto, da argomento teorico analizzato in tempi di pace, la lotta contro il militarismo divenne un problema politico preminente. Il movimento operaio dovette confrontarsi con alcune questioni concrete di fronte alle quali l’iniziale posizione assunta dai suoi rappresentanti fu la netta contrarietà a qualsiasi modalità di sostegno alla guerra. Nel conflitto franco-prussiano del 1870 (quello che precedette la nascita della Comune di Parigi), i deputati socialdemocratici Wilhelm Liebknecht e August Bebel condannarono i fini annessionistici perseguiti dalla Germania di Bismark e votarono contro i crediti di guerra. La loro decisione di «respingere la proposta di legge per il finanziamento di fondi aggiuntivi per continuare la guerra» costò la loro condanna a due anni di prigione per alto tradimento, ma contribuì a mostrare alla classe lavoratrice una strada alternativa a quella di concorrere, comunque, a incrementare la spirale del conflitto.

Con l’espansione imperialista da parte delle principali potenze europee, la controversia sulla guerra assunse un peso sempre più rilevante nel dibattito della Seconda Internazionale (1889-1916). Nel congresso della sua fondazione, venne approvata una mozione che sanciva la pace quale «prima condizione indispensabile di ogni emancipazione operaia» . La presunta politica di pace della borghesia venne irrisa e definita con il termine di «pace armata». Jean Jaurès, leader del Partito Socialista Francese (SFIO), in un discorso al parlamento del 1895, condensò in una frase, divenuta poi celebre, i timori delle forze di sinistra di fronte alla situazione del tempo: «sempre la vostra società, violenta e caotica, persino quando vuole la pace, persino quando è in stato di quiete apparente, reca in sé la guerra, come la nube reca in sé l’uragano» .

La Weltpolitik – la strategia aggressiva adottata dall’Impero tedesco per estendere il potere della Germania sul piano internazionale – modificò lo scenario geopolitico e il rafforzamento dei principi antimilitaristi nel movimento operaio influenzò, sempre più, le discussioni sulla guerra. Da questo momento in poi, quest’ultima non venne considerata soltanto come un’occasione propizia per lo sviluppo di scenari rivoluzionari che avrebbero accelerato il crollo del sistema (una tesi presente a sinistra sin dai tempi della Guerra Rivoluzionaria del 1792 ). La guerra, invece, venne concepita dal movimento operaio come pericolo per le sciagurate conseguenze – quali carestia, miseria e disoccupazione – che arrecava al proletariato. Essa costituiva, dunque, una grave minaccia per le forze progressiste e, come scrisse Karl Kautsky in La rivoluzione sociale (1902), in caso di guerra, queste ultime sarebbero state «pesantemente gravate di ulteriori compiti» che avrebbero allontanato, non avvicinato, il traguardo della vittoria finale.

La mozione «Sul militarismo e sui conflitti internazionali», votata al congresso della Seconda Internazionale di Stoccarda, nel 1907, riassunse tutti i punti divenuti, fino ad allora, patrimonio comune del movimento operaio. Tra essi figuravano: la scelta di voto contrario a leggi di bilancio che proponevano l’aumento delle spese militari, l’avversione agli eserciti permanenti e la volontà di sostituirli con un sistema di milizie popolari e, infine, l’adesione al progetto di istituire organismi internazionali di arbitrato per la ricomposizione pacifica dei conflitti tra le nazioni. Venne escluso, invece, il ricorso allo sciopero generale da proclamarsi contro ogni sorta di guerra, sostenuto da Gustave Hervé, poiché ritenuto, dalla maggioranza dei presenti, una posizione troppo radicale e troppo manichea. La mozione terminava con un emendamento redatto da Rosa Luxemburg, Vladimir Lenin e Julij Martov, nel quale si affermava che «nel caso in cui la guerra scoppiasse, i socialisti (avevano) il dovere d’intervenire per farla cessare prontamente e di utilizzare con tutte le loro forze la crisi economica e politica creata dalla guerra per agitare gli strati popolari più profondi e accelerare la caduta della dominazione capitalista» . Tale emendamento non obbligava il Partito Socialdemocratico Tedesco ad alcun mutamento della sua linea politica e, pertanto, anche i suoi rappresentanti lo approvarono. Questo testo fu l’ultimo documento inerente la guerra della Seconda Internazionale a riscuotere l’unanimità dei consensi.

L’intensificarsi della concorrenza tra gli Stati capitalisti sul mercato mondiale e lo scoppio di diversi conflitti locali resero lo scenario generale ancora più allarmante. La pubblicazione del libro di Jaurès La nuova armata (1911) favorì la discussione di un altro tema al centro del dibattito di quel periodo: la distinzione tra guerra offensiva e guerra difensiva, nonché sulla condotta da assumere rispetto a quest’ultima, anche nel caso in cui un paese vedesse minacciata la propria indipendenza. Per Jaurès il compito esclusivo dell’esercito era quello di difendere l’autonomia di una nazione da ogni aggressione offensiva – ovvero tutte quelle che non accettavano la risoluzione di un conflitto mediante arbitrato. Tutte le azioni militari che ricadevano in questo ambito erano da considerarsi legittime. La perspicace critica della Luxemburg verso questa posizione evidenziò come i «fenomeni storici quali le guerre moderne non (potevano) essere misurati con il metro della ‘giustizia’, o mediante uno schema cartaceo di difesa e aggressione» . Occorreva considerare, inoltre, la difficoltà di poter stabilire se una guerra fosse davvero offensiva o difensiva, ovvero se lo Stato che l’aveva iniziata avesse deliberatamente deciso di attaccare o era stato costretto a farlo a seguito degli stratagemmi adottati dalla nazione che gli si opponeva. Dunque, per la Luxemburg, tale distinzione andava scartata, così come andava criticata l’idea di «nazione armata» di Jaures, poiché tendeva, infine, ad accrescere la militarizzazione già esistente nella società.

Con il passare degli anni, la Seconda Internazionale si impegnò sempre meno a promuovere una concreta politica d’azione in favore della pace. L’opposizione al riarmo e ai preparativi bellici allora in atto fu molto blanda e un’ala del Partito Socialdemocratico Tedesco (SPD), divenuto sempre più legalista e moderato, barattò il suo voto favorevole ai crediti militari – e poi finanche l’appoggio all’espansione coloniale –, in cambio della concessione di maggiori libertà politiche in patria. Dirigenti di rilievo e riconosciuti teorici, quali Gustav Noske, Henry Hyndman e Arturo Labriola, furono tra i primi ad approdare a queste posizioni. Successivamente, la maggior parte dei socialdemocratici tedeschi, dei socialisti francesi, dei laburisti inglesi e delle altre forze riformiste europee finì con l’appoggiare la Prima Guerra Mondiale (1914-1918). Le conseguenze di questa scelta furono disastrose. Sostenendo la tesi che i «vantaggi del progresso» non dovessero essere monopolizzati dai capitalisti, il movimento operaio giunse a condividere gli obiettivi espansionistici delle classi dominanti e venne travolto dall’ideologia nazionalista. La Seconda Internazionale si rivelò del tutto impotente di fronte alla guerra, fallendo uno dei suoi intenti principali: preservare la pace.

Lenin e gli altri delegati al Congresso di Zimmerwald (1915), tra i quali Lev Trotsky che ne redasse il manifesto finale, prefigurarono che «per decine d’anni le spese della guerra avrebbero assorbito le migliori energie dei popoli, compromettendo la conquista di miglioramenti sociali e impedendo qualsiasi progresso». La guerra rivelava il «vero carattere del capitalismo moderno, che è incompatibile non solo con gli interessi delle classi operaie, ma anche con le condizioni elementari di esistenza della comunità umana» . Fu un monito che venne accolto solo da una minoranza del movimento operaio, al pari di quello indirizzato a tutti i lavoratori europei dal Congresso di Kienthal (1916): «i vostri governi e i loro giornali vi dicono che bisogna continuare la guerra per uccidere il militarismo. Essi vi ingannano! Mai la guerra ha ucciso la guerra. Anzi, essa suscita sentimenti e velleità di rivincita. In questo modo, i vostri padroni, votandovi al sacrificio, vi chiudono in un cerchio infernale» . Rompendo, infine, con l’approccio adottato al Congresso di Stoccarda, in favore degli organismi internazionali di arbitrato, nel documento finale di Kienthal si affermava che «le illusioni del pacifismo borghese» non sarebbero state in grado di interrompere la spirale della guerra e che, anzi, avrebbero concorso a preservare il sistema socioeconomico vigente. L’unico antidoto per impedire che insorgessero futuri conflitti bellici venne ravvisato nella conquista del potere politico e della proprietà capitalistica da parte delle masse popolari.

I due esponenti di punta del movimento operaio che si opposero con maggiore vigore alla guerra furono la Luxemburg e Lenin. La prima ammodernò il bagaglio teorico della sinistra sulla guerra e mostrò come il militarismo rappresentasse un nerbo vitale dello Stato . Sostenne, con convinzione ed efficacia paragonabile a quella di pochi altri dirigenti comunisti, che la parola d’ordine «guerra alla guerra!» doveva diventare «il punto cruciale della politica proletaria». Come scrisse nelle Tesi sui compiti della socialdemocrazia internazionale (1915), la Seconda Internazionale era implosa per non essere riuscita a «realizzare una tattica e un’azione comune del proletariato in tutti i paesi» . Pertanto, da quel momento in avanti, la classe lavoratrice doveva avere come «scopo principale», anche in tempo di pace, quello di «lottare contro l’imperialismo e di impedire le guerre» .

In Il socialismo e la guerra (1915) e in numerosi altri scritti composti durante la Prima Guerra Mondiale, Lenin ebbe il merito di enucleare due questioni fondamentali. La prima ineriva la «falsificazione storica» operata dalla borghesia, ogni qual volta aveva provato ad attribuire un significato «progressivo e di liberazione nazionale» a quelle che, in realtà, erano guerre «di rapina» , condotte con il solo obiettivo di decidere a quale delle parti belligeranti sarebbe toccato opprimere maggiormente popolazioni straniere e, al fine, accrescere le sperequazioni prodotte dal capitalismo. La seconda riguardò lo smascheramento delle contraddizioni dei socialisti riformisti – da Lenin definiti «socialsciovinisti» –, i quali finirono con il sostenere le ragioni della guerra, dopo averla descritta, nelle mozioni approvate dalla Seconda Internazionale, un’azione «delittuosa». Dietro la loro pretesa di «difendere la patria», si nascondeva il «diritto» che si arrogavano determinate grandi potenze di «depredare le colonie e di opprimere i popoli stranieri». Le guerre non venivano combattute per tutelare «l’esistenza delle nazioni», ma per la «difesa dei privilegi, del predominio, dei saccheggi, delle violenze» delle varie «borghesie imperialiste» . I socialisti che capitolarono davanti al patriottismo avevano barattato la lotta di classe con il «diritto alle briciole dei profitti ottenuti dalla loro borghesia nazionale, mediante il depredamento di altre nazioni» . Conseguentemente, Lenin si disse favorevole alle «guerre difensive», includendo in questa categoria non la difesa nazionale dei paesi europei indicata da Jaurès, ma le «guerre giuste» degli «Stati oppressi, assoggettati e privi di diritti» dalle «grandi potenze schiaviste che li opprimono e li depredano» . La tesi più celebre di questo scritto, ovvero la necessità per i rivoluzionari di «trasformare la guerra imperialista in guerra civile» indicò a quanti volevano una pace veramente «democratica e duratura» la necessità di condurre «la guerra civile contro i governi e la borghesia» . Lenin era convinto di ciò che la storia ha mostrato essere inesatto, ovvero che ogni lotta di classe condotta conseguentemente in tempo di guerra crea «inevitabilmente» stati d’animo rivoluzionari nelle masse.

Il discrimine nell’opposizione alla guerra
La Prima Guerra Mondiale procurò divisioni non solo in seno alla Seconda Internazionale, ma anche nel movimento anarchico. Poco dopo lo scoppio del conflitto, Kropotkin dichiarò, in un articolo che suscitò scalpore, «che il compito di ogni persona avente a cuore l’idea di progresso umano era quello di stroncare l’invasione dei tedeschi nell’Europa occidentale» . Questa affermazione, giudicata da molti come l’abbandono dei principi per i quali egli si era battuto per una vita intera, esprimeva il tentativo di andare oltre lo slogan dello «sciopero generale contro la guerra» – rimasto inascoltato dalle masse lavoratrici – e di evitare, nel caso di una vittoria tedesca del conflitto, l’arretramento generale dello scenario politico continentale. A suo giudizio, se gli antimilitaristi fossero rimasti inerti avrebbero indirettamente aiutato gli invasori nei loro piani di conquista e ciò, nel lungo termine, avrebbe rappresentato un ostacolo ancora più arduo da superare per quanti lottavano per la rivoluzione sociale.

Nella sua replica a Kropotkin, Errico Malatesta asserì che, pur non essendo un pacifista e nonostante ritenesse legittimo utilizzare le armi nell’evenienza di guerre di liberazione, il conflitto mondiale in corso non era – così come raccontava la propaganda borghese – una lotta della democrazia «per il benessere generale contro il nemico comune», ma un ennesimo esempio di sopraffazione della classe lavoratrice da parte dei poteri dominanti. Egli era consapevole che «la vittoria della Germania avrebbe certamente determinato il trionfo del militarismo, ma anche che il trionfo degli alleati avrebbe significato il dominio russo britannico in Europa e in Asia» .

Nel Manifesto dei Sedici (1916), Kropotkin postulò la necessità di «resistere a un aggressore che rappresenta l’annientamento di tutte le nostre speranze di emancipazione» . La vittoria della Triplice Intesa contro la Germania costituiva il male minore per non compromettere il livello di libertà esistente. Al contrario, coloro che firmarono con Malatesta il Manifesto internazionale anarchico sulla guerra (1915) espressero la convinzione che la responsabilità del conflitto non poteva ricadere su un singolo governo e che non andava «fatta nessuna distinzione tra guerra offensiva e difensiva». Aggiunsero, inoltre, che «nessuno dei belligeranti aveva il diritto di parlare a nome della civilizzazione o di considerarsi in uno stato di legittima difesa» . La Prima Guerra Mondiale era un ulteriore episodio del conflitto tra capitalisti di diversi stati imperialisti compiuta a spese della classe operaia. Malatesta, Emma Goldman, Ferdinand Nieuwenhuis e la stragrande maggioranza del movimento anarchico erano tutti convinti che sarebbe stato un errore imperdonabile appoggiare i governi borghesi e optarono, senza se e senza ma, in continuità con lo slogan «nessun uomo e neanche un centesimo per l’esercito», per un deciso rifiuto di partecipare – anche indirettamente – a qualsiasi ipotesi bellica.

Come comportarsi dinanzi alla guerra accese anche il dibattito del movimento femminista. A partire dal primo conflitto mondiale, la sostituzione degli uomini inviati al fronte – con un salario di gran lunga inferiore e, pertanto, in condizioni di sovrasfruttamento –, in impieghi precedentemente da loro monopolizzati, favorì il diffondersi di un’ideologia sciovinista anche in una fetta consistente del neonato movimento suffragista. Alcune sue dirigenti giunsero a promuovere petizioni per permettere alle donne di arruolarsi nell’esercito. Smascherare l’inganno dei governi del tempo – che, agitando lo spauracchio dell’aggressore alle porte, si servirono della guerra per derubricare fondamentali riforme di carattere sociale – rappresentò una delle conquiste più significative delle femministe comuniste del tempo. Clara Zetkin, Aleksandra Kollontaj, Silvia Pankhurst e, naturalmente, la Luxemburg, furono tra le prime ad avviare, con lucidità e coraggio, il cammino che indicò, a molte generazioni successive, come la battaglia contro il militarismo fosse un elemento essenziale della lotta contro il patriarcato. Dopo di loro, l’ostracismo alla guerra divenne un elemento distintivo della Giornata internazionale delle donne e, all’insorgere di ogni nuovo conflitto bellico, l’opposizione all’aumento delle spese di guerra figurò tra i punti salienti di numerose piattaforme del movimento femminista globale mondiale.

Il fine non giustifica i mezzi e i mezzi sbagliati danneggiano il fine
La profonda frattura politica consumatasi tra rivoluzionari e riformisti, le grandi distanze strategiche che separarono questi due campi dopo la nascita dell’Unione Sovietica e il dogmatico clima ideologico degli anni Venti e Trenta inficiarono la possibilità di un’alleanza contro il militarismo tra l’Internazionale Comunista (1919-1943) e i partiti socialisti e socialdemocratici europei . Dopo aver sostenuto la guerra, questi ultimi, riunitisi nell’Internazionale Operaia Socialista (1923-1940), si erano definitivamente screditati agli occhi dei primi. A Mosca, invece, resisteva la tesi leninista della “trasformazione della guerra imperialista in guerra civile», per suscitare una nuova fase rivoluzionaria. Dirigenti politici e teorici di primo piano ritenevano pressoché inevitabile un «nuovo 1914». Così, da entrambi i versanti, più che agire per impedire lo scoppio di una nuova guerra, si discuteva sul cosa fare quando essa sarebbe iniziata. Gli slogan e le dichiarazioni di principio divergevano sostanzialmente da quanto ci si attendeva potesse accadere e da quanto si trasformava in azione politica. Tra le voci critiche nel campo comunista vi furono quelle di Nikolaj Bucharin, assertore della parola d’ordine «lotta per la pace» e uno dei dirigenti russi più convinti che quest’ultima fosse «una delle più importanti questioni del mondo contemporaneo», e di Georgi Dimitrov, sostenitore della tesi che non tutte le grandi potenze fossero egualmente corresponsabili del possibile insorgere di un conflitto e favorevole al riavvicinamento con i partiti riformisti per costruire un amplio fronte popolare contro la guerra. Entrambe queste interpretazioni contrastarono la litania dell’ortodossia sovietica che, lungi dall’aggiornare l’analisi teorica, ripeteva che il pericolo della guerra si annidava, senza alcuna distinzione e con uguale corresponsabilità, in tutte le potenze imperialistiche.

Di tutt’altro avviso fu Mao Zedong. Alla testa del movimento di liberazione contro l’invasione giapponese, sostenne in Sulla guerra di lunga durata (1938) che le «guerre giuste» , quelle alle quali i comunisti dovevano prendere parte attivamente, sprigionavano una «grandissima forza, potevano trasformare moltissime cose o aprire la strada alla loro trasformazione» . La strategia indicata da Mao fu, dunque, quella di «lottare contro la guerra mediante la guerra, contrapporre una guerra giusta a una guerra ingiusta» e, inoltre, «prolungare la guerra fino a quando essa non avesse conseguito il suo scopo politico». Tesi che richiamano alla «onnipotenza della guerra rivoluzionaria» si trovano anche in La guerra e i problemi della strategia (1938), testo nel quale Mao sostenne che «non è possibile trasformare il mondo se non con un fucile» e che «il compito centrale e la forma suprema della rivoluzione stanno nella conquista del potere mediante la lotta armata, nella soluzione del problema mediante la guerra» .

In Europa, il crescendo di violenze perpetrate dal fronte nazi-fascista – nei confini nazionali così come in politica estera – e lo scoppio della Seconda Guerra Mondiale (1939-1945) generarono uno scenario ancora più nefasto di quello della guerra del 1914-1918. L’Unione Sovietica venne attaccata dalle truppe di Hitler nel 1941 e fu impegnata in quella Grande Guerra Patriottica che risultò decisiva al fine della sconfitta del nazismo e divenne, poi, un elemento così centrale dell’unità nazionale russa da essere sopravvissuta alla caduta del Muro di Berlino e da perdurare fino ai nostri giorni.

Con la successiva suddivisione del mondo in due blocchi, Iosif Stalin ritenne che il compito principale del movimento comunista internazionale continuasse a essere la salvaguardia dell’Unione Sovietica. La costituzione di una zona cuscinetto di otto paesi (sette dopo la fuoriuscita della Jugoslavia dalla sua orbita), in Europa dell’Est, rappresentò un elemento centrale di questa politica. Nel medesimo periodo, la Dottrina Truman segnò l’avvento di un nuovo tipo di guerra: la Guerra Fredda. Con il supporto alle forze anticomuniste in Grecia, attraverso il Piano Marshall (1948) e mediante la creazione della NATO (1949), gli Stati Uniti d’America scongiurarono la possibile avanzata delle forze progressiste nell’Europa occidentale. L’Unione Sovietica rispose con il Patto di Varsavia (1955). Questo scenario generò una spropositata corsa agli armamenti che riguardò, nonostante il ricordo, ancora vivissimo nell’opinione pubblica, dei bombardamenti di Hiroshima e Nagasaki, anche il proliferare delle testate nucleari.

A partire dal 1961, sotto la presidenza di Nikita Chruščëv, l’Unione Sovietica inaugurò un nuovo ciclo politico che prese il nome di Coesistenza pacifica. Questa svolta, contraddistinta dall’impegno di non ingerenza e di rispetto della sovranità dei singoli stati, nonché di cooperazione economica con alcuni paesi capitalisti, sarebbe dovuta servire a scongiurare il pericolo di un terzo conflitto mondiale (che anche la Crisi dei missili di Cuba, del 1962, aveva dimostrato possibile) e avrebbe dovuto suffragare la tesi della non inevitabilità della guerra. Tuttavia, questo tentativo di collaborazione costruttiva fu intrapreso esclusivamente nei rapporti con gli Stati Uniti d’America e non con i paesi del «socialismo reale». Nel 1956, infatti, l’Unione Sovietica aveva già represso nel sangue la rivolta ungherese. I partiti comunisti dell’Europa occidentale non condannarono, anzi giustificarono, l’intervento delle truppe sovietiche in nome della protezione del blocco socialista e Palmiro Togliatti, segretario del Partito Comunista Italiano, dichiarò: «si sta con la propria parte anche quando sbaglia» . La maggioranza di quanti condivisero questa posizione se ne pentì amaramente quando, anni dopo, compresero gli effetti devastanti prodotti dall’intervento sovietico.

Eventi analoghi accaddero in piena epoca di Coesistenza Pacifica, in Cecoslovacchia, nel 1968. Alle richieste di democratizzazione e di decentramento economico, fiorite con la «Primavera di Praga», il politburo del Comitato Centrale del Partito Comunista dell’Unione Sovietica rispose, con deliberazione unanime, inviando mezzo milione di soldati e migliaia di carri armati. Al congresso del Partito Operaio Unificato Polacco, del 1968, Leonid Brežnev spiegò di voler dare concreta attuazione a un principio che definì di «sovranità limitata». Egli affermò che «quando le forze che sono ostili al socialismo cercano di portare lo sviluppo di alcuni paesi socialisti verso il capitalismo, questo non diventa solo un problema del paese coinvolto, ma un problema comune e una preoccupazione per tutti i paesi socialisti». Secondo questa logica antidemocratica, la scelta di stabilire cosa fosse o non fosse «socialismo» era, naturalmente, puro arbitrio dei dirigenti sovietici. Questa volta, le critiche a sinistra non mancarono e furono, anzi, prevalenti. La riprovazione nei confronti dell’Unione Sovietica non fu espressa soltanto dai neonati movimenti della nuova sinistra, ma dalla maggioranza dei partiti comunisti e anche dalla Cina. Ciò nonostante, i russi non fecero marcia indietro e portarono a compimento quello che definirono essere un processo di «normalizzazione». L’Unione Sovietica continuò a destinare una parte significativa delle sue risorse economiche alle spese militari e ciò contribuì all’affermazione di una cultura autoritaria e di guerra nella società. Così facendo, si alienò, definitivamente, le simpatie del movimento per la pace, divenuto ancora più vasto in occasione delle straordinarie mobilitazioni contro la guerra in Vietnam.

Uno dei principali avvenimenti bellici verificatisi nel decennio successivo fu l’invasione sovietica dell’Afghanistan. Nel 1979, l’Armata Rossa tornò ad essere lo strumento principale della politica estera di Mosca, che continuava ad arrogarsi il diritto di intervenire in quella che riteneva essere la propria «zona di sicurezza». L’infausta decisione di occupare l’Afghanistan si trasformò in un estenuante stillicidio che si protrasse per oltre dieci anni, causando un numero ingente di morti e profughi. In questa occasione, le reticenze del movimento comunista internazionale furono molto minori rispetto a quelle palesatesi dinanzi agli attacchi sovietici in Ungheria e in Cecoslovacchia. Tuttavia, questa nuova guerra rese ancora più evidente, all’opinione pubblica mondiale, la frattura esistente tra il «socialismo reale» e una politica alternativa, fondata sull’opposizione al militarismo e sulla pace.
L’insieme di questi interventi militari non solo sfavorì il processo di riduzione generale degli armamenti, ma concorse a screditare e a indebolire globalmente il socialismo. L’Unione Sovietica venne percepita, sempre più, come una potenza imperiale che agiva in forme non dissimili da quelle degli Stati Uniti d’America che, parallelamente, dall’inizio della guerra fredda, si erano distinti per aver promosso, più o meno segretamente, colpi di stato e la sostituzione di governi democraticamente eletti in oltre 20 paesi del mondo. Infine, le «guerre socialiste» tra Cambogia e Vietnam e tra Cina e Vietnam, scoppiate nel biennio 1977-1979 e aventi come sfondo la crisi sino-sovietica, contribuirono a fare cadere l’ultima arma ancora nelle mani dell’ideologia «marxista-leninista» (che, in realtà, dell’impianto iniziale di Marx ed Engels aveva conservato ben poco), secondo la quale la guerra era determinata esclusivamente dagli squilibri economici generati dal capitalismo.

Se è sinistra, è contro la guerra
La fine della Guerra Fredda non ha diminuito le ingerenze nella sovranità territoriale dei singoli paesi, né ha accresciuto il livello di libertà, di ogni popolo, quanto a poter scegliere il regime politico dal quale intende essere governato. Le tante guerre intraprese – anche senza il mandato dell’ONU e definite, per assurdo, «umanitarie» – dagli Stati Uniti d’America negli ultimi venticinque anni, alle quali si sono aggiunte nuove forme di conflitti, di sanzioni illegali, e di condizionamenti politici, economici e mediatici, testimoniano che al bipolarismo tra le due superpotenze mondiali, caratteristico del «secolo breve», non è seguita l’era di libertà e progresso tanto propagandata dal mantra neoliberale del «Nuovo Ordine Mondiale» post-1991. In questo contesto, numerose forze politiche che un tempo si richiamavano ai valori della sinistra sono state compartecipi di diversi conflitti bellici e, dal Kosovo, all’Afghanistan, all’Iraq – per citare soltanto le principali guerre dichiarate dalla NATO, dopo la caduta del Muro di Berlino –, hanno, di volta in volta, dato il loro sostegno all’intervento armato, rendendosi sempre meno distinguibili dalla destra.

La Guerra Russo-Ucraina ha posto la sinistra nuovamente di fronte al dilemma del come comportarsi quando un paese vede minacciata la propria legittima sovranità. La mancata condanna dell’attacco della Russia all’Ucraina da parte del governo del Venezuela è un errore politico. Non disapprovare oggi l’invasione russa compromette la credibilità di denuncia verso altre aggressioni che potrebbero essere condotte, in futuro, dagli Stati Uniti d’America. È vero, come scrisse Marx a Ferdinand Lassalle, in una lettera del 1860, che «in politica estera parole come ‘reazionario’ e ‘rivoluzionario’ non servono a nulla» e che quanto «è reazionario dal punto di vista soggettivo» può rivelarsi «oggettivamente rivoluzionario in politica estera» . Tuttavia, le forze di sinistra avrebbero dovuto apprendere dal Novecento che le alleanze con il «nemico del mio nemico» conducono, spesso, ad accordi controproducenti. Ciò è ancor più vero quando, come nel nostro tempo storico, il fronte progressista è politicamente debole, teoricamente confuso e, inoltre, non è incalzato dalla forza delle mobilitazioni di massa.

Rammentando il Lenin di La rivoluzione socialista e il diritto delle nazioni all’autodecisione (1916), «il fatto che la lotta per la libertà nazionale contro una potenza imperialista può essere utilizzata, in certe condizioni, da un’altra grande potenza per i suoi scopi egualmente imperialisti, non può costringere la socialdemocrazia a rinunciare al riconoscimento del diritto di autodecisione delle nazioni» . Al di là degli interessi geopolitici e delle trame che, solitamente, a essi si accompagnano, le forze di sinistra hanno storicamente sostenuto il principio dell’autodeterminazione dei popoli e hanno ugualmente difeso il diritto di ogni singolo Stato a stabilire le proprie frontiere sulla base della volontà espressa dalla sua popolazione. La sinistra si è battuta contro guerre e «annessioni», perché consapevole che queste generano drammatici conflitti tra il proletariato della nazione dominante e quello della nazione oppressa e creano le condizioni affinché quest’ultimo si unisca alla propria borghesia nel considerare nemico il proletariato della nazione dominante. In Risultati della discussione sull’autodecisione (1916) Lenin scrisse: «se vincesse la rivoluzione socialista a San Pietroburgo, a Berlino e a Varsavia, il governo socialista polacco, come quello russo e tedesco, rinuncerebbe a mantenere con la violenza gli ucraini entro le frontiere dello Stato polacco» . Perché, dunque, ipotizzare che qualcosa di diverso debba essere concesso al governo nazionalista guidato da Putin?

D’altra parte, quanti a sinistra hanno ceduto alla tentazione di diventare – direttamente o indirettamente – co-belligeranti, dando vita a una nuova union sacrée (espressione coniata nel 1914, proprio per salutare l’abiura delle forze della sinistra francese che, allo scoppio della Prima Guerra Mondiale, decisero di avallare le scelte belliche del governo), contribuiscono a rendere sempre meno riconoscibile la distinzione tra atlantismo e pacifismo. La storia dimostra che, quando non si oppongono alla guerra, le forze progressiste smarriscono una parte essenziale della loro ragion d’essere e finiscono con l’essere inghiottite dall’ideologia del campo a loro avverso. Ciò succede ogni qual volta i partiti di sinistra fanno della loro presenza al governo la cifra fondamentale della loro azione politica – come nel caso dei comunisti italiani che appoggiarono gli interventi NATO in Kosovo e Afghanistan o, di quello odierno, della maggioranza di Unidas Podemos, che unisce la sua voce al coro unanime di tutto l’arco parlamentare spagnolo, in favore dell’invio di armi all’esercito ucraino. Già per il passato, in molti casi, questa subalternità è stata punita, anche elettoralmente, alla prima occasione possibile.

Bonaparte non è la democrazia
Quando Marx scrisse sulla Guerra di Crimea (1853-1856) per il New-York Daily Tribune compose una serie di brillanti articoli che contengono spunti di grande interesse utili per sviluppare parallelismi storici con l’oggi. Nel 1853, parlando del maggiore monarca moscovita del XV secolo – considerato colui che unificò la Russia e gettò le basi dell’autocrazia in quel paese – affermò: «basta sostituire una serie di date e nomi con degli altri e diventa chiaro che le politiche di Ivan III, e quelle della Russia di oggi, non sono semplicemente simili, ma identiche» . Purtroppo, questo esempio risuona ancora come attuale. L’anno seguente, invece, in opposizione ai democratici liberali che esaltavano la coalizione antirussa, Marx dichiarò: «è un errore definire la guerra contro la Russia come un conflitto tra libertà e dispotismo. A parte il fatto che, se ciò fosse vero, la libertà sarebbe attualmente rappresentata da un Bonaparte, l’obiettivo manifesto della guerra è il mantenimento dei trattati di Vienna, ossia di quegli stessi trattati che cancellano la libertà e l’indipendenza delle nazioni» . Se sostituissimo Bonaparte con gli Stati Uniti d’America e i trattati di Vienna con la NATO, queste osservazioni sembrano scritte per l’oggi.

La tesi di quanti si oppongono sia al nazionalismo russo e ucraino che all’espansione della NATO non contiene alcuna indecisione politica o ambiguità teorica. Al di là delle spiegazioni – fornite, in queste settimane, da numerosi esperti – sulle radici del conflitto (che non ridimensionano, in alcun modo, la barbarie dell’invasione russa), la posizione di quanti suggeriscono una politica di «non allineamento» è la più efficace per far cessare la guerra al più presto e assicurare che in questo conflitto vi sia il minor numero possibile di vittime. Non si tratta affatto di comportarsi come le «anime belle» imbevute di astratto idealismo che Georg Hegel riteneva incapaci di misurarsi con la realtà concreta delle contraddizioni terrene. Al contrario, significa dare forza all’unico vero antidoto all’espansione della guerra su scala generale. A differenza delle tante voci che invocano l’aumento delle spese militari e un nuovo arruolamento, o di chi, come il Commissario Europeo per le Relazioni Esterne, afferma che è compito dell’Europa fornire al governo ucraino «gli armamenti necessari per una guerra» , va perseguita un’incessante iniziativa diplomatica, basata su due punti fermi: la de-escalation e la neutralità dell’Ucraina indipendente.

Inoltre, nonostante essa appaia rafforzata a seguito delle mosse compiute dalla Russia, bisogna lavorare affinché l’opinione pubblica smetta di considerare la più grande e aggressiva macchina bellica del mondo – la NATO – come la soluzione ai problemi della sicurezza globale. Al contrario, va mostrato come questa sia un’organizzazione pericolosa e inefficace che, con la sua volontà di espansione e di dominio unipolare, contribuisce ad aumentare le tensioni belliche nel mondo.

In Il socialismo e la guerra, Lenin sostenne che i marxisti si distinguono dai pacifisti e dagli anarchici poiché riconoscono «la necessità dell’esame storico (dal punto di vista del materialismo dialettico di Marx sic!) di ogni singola guerra» . Continuando, affermò che «nella storia sono più volte avvenute guerre che, nonostante tutti gli orrori, le brutalità, le miserie ed i tormenti inevitabilmente connessi con ogni guerra, sono state progressive e utili all’evoluzione dell’umanità». Se ciò è stato vero per il passato, sarebbe miope ipotizzare che possa ripetersi nel contesto di diffusione delle armi di distruzione di massa della nostra società contemporanea. Raramente le guerre – da non confondere con le rivoluzioni – hanno avuto l’effetto democratizzante auspicato dai teorici del socialismo. Al contrario, esse si sono spesso rivelate come il modo peggiore per realizzare la rivoluzione, sia per il costo di vite umane che per la distruzione delle forze produttive che esse comportano. Le guerre diffondono, infatti, un’ideologia di violenza che si unisce, spesso, a quei sentimenti nazionalistici che hanno più volte lacerato il movimento operaio. Di rado, esse rafforzano pratiche di autogestione e democrazia diretta, mentre accrescono il potere di istituzioni autoritarie. È una lezione che non andrebbe mai dimenticata anche dalle sinistre moderate.

Il monito più fecondo delle Riflessioni sulla guerra (1933) di Simone Weil discende dalla capacità di saper comprendere «come può una rivoluzione evitare la guerra». Secondo l’autrice francese, «è su questa labile possibilità che occorre puntare, o abbandonare ogni speranza». La guerra rivoluzionaria si trasforma spesso nella «tomba della rivoluzione», poiché essa non permette ai «cittadini armati, di fare la guerra senza apparato dirigente, senza pressione poliziesca, senza giurisdizione speciale, senza pene per i disertori». La guerra incrementa, come nessun altro fenomeno sociale, l’apparato militare, poliziesco e burocratico. Cancella «l’individuo di fronte alla burocrazia statale con il sostegno di un fanatismo esasperato», avvantaggiando la macchina statale e non i lavoratori. Pertanto, la Weil ne desunse che «se la guerra non termina al più presto e per sempre (…) si avranno solo quelle rivoluzioni che, anziché distruggere l’apparato statale lo perfezionano» o, detto ancor più chiaramente, «si finirebbe per estendere sotto altra forma il regime che ci vuole sopprimere». E per questo che, in caso di guerra, «bisogna scegliere tra l’intralciare il funzionamento della macchina bellica, della quale siamo un ingranaggio, e l’aiutare quella macchina a stritolare alla cieca le vite umane» .

Per la sinistra, diversamente dal celebre detto di Carl von Clausewitz, la guerra non può essere «la continuazione della politica con altri mezzi». In realtà, essa altro non è se non la certificazione del suo fallimento. Se la sinistra vuole tornare a essere egemone e dimostrare di essere capace di declinare la sua storia per i compiti dell’oggi, deve scrivere sulle proprie bandiere, in maniera indelebile, le parole «antimilitarismo» e «no alla guerra!»

Categories
Journalism

Kaum Kiri dan Perang: Sampai Jumpa di Zimmerwald?

KETIKA ilmu politik telah mengeksplorasi motif ideologi, politik, ekonomi, dan bahkan psikologi di balik dorongan berperang, kontribusi paling menarik dari teori-teori sosialis adalah penjelasannya tentang hubungan perkembangan kapitalisme dan penyebaran perang.

Dalam debat-debat di Internasional Pertama (1864-1872), salah satu tokoh utamanya yang bernama César de Paepe menyusun rumusan yang kelak menjadi posisi klasik gerakan buruh: di bawah rezim produksi kapitalis, perang tak terhindarkan. Dalam masyarakat modern, perang tidak disebabkan oleh ambisi raja atau hasrat perorangan lainnya, tetapi oleh model sosial-ekonomi yang dominan. Gerakan sosialis juga menunjukkan segmen populasi mana yang paling terpukul oleh dampak-dampak perang yang mengerikan. Dalam kongres Internasional pada 1868, para delegasi menerima mosi yang menyerukan kepada kaum pekerja untuk memperjuangkan “penghapusan seluruh perang seutuhnya,” karena buruhlah yang pada akhirnya berkorban—baik harta maupun nyawa, terlepas dari menang atau kalah—untuk keputusan kelas penguasa dan pemerintah yang mewakili mereka. Ihwal yang dipelajari buruh dari sejarah panjang peradaban manusia ini bersumber dari keyakinan bahwa setiap perang harus dianggap sebagai “perang saudara”, sebuah bentrokan sengit para pekerja yang merampas sumber-sumber penghidupan yang mereka perlukan guna melangsungkan hidup. Kaum pekerja harus mengambil sikap tegas terhadap perang apapun, dengan menolak wajib militer dan menggelar aksi mogok. Internasionalisme pun menjadi kiblat masyarakat masa depan. Dalam masyarakat itu, perang akan lenyap karena sebab-sebab utamanya—kapitalisme dan persaingan antar negara borjuis di ranah ekonomi dunia—juga menghilang.

Claude Henri de Saint-Simon adalah salah seorang tokoh pendahulu sosialisme yang mengambil sikap tegas terhadap perang dan konflik sosial. Bagi Saint-Simon, perang dan konflik sosial adalah penghalang bagi kemajuan-kemajuan fundamental dalam industri. Soal perang, Karl Marx tidak mengembangkan pandangan-pandangannya sendiri, yang sifatnya fragmentatif dan kadang saling bertolak belakang. Ia juga tidak menelurkan panduan untuk mengambil sikap yang tepat guna merespons perang. Tiap kali harus mendukung salah satu kubu dalam perang, satu-satunya sikap yang selalu ia ambil adalah menentang rezim Tsar Rusia yang menurutnya adalah garda terluar kontra-revolusi dan salah satu batu penghalang emansipasi kelas pekerja. Dalam Kapital (1867), Marx berpendapat bahwa kekerasan adalah daya penggerak ekonomi, “bidan setiap masyarakat lama yang tengah mengandung janin masyarakat baru.” Namun, Marx tidak pernah memikirkan perang sebagai jalan pintas yang perlu dipertimbangkan bagi perubahan revolusioner dalam masyarakat, dan tujuan besar yang disasar oleh aktivitas-aktivitas Marx adalah menghimpun kelas pekerja berdasarkan asas solidaritas internasional. Sebagaimana juga dikemukakan Engels, kelas pekerja di tanah air masing-masing harus tegas melawan upaya-upaya pengerdilan terhadap perjuangan kelas yang dilakukan negara melalui propaganda “ancaman musuh dari luar” merebak tiap kali perang meletus. Dalam surat-suratnya kepada para tokoh gerakan buruh, Engels selalu memperingatkan betapa chauvinisme bisa mengakibatkan patriotisme yang bercokol secara ideologis dan tertundanya revolusi proletar. Dalam Anti-Dühring (1878), Engels menyatakan bahwa sosialisme mengemban tugas untuk “menghapuskan militerisme dan seluruh tentara reguler.” Pernyataan ini berpijak pada analisis tentang efek senjata-senjata dalam perang yang kian mematikan.

Bagi Engels, pembahasan mengenai perang sangatlah penting. Karib Marx ini pun mencurahkan perhatian yang besar–tentang perang ini–dalam salah satu tulisan terakhirnya. Dalam ”Bisakah Eropa Melucuti Bedil?” (1893), Engels mencatat bahwa tiap negeri adidaya saling berlomba secara militer dan memupuk persiapan perang dalam 25 tahun terakhir. Dalam perlombaan ini, produksi senjata meroket setinggi langit dan menggiring Eropa lebih dekat ke “perang bumi hangus yang belum pernah disaksikan dunia.” Menurut salah satu penulis Manifesto Komunis (1848) ini, “Model tentara reguler (standing armies) telah diterapkan sedemikian ekstrem di seantero Eropa sampai-sampai ia berpotensi menghancurkan ekonomi rakyat saking hebatnya beban militer yang harus ditanggung, atau berkembang menjadi perang pemusnahan massal.” Analisis Engels juga menekankan bagaimana keberadaan angkatan bersenjata terus dipertahankan khususnya demi kepentingan politik domestik dan operasi-operasi militer di luar negeri. Dengan memperhebat kekuatan untuk menindas perjuangan proletariat dan buruh, militer dirancang “bukan untuk melindungi negeri dari musuh eksternal alih-alih dari musuh internal.” Oleh karena rakyat menanggung ongkos terbesar perang lewat pungutan pajak dan rekrutmen pasukan, maka gerakan buruh harus memperjuangkan “pengurangan secara bertahap masa dinas [di militer] melalui perjanjian internasional” serta mendukung pelucutan senjata sebagai satu-satunya “jaminan damai” yang efektif.

Ujian dan keruntuhan
Tak lama berselang, debat teoretis di masa damai berkembang menjadi isu politik teratas pada zamannya. Gerakan pekerja harus menghadapi situasi-situasi riil dan para wakil mereka pada mulanya menentang segala dukungan untuk perang. Dalam konflik Prancis-Prusia (1870) yang kelak mengawali Komune Paris, anggota parlemen dari Partai Sosial Demokrat Jerman, Wilhelm Liebknecht and August Bebel, mengutuk misi aneksasi Imperium Jerman di bawah Kanselir Bismarck. Setelah “menolak RUU pendanaan tambahan untuk melanjutkan perang” dalam pemungutan suara, keduanya diganjar dua tahun hukuman penjara dengan dakwaan berkhianat terhadap negara. Namun, sikap yang diambil Liebknecht dan Bebel menunjukkan kepada kelas pekerja sebuah cara alternatif untuk membangun momentum politik di kala krisis.

Perang semakin menjadi isu kontroversial dalam debat-debat Internasional Kedua (1889-1916) seiring negeri-negeri adidaya Eropa terus melangsungkan ekspansi imperialis mereka. Dalam kongres pendiriannya, Internasional Kedua telah menetapkan resolusi perdamaian sebagai ”prasyarat wajib setiap emansipasi pekerja.” Kebijakan perdamaian ala borjuasi diolok-olok sebagai wujud lain dari ”perdamaian bersenjata”. Pada 1895, pemimpin Partai Sosialis Prancis (SFIO) Jean Jaurès memberikan pidato di parlemen yang kelak diingat sebagai cermin kegelisahan kaum kiri dalam merespons perang. “Bahkan ketika menginginkan perdamaian, bahkan dalam suasana tenang,” demikian Jaurès, “perang masih berkecamuk di dalam masyarakatmu yang kacau dan penuh kekerasan ini bak awan yang terlelap menanggung badai.”

Ketika Weltpolitik—kebijakan agresif Imperium Jerman untuk memperluas kekuasaannya di ranah internasional—mengubah percaturan geopolitik, prinsip-prinsip anti-militerisme semakin mengakar dalam gerakan kelas pekerja dan mempengaruhi diskusi-diskusi tentang konflik bersenjata. Perang tak lagi semata dilihat sebagai gerbang menuju revolusi dan pemicu kehancuran sistem (sebuah gagasan kiri yang berakar pada slogan Robespierre, “Tak ada revolusi tanpa revolusi”). Bagi kaum kiri saat itu, perang adalah marabahaya karena dampak-dampaknya yang luar biasa destruktif bagi proletariat: kelaparan, kemelaratan dan pengangguran. Perang, dengan demikian, menjadi ancaman serius bagi kekuatan progresif. Dalam situasi perang, tulis Karl Kautsky dalam Revolusi Sosial (1902), kaum pekerja akan “dibebani tugas-tugas tidak esensial” yang akan membuat kemenangan final proletariat kian jauh alih-alih mendekat.

Resolusi “Tentang Militerisme dan Konflik Internasional” yang diadopsi Internasional Kedua dalam Kongres Stuttgart (1907), merangkum seluruh pokok yang kelak menjadi warisan bersama gerakan buruh, di antaranya: voting menolak peningkatan anggaran belanja militer, antipati terhadap sistem tentara reguler, dukungan terhadap sistem milisi rakyat dan rencana pembentukan peradilan arbitrase untuk menyelesaikan konflik internasional dengan cara-cara damai. Yang tidak terkandung dalam resolusi ini adalah aksi-aksi pemogokan umum menentang segala jenis perang, sebagaimana diusulkan Gustave Hervé; mayoritas peserta kongres menganggap ide ini terlalu radikal dan hitam-putih (Manichaean). Resolusi diakhiri dengan amandemen yang disusun Rosa Luxemburg, Vladimir Lenin, dan Yulii Martov. Amandemen tersebut menyatakan: “jika perang meletus … [kaum sosialis] mengemban tugas untuk menghentikannya secepat mungkin, dan dengan segala daya memanfaatkan krisis ekonomi dan politik yang dipicu perang, untuk membangkitkan massa sehingga mempercepat tumbangnya kekuasaan kelas kapitalis.” Para perwakilan Partai Sosial Demokrat Jerman (SPD) mendukung amandemen ini karena di dalamnya tidak ada tuntutan bagi partai untuk mengubah garis politik. Resolusi dalam bentuknya yang telah diamandemen ini adalah dokumen terakhir tentang perang yang mendapat suara bulat dari Internasional Kedua.

Gambaran umum perang kian merisaukan seiring kian ketatnya persaingan ekonomi antar negara kapitalis yang dibarengi merebaknya konflik-konflik global. Pada 1911, Jaurès menerbitkan Tentara Baru (1911) yang memancing percakapan tentang isu lain yang menjadi buah bibir kala itu: perbedaan antara perang ofensif (perang dalam rangka menyerbu negara lain) dan defensif (perang yang dilancarkan untuk mempertahankan diri), serta bagaimana perang defensif harus disikapi, termasuk dalam kasus-kasus dimana kemerdekaan suatu negara terancam. Bagi Jaurès, satu-satunya tugas militer adalah membela negara dari invasi atau dari pihak agresor manapun yang menampik penyelesaian perselisihan dengan jalan mediasi. Semua tindakan militer yang tergolong dalam kategori ini harus dianggap sah. Namun, kritik jernih Luxemburg terhadap posisi Jaurès menunjukkan bahwa “fenomena-fenomena sejarah seperti perang modern tidak dapat dinilai dengan tolok ukur ’keadilan’, atau melalui skema ideal pertahanan dan agresi.” Luxemburg memperingatkan betapa sulitnya memastikan apakah sebuah perang betul-betul berwatak ofensif atau defensif, atau apakah negara yang memulainya sengaja menyerbu atau terpaksa menyerang karena terjebak siasat negara-negara yang penentang. Oleh sebab itu, bagi Luxemburg, perbedaan ofensif-defensif itu harus dibuang. Ia pun mengkritik usulan Jaurès tentang “bangsa yang dipersenjatai”, dengan alasan bahwa ide seperti ini akhirnya hanya akan menyuburkan militerisasi di masyarakat.

Seiring waktu komitmen Internasionale Kedua untuk mendukung kebijakan damai semakin kendur. Organisasi ini tidak terlihat serius menentang kebijakan pemersenjataan kembali (rearmament) dan persiapan perang. Sebuah faksi SPD yang kian moderat dan bertendensi legalistik malah mendukung obligasi perang—bahkan kelak menyepakati ekspansi kolonial—sebagai imbalan untuk kebebasan politik yang lebih besar di Jerman. Gustav Noske, Henry Hyndman dan Antonio Labriola terhitung sebagai tokoh dan teoritikus terkemuka yang pertama-tama mengambil posisi ini. Akhirnya, sebagian besar kaum Sosial Demokrat Jerman, Sosialis Prancis, para pemimpin Partai Buruh Inggris dan kaum reformis Eropa lainnya mendukung Perang Dunia Pertama (1914-1918). Rangkaian peristiwa ini berujung malapetaka. Berkat iming-iming bahwa “manfaat kemajuan” tak semestinya dimonopoli oleh kaum kapitalis, gerakan kelas pekerja malah menyepakati misi ekspansionis kelas yang berkuasa. Mereka terbuai dalam dekapan ideologi nasionalis. Internasional Kedua, yang terbukti tak berdaya menghadapi perang, gagal mewujudkan salah satu misinya: melestarikan perdamaian.

Dalam Konferensi Zimmerwald (1915), Lenin dan delegasi lainnya—termasuk Leon Trotsky yang menulis draf akhir Manifesto Zimmerwald—meramalkan: “Untuk beberapa dekade ke depan, anggaran belanja perang akan menguras energi terbaik rakyat, merusak upaya-upaya perbaikan sosial, dan menghambat kemajuan apapun.” Bagi Lenin dkk., perang menelanjangi “kapitalisme modern yang semakin sulit didamaikan tak hanya dengan kepentingan massa pekerja […] tetapi juga dengan syarat-syarat mendasar kehidupan bersama umat manusia.” Peringatan itu hanya diindahkan oleh segelintir orang dalam gerakan pekerja. Seruan kepada seluruh buruh Eropa di Konferensi Kienthal (1916) juga bernasib sama. Seruan Kienthal berbunyi: “Pemerintah kalian dan koran-koran mereka sudah mengumumkan bahwa perang harus berlanjut agar militerisme mampus! Mereka membohongi kalian! Perang tidak pernah membunuh perang. Perang memang memicu perasaan dan keinginan balas dendam. Dengan menandai kalian agar berkorban, mereka menjerumuskan kalian ke lingkaran setan.” Dokumen final Kienthal—yang akhirnya pisah jalan dengan Kongres Stuttgart yang menyerukan penyelenggaraan peradilan arbitrase internasional—menyatakan bahwa “ilusi pasifisme borjuis” tidak akan memutus mata rantai perang alih-alih sekadar ikut melanggengkan tatanan sosial-ekonomi yang ada. Penaklukkan kekuasaan oleh massa-rakyat dan penggulingan sistem hak milik kapitalis adalah satu-satunya jalan untuk mencegah konflik bersenjata di masa depan.

Rosa Luxemburg dan Vladimir Lenin adalah dua penentang perang di garis terdepan. Karya-karya Luxemburg memperluas pemahaman teoretis di kubu kiri dan menunjukkan bagaimana militerisme berperan sebagai tulang punggung negara. Luxemburg, dengan iman baja dan daya tutur yang nyaris tak tertandingi pemimpin komunis lainnya, menegaskan bahwa slogan “Perang melawan perang!” harus menjadi “landasan politik kelas pekerja.” Internasional Kedua, tulis Luxemburg dalam Krisis Demokrasi Sosial (1916)—yang kelak dikenal sebagai Pamflet Junius—bubar karena gagal “menyepakati taktik dan aksi bersama proletariat di seluruh dunia.” Sejak itulah “memerangi imperialisme dan mencegah perang, baik dalam situasi damai maupun perang” menjadi “misi utama” yang wajib diemban proletariat.

Jasa besar Lenin—sebagaimana terlihat dalam Sosialisme dan Perang (1915) dan banyak tulisan lainnya yang terbit selama Perang Dunia I—adalah mengidentifikasi dua persoalan fundamental. Persoalan pertama menyangkut “falsifikasi sejarah” yang dilakukan kaum borjuasi tiap kali mereka mengait-ngaitkan “sentimen progresif pembebasan nasional” dengan apa yang sebenarnya merupakan perang “penjarahan”—sebuah perang yang dilancarkan demi satu tujuan: memutuskan kubu mana yang bakal mendapat giliran untuk menindas bangsa-bangsa yang dianggap paling asing seraya meningkatkan taraf ketimpangan kapitalisme. Persoalan kedua yang diangkat Lenin adalah pengaburan kontradiksi oleh kaum reformis sosial—atau “chauvinis sosial”, demikian sebut Lenin—yang pada akhirnya mendukung justifikasi perang sekalipun mereka sudah mendefinisikan perang sebagai aktivitas “kriminal” dalam resolusi-resolusi Internasional Kedua. Di balik klaim kaum reformis untuk “membela tanah air”, terkandung privilese negara-negara adikuasa untuk “menjarah tanah jajahan dan menindas bangs-bangsa asing.” Perang tidak dilakukan untuk menjaga “eksistensi bangsa-bangsa”, melainkan untuk “ mempertahankan privilese, dominasi, penjarahan dan kekerasan” yang melekat pada berbagai spesies “borjuasi imperialis”. Kaum sosialis yang tunduk pada patriotisme telah menggantikan perjuangan kelas dengan perjuangan untuk berebut “jatah keuntungan yang diperoleh borjuasi nasional lewat penjarahan negeri-negeri lain.” Maka dari itu, Lenin mendukung “perang untuk mempertahankan diri” (defensive wars)—bukan “pertahanan nasional negara-negara Eropa ala Jaurès, melainkan “perang yang adil” (just wars) yang dilancarkan “bangsa-bangsa yang ditaklukkan dan ditindas,” yang telah “dijarah dan dirampas hak-haknya” oleh “negeri-negeri adikuasa pemilik budak.” Tesis paling tersohor dari pamflet ini—bahwa kaum revolusioner harus berusaha “mengubah perang imperialis menjadi perang saudara”—menyiratkan bahwa siapapun yang benar-benar mendambakan “perdamaian demokratis nan langgeng” harus mengobarkan “perang saudara melawan borjuasi dan pemerintah mereka sendiri.” Lenin memiliki keyakinan—yang kelak dibantah oleh sejarah—bahwa setiap perjuangan kelas yang konsisten dilancarkan pada masa perang “niscaya” akan menciptakan spirit revolusioner di tengah massa.

Menarik garis pemisah
Perang Dunia I melahirkan perpecahan tidak hanya di Internasional Kedua tetapi juga di tubuh gerakan anarkis. Tak lama setelah perang meletus, Kropotkin menulis sebuah artikel yang menyatakan bahwa “menghentikan invasi Jerman di Eropa Barat adalah tugas setiap orang yang mencintai gagasan kemajuan umat manusia.” Membaca artikel ini, banyak pihak beranggapan Kropotkin telah mencampakkan prinsip-prinsip yang telah ia perjuangkan seumur hidupnya. Namun, pernyataan ini merupakan upaya Kropotkin untuk melampaui slogan “pemogokan umum melawan perang”—yang tak diacuhkan massa pekerja—dan untuk menghindari kemunduran umum dalam politik Eropa yang akan terjadi jika Jerman menang. Dalam pandangan Kropotkin, jika kaum anti-militer tetap berpangku tangan, maka secara tak langsung mereka telah membantu misi penaklukan para agresor, dan hambatan yang muncul dari sana akan lebih sulit diatasi oleh siapapun yang memperjuangkan revolusi sosial.

Menanggapi Kropotkin, anarkis Italia Enrico Malatesta berargumen bahwa meskipun dirinya bukan pasifis dan menganggap sah perjuangan bersenjata dalam perang pembebasan, Perang Dunia bukanlah—sebagaimana digaungkan propaganda borjuis—perjuangan demi “kemaslahatan umum melawan musuh bersama” demokrasi. Alih-alih, bagi Malatesta, Perang Dunia adalah sekadar contoh lain dari upaya kelas yang berkuasa untuk menaklukkan massa pekerja. Dia menyadari “kemenangan Jerman niscaya berarti kemenangan militerisme, namun di sisi lain kemenangan bagi pihak Sekutu juga sama saja dengan dominasi Rusia-Inggris di Eropa dan Asia.”

Dalam Manifesto Enam Belas (1916), Kropotkin bersikukuh akan pentingnya “melawan agresor yang menjadi wajah kehancuran seluruh harapan pembebasan kita.” Kemenangan Triple Entente terhadap Jerman akan mendatangkan keburukan yang lebih kecil (lesser evil) dan lebih minim efeknya untuk pelemahan kebebasan-kebebasan yang ada. Di sisi lain, Malatesta dan para penandatangan manifesto anti-perang dari Anarkis Internasional (1915) menyatakan: “Mustahil perang ofensif dan defensif bisa dibedakan.” Mereka juga menambahkan bahwa “Tak satu pun dari kubu dalam perang berhak mengklaim peradaban, sebagaimana mereka juga tak berhak mendaku melakukan pembelaan diri secara sah.” Perang Dunia I, tegas mereka, adalah episode lanjutan dalam pusaran konflik antar kapitalis dari berbagai negeri imperialis, sebuah perang yang dilancarkan dengan mengorbankan kelas pekerja. Malatesta, Emma Goldman, Ferdinand Nieuwenhuis dan sebagian besar aktivis gerakan anarkis yakin bahwa mendukung pemerintah borjuis adalah kesalahan yang tak termaafkan. Sebaliknya, tanpa terkecuali, mereka berakhir dengan slogan “tolak kirim orang dan uang untuk tentara,” dan bahkan secara tegas menolak memberikan dukungan tak langsung dalam upaya-upaya perang.

Penyikapan terhadap perang juga menimbulkan perdebatan dalam gerakan feminis. Kaum lelaki direkrut ke medan tempur sehingga kalangan industri menggantikan mereka dengan perempuan di posisi-posisi yang telah lama dimonopoli laki-laki. Namun, pekerja perempuan ini mendapat upah yang jauh lebih rendah dan bekerja dalam kondisi yang sangat eksploitatif. Situasi ini memicu penyebaran ideologi chauvinis di sebagian besar gerakan hak pilih perempuan (suffragette) yang baru lahir. Beberapa pemimpin gerakan melangkah lebih jauh dengan mengajukan petisi untuk penyusunan undang-undang yang bakal mengizinkan perempuan untuk mendaftar sebagai tentara. Ekspos terhadap pemerintah yang bermuka dua—yang memukul mundur capaian-capaian mendasar reformasi sosial dengan cara menggaungkan ketakutan akan “musuh di perbatasan”—adalah salah satu prestasi terpenting tokoh-tokoh terdepan komunis perempuan kala itu. Clara Zetkin, Alexandra Kollontai, Sylvia Pankhurst, dan tentu saja Rosa Luxemburg termasuk dalam golongan pertama yang secara tegas dan berani menapaki jalan yang kelak menjadi teladan bagi generasi mendatang bahwa perlawanan terhadap militerisme amatlah penting bagi perlawanan terhadap patriarki. Kelak, penolakan terhadap perang menjadi unsur tak terpisahkan dalam peringatan Hari Perempuan Internasional, dan kerja-kerja menggugurkan anggaran perang untuk konflik-konflik baru terus mengemuka di banyak panggung gerakan feminis internasional.

Tujuan akhir tidak berarti menghalalkan segala cara dan cara yang salah bisa merusak tujuan
Pasca-kelahiran Uni Soviet dan berkembangnya dogmatisme ideologi pada 1920an dan 1930an, perpecahan mendalam antara kaum revolusioner dan reformis merembet hingga ke perkara strategi, hingga menihilkan aliansi anti-militerisme antara Komunis Internasional (1919-1943) dan partai-partai Sosialis dan Sosial Demokrat Eropa. Setelah mendukung perang, partai-partai yang terlibat dalam pembengtukan Buruh dan Sosialis International (Labour and Socialist International Buruh dan Sosialis Internasional) (1923-1940) kehilangan martabatnya di mata kaum komunis. Gagasan Leninis tentang “mengubah perang imperialis menjadi perang saudara” masih berlaku di Moskow. Para politisi dan teoretikus terkemuka di Rusia masih berpikir bahwa “1914 Jilid Dua”—alias perang dunia berikutnya—mustahil dihindari. Masing-masing kubu lebih sibuk bicara tentang apa yang harus dilakukan jika perang kembali pecah ketimbang membahas cara-cara mencegah perang baru. Pada dasarnya, slogan-slogan dan pernyataan sikap yang mereka utarakan saat itu berbeda dari apa yang diharapkan, dan berjarak pula dari apa yang kelak menjadi tindakan politik. Pendapat-pendapat kritis di kubu Komunis disuarakan oleh Nikolai Bukharin, seorang pendukung slogan “perjuangan untuk perdamaian.” Pemimpin Rusia lain yang meyakini perdamaian sebagai “salah satu isu utama dunia dewasa ini” adalah Georgi Dimitrov, yang berpendapat bahwa tak semua negara adidaya memikul tanggung jawab yang sama atas ancaman perang. Dimitrov juga menghendaki pemulihan hubungan dengan partai-partai reformis untuk membangun front rakyat guna melawan perang. Kedua pandangan ini kontras dengan mantra-mantra ortodoksi Soviet tidak memperbarui analisis teoretis mereka. Ortodoksi Moskow bersikeras bahwa hasrat berperang telah mengalir di tubuh seluruh kekuatan imperialis tanpa pengecualian, tanpa ada bedanya.

Mao Zedong memiliki pandangan berbeda. Sebagai pemimpin gerakan pembebasan melawan invasi Jepang, ia menulis dalam On Protracted War (1938) bahwa “perang yang adil”—di mana komunis wajib berpartisipasi—“diberkahi kekuatan luar biasa yang dapat mengubah banyak hal atau merintis jalan untuk perubahan-perubahan tersebut. Maka dari itu, Mao mengusulkan strategi “melawan perang yang tidak adil dengan perang yang adil,” kemudian “meneruskan perang hingga tujuan politiknya tercapai.” Argumen-argumen Mao yang mendukung “keperkasaan perang revolusioner” kembali muncul dalam Masalah Perang dan Strategi (1938). Dalam tulisan ini ia bersikukuh bahwa “hanya senjata yang mampu mengubah seluruh dunia,” dan “perampasan kekuasaan oleh militer, penyelesaian masalah dengan perang, adalah tugas utama dan wujud tertinggi revolusi.”

Di Eropa, eskalasi kekerasan aliansi Nazi-Fasis di dalam maupun di luar negeri, serta pecahnya Perang Dunia II (1939-1945) memunculkan skenario yang bahkan lebih jahat daripada perang 1914-18. Setelah pasukan Hitler menyerbu Uni Soviet pada 1941, Perang Patriotik Akbar (The Great Patriotic War) yang berakhir dengan keoknya Nazisme menjadi unsur sentral dalam wacana kebangsaan Rusia yang sukses bertahan dari keruntuhan Tembok Berlin dan terus eksis hingga sekarang.

Setelah Perang Dunia II berakhir, dunia terbelah menjadi dua blok. Joseph Stalin menegaskan bahwa tugas utama gerakan Komunis internasional adalah melindungi Uni Soviet. Pilar utama kebijakan ini adalah pembentukan zona penyangga (buffer zone) yang terdiri dari delapan negara di kawasan Eropa Timur (setelah keluarnya Yugoslavia menjadi tujuh negara). Pada periode tersebut, Doktrin Truman menandai kemunculan jenis perang baru: Perang Dingin. Selanjutnya, Amerika Serikat berperan penting dalam menghambat kekuatan progresif di Eropa Barat dengan menyokong kekuatan anti-komunis di Yunani, menjalankan program Marshall Plan (1948), dan mendirikan NATO (1949). Uni Soviet merespons langkah-langkah AS dengan mendirikan Pakta Warsawa (1955). Konfigurasi baru ini akhirnya memicu perlombaan senjata besar-besaran, yang juga melahirkan lomba uji coba bom nuklir, terlepas dari fakta bahwa kehancuran Hiroshima dan Nagasaki masih segar dalam ingatan.

Sejak 1961, di bawah kepemimpinan Nikita Khrushchev, Uni Soviet merintis jalan politik baru yang kelak dikenal sebagai “koeksistensi damai”. Perubahan sikap yang menekankan pentingnya prinsip non-intervensi dan penghormatan atas kedaulatan nasional, serta kerjasama ekonomi dengan negara-negara kapitalis ini, dimaksudkan untuk mencegah potensi perang dunia ketiga (seperti yang telah terlihat selama krisis misil Kuba pada 1962) serta menguatkan pandangan bahwa perang bisa dihindari. Namun, upaya kerjasama konstruktif ini hanya terarah ke AS, bukan ke negara-negara yang saat itu telah menjadi bagian dari blok sosialis (actually existing socialism). Pada 1956, Uni Soviet mengkremus pemberontakan rakyat di Hongaria. Alih-alih mengutuk, partai-partai komunis Eropa Barat membenarkan intervensi militer tersebut dengan dalih melindungi blok sosialis. Sekretaris Partai Komunis Italia Palmiro Togliatti, misalnya, menyatakan: “Kami tetap mendukung kubu kami sendiri sekalipun keliru.” Mayoritas pihak yang mengambil posisi yang sama kelak memahami dampak desktruktif intervensi Soviet dan menyesal keputusan mereka.

Nasib serupa menimpa Cekoslowakia pada 1968. Kala itu, koeksistensi damai antara kedua blok tengah berada di puncak. Dihadapkan pada tuntutan demokratisasi dan desentralisasi ekonomi selama Musim Semi Praha, Politbiro Partai Komunis Uni Soviet secara bulat memutuskan untuk mengirim setengah juta tentara dan ribuan tank. Dalam kongres Partai Persatuan Pekerja Polandia 1968, Leonid Brezhnev menjelaskan bahwa intervensi tersebut mengacu pada apa yang disebutnya “kedaulatan terbatas” negara-negara Pakta Warsawa: “Ketika kekuatan-kekuatan yang memusuhi sosialisme mencoba mengubah perkembangan beberapa negara dalam blok sosialis ke arah kapitalisme, ini tidak hanya menjadi perkara negara yang bersangkutan, tetapi juga menjadi urusan dan keprihatinan bersama seluruh negara sosialis.” Menurut logika anti-demokrasi ini, mana yang “sosialis” dan mana yang bukan sosialisme sudah sewajarnya diputuskan oleh para pemimpin Soviet. Namun, kali ini para pengkritik dari kubu kiri mengambil sikap lebih terbuka dan bahkan mewakili mayoritas. Meskipun ketidaksetujuan atas tindakan Soviet diungkapkan tidak hanya oleh gerakan Kiri Baru tetapi juga oleh mayoritas partai Komunis, termasuk Tiongkok, Rusia tetap pantang mundur dan malah melakukan proses yang mereka sebut “normalisasi”. Uni Soviet terus mengalokasikan sebagian besar sumber daya ekonominya untuk belanja militer, dan ini ikut memperkuat budaya otoriter di masyarakat. Walhasil, Uni Soviet kehilangan kepercayaan dari gerakan perdamaian yang saat itu membengkak berkat aksi mobilisasi besar-besaran melawan perang di Vietnam.

Salah satu perang terpenting dalam dekade berikutnya dimulai dengan invasi Soviet ke Afghanistan. Pada 1979, Tentara Merah kembali menjadi instrumen utama kebijakan luar negeri Moskow, yang terus mengklaim hak untuk campur tangan dalam ”zona keamanan” yang ia definisikan sendiri. Keputusan buruk itu berubah menjadi petualangan melelahkan selama lebih dari sepuluh tahun, menyebabkan angka kematian yang besar, dan membuat jutaan orang mengungsi. Dalam kesempatan ini gerakan Komunis internasional jauh lebih berani bersikap ketimbang saat mereka menanggapi invasi Soviet ke Hongaria dan Cekoslowakia. Namun, di mata publik internasional, perang baru ini telah mengungkap perceraian antara blok sosialis dengan alternatif politik yang berpijak pada perdamaian dan perlawanan terhadap militerisme.

Secara keseluruhan, intervensi militer Soviet tidak hanya menciderai inisiatif pengurangan senjata secara umum tetapi juga mendiskreditkan dan melemahkan sosialisme secara global. Uni Soviet semakin dilihat sebagai kekuatan imperial yang tindakannya tidak berbeda dengan Amerika Serikat. Washington sendiri diam-diam telah menyokong kudeta dan upaya penggulingan pemerintahan yang dipilih secara demokratis di lebih dari 20 negara dunia. Terakhir, “perang sosialis” pada 1977-1979 yang melibatkan Kamboja dan Vietnam serta Tiongkok dan Vietnam—tanpa melupakan latar belakang perpecahan Uni Soviet dan RRC—telah menggerus pengaruh ideologi “Marxis-Leninis”—yang bahkan sudah melenceng jauh dari fondasi asli yang diletakkan oleh Marx dan Engels—yang selama ini terus mengaitkan perang secara eksklusif dengan kekacauan ekonomi dalam sistem kapitalisme.

Menjadi di kiri berarti melawan perang
Berakhirnya Perang Dingin tidak mengurangi frekuensi campur tangan dalam urusan negara lain, tidak pula meningkatkan kebebasan setiap orang untuk memilih rezim politik di mana ia bisa hidup. Banyak perang—tanpa mandat PBB dan bahkan didefinisikan dengan absurdnya sebagai intervensi “kemanusiaan”—yang dilakukan oleh AS dalam dua puluh lima tahun terakhir—plus bentuk-bentuk baru konflik, sanksi politik dan ekonomi yang dilakukan secara ilegal, dan pengkondisian media—menunjukkan bagaimana pembagian kutub antara dua negara adidaya gagal melapangkan jalan menuju era kebebasan dan kemajuan yang dijanjikan oleh mantra neoliberal “Tatanan Dunia Baru”. Dalam konteks ini, banyak kekuatan politik yang pernah mengklaim nilai-nilai kiri kini terlibat dalam sejumlah perang. Dari Kosovo hingga Irak dan Afghanistan—beberapa contoh perang besar yang dilancarkan NATO sejak runtuhnya Tembok Berlin—kekuatan-kekuatan ini kerap mendukung intervensi bersenjata dan membuat sikap mereka semakin sulit dibedakan dari kubu kanan.

Dalam perang Rusia-Ukraina kaum kiri kembali menghadapi dilema klasik: respons apa yang semestinya diberikan ketika kedaulatan suatu negara diserang? Pemerintah Venezuela, misalnya, tidak mengutuk invasi Rusia ke Ukraina. Ini kesalahan politik. Absennya kecaman Caracas bisa mempersulit posisi Venezuela seandainya kelak diserbu oleh Amerika Serikat. Kecaman Venezuela atas invasi AS—jika nanti benar-benar kejadian—akan terdengar kurang kredibel. Memang benar “dalam kebijakan luar negeri, tak banyak yang dapat diperoleh dengan menggunakan jargon populer seperti ’reaksioner’ dan ’revolusioner’”—bahwa apa yang “secara subjektif reaksioner [mungkin terbukti] revolusioner secara objektif dalam kebijakan luar negeri,” demikian isi surat Marx kepada Ferdinand Lassalle pada 1860. Namun, kaum kiri sudah seharusnya belajar dari pengalaman abad ke-20 bahwa aliansi “dengan musuhnya musuh saya” seringkali mengarah pada kesepakatan-kesepakatan kontraproduktif, terutama ketika—seperti yang hari ini terjadi—front progresif lemah secara politik, gagap secara teori, dan miskin mobilisasi massa.

Dalam Revolusi Sosialis dan Hak Bangsa-Bangsa untuk Menentukan Nasib Sendiri, Lenin berujar: “Dalam kondisi-kondisi tertentu, perjuangan pembebasan nasional melawan kekuatan imperialis dapat dimanfaatkan oleh kekuatan “adidaya” lain untuk kepentingan yang sama-sama imperialisnya; namun ini tidak berarti bahwa kaum Sosial Demokrat bisa mengabaikan pengakuan atas hak semua bangsa untuk menentukan nasib sendiri.” Di luar kepentingan dan intrik geopolitik yang lazim turut bermain, dalam sejarahnya kaum kiri telah lama mendukung prinsip penentuan nasib sendiri dan membela hak masing-masing negeri untuk mendirikan perbatasan atas dasar kehendak warganya. Kaum kiri telah melancarkan perang terhadap perang dan “pencaplokan wilayah” karena mereka sadar bahwa perang dan aneksasi hanya akan memicu konflik besar antara pekerja di negara yang mendominasi dan bangsa-bangsa tertindas, lantas menciptakan kondisi bagi yang bangsa-bangsa terjajah untuk bersatu dengan kelas borjuasi mereka sendiri dan memusuhi buruh-buruh di negara penindas. Dalam Hasil Diskusi Penentuan Nasib Sendiri (1916), Lenin menulis: “Jika revolusi sosialis ingin menang di Petrograd, Berlin dan Warsawa, maka pemerintah sosialis Polandia, seperti halnya pemerintah sosialis Rusia dan Jerman, harus menanggalkan upaya-upaya penuh paksaan untuk mengontrol, misalnya, orang-orang Ukraina di dalam perbatasan Polandia melalui.” Jika demikian, mengapa opsi yang berbeda harus ditawarkan kepada pemerintah nasionalis pimpinan Vladimir Putin?

Di sisi lain, terlalu banyak kaum kiri yang menyerah pada godaan untuk terlibat dalam perang—baik langsung maupun tidak—lantas mengobarkan ‘persekutuan suci’ (union sacrée, sebuah ungkapan yang dicetuskan pada 1914 untuk menyambut dukungan kaum kiri Prancis kepada pemerintah yang memutuskan untuk terjun ke kancah Perang Dunia I). Hari ini, posisi semacam itu semakin mengaburkan perbedaan antara Atlantisisme dan pasifisme. Sejarah menunjukkan, ketika kubu progresif tidak menentang perang, bagian penting dari alasan keberadaan mereka akan hilang dan pada akhirnya mereka pun akan larut dalam ideologi kubu lawan. Ini terjadi tiap kali partai kiri menjadikan eksistensi mereka di pemerintahan sebagai tolok ukur tindakan politik. Itulah yang dilakukan kaum komunis Italia ketika mendukung intervensi NATO di Kosovo dan Afghanistan, atau ketika mayoritas anggota Unidas Podemos hari ini bersama parlemen Spanyol mendukung keputusan pengiriman bantuan senjata ke kubu Ukraina. Perilaku rendahan semacam itu sudah berkali-kali diganjar hukuman, termasuk di bilik-bilik pemungutan suara ketika pemilu digelar.

Bonaparte bukanlah demokrasi
Pada 1853-1856, Marx menulis serangkaian artikel yang cemerlang untuk New-York Daily Tribune. Kumpulan artikel itu menyuguhkan banyak sekali paralel yang menarik dan berguna sebagai pelajaran untuk hari ini. Dalam sebuah artikel bertahun 1853, Marx membahas seorang penguasa besar Moskow dariq abad ke-15 yang dianggap telah menyatukan Rusia dan meletakkan pondasi bagi kekuasaannya yang otokratik. Marx menyatakan: “Orang cukup mengganti deretan nama dan tanggal ini sehingga jelas bahwa kebijakan Ivan III […], dan kebijakan Tsar Rusia sekarang tidak hanya serupa tetapi juga identik.” Namun, pada tahun berikutnya, ketika Marx berseberangan dengan kaum demokrat liberal yang mengusung koalisi anti-Rusia, ia menulis: “Keliru ketika perang melawan Rusia digambarkan sebagai pertempuran antara kebebasan dan despotisme. Bahkan seandainya gambaran itu benar, kebebasan untuk sementara waktu diwakili oleh seorang Bonaparte, seluruh misi yang dipikul perang ini adalah pelestarian … Traktat Wina—perjanjian-perjanjian yang membatalkan kebebasan dan kemerdekaan bangsa-bangsa.” Jika kita mengganti Bonaparte dengan Amerika Serikat dan Traktat Wina dengan NATO, amatan Marx seakan ditulis untuk hari ini.

Keraguan politik atau kekaburan teori tak terlihat dalam pemikiran mereka yang menentang nasionalisme Rusia dan Ukraina serta ekspansi NATO. Dalam beberapa pekan terakhir, sejumlah ahli memberikan penjelasan tentang akar konflik Rusia-Ukraina (tanpa sama sekali mengurangi bobot kebrutalan invasi Rusia); posisi mereka yang mengusung kebijakan untuk tidak berpihak pada kubu-kubu yang bertikai adalah jalan paling efektif untuk mengakhiri perang sesegera mungkin dan memastikan agar jumlah korban jiwa tak bertambah. Ini bukan soal berperilaku bak “jiwa-jiwa molek” yang mabuk idealisme abstrak, yang menurut Hegel tak mampu menghadapi realitas penuh kontradiksi di dunia nyata. Sebaliknya: pokok dari pendekatan ini adalah memberikan basis kenyataan kepada satu-satunya penangkal sejati perang agar tidak merembet ke mana-mana. Di sisi lain, seruan rekrutmen serdadu untuk perang terus bergema. Demikian pula suara-suara yang menekankan bahwa Eropa wajib menyuplai senjata dan amunisi yang dibutuhkan untuk berperang (sikap ini misalnya diambil oleh Perwakilan Tinggi Urusan Luar Negeri dan Kebijakan Keamanan Uni Eropa). Namun, berbeda dengan posisi-posisi tersebut, yang perlu terus digencarkan adalah diplomasi berlandaskan dua tuntutan pokok yang tak bisa ditawar—de-eskalasi konflik dan netralitas Ukraina yang merdeka.

Meskipun dukungan untuk NATO meningkat karena invasi Rusia, diperlukan kerja keras untuk memastikan agar publik tidak memandang NATO—mesin perang terbesar dan paling agresif di dunia—sebagai solusi untuk masalah-masalah keamanan global. NATO harus diekspos sebagai organisasi berbahaya lagi tidak efektif, sebagai organisasib yang telah menjerumuskan dunia ke dalam ketegangan-ketegangan yang bisa melahirkan perang, sebagai akibat dari upayanya untuk melancarkan ekspansi dan dominasi tatanan dunia unipolar.

Dalam Sosialisme dan Perang, Lenin berpendapat bahwa kaum Marxis berbeda dari pasifis dan anarkis karena mereka “menilai perlunya mempelajari setiap perang secara historis (dari sudut pandang materialisme dialektis Marx) dan secara terpisah.” Selanjutnya ia menegaskan: “Terlepas dari semua kengerian, kekejaman, kesulitan dan penderitaan yang niscaya mengiringi semua perang, ada banyak perang dalam sejarah yang berwatak progresif, yaitu yang menguntungkan perkembangan umat manusia.” Jika benar demikian yang terjadi di masa lalu, sulit rasanya menegaskan pernyataan tersebut dalam konteks masyarakat hari ini, ketika senjata pemusnah massal terus menyebar. Jarang sekali perang—yang tidak semestinya dirancukan dengan revolusi—membuahkan dampak demokratisasi sebagaimana diharapkan oleh para teoritikus sosialisme. Perang memang sering terbukti menjadi cara terburuk untuk melakukan revolusi, baik karena harga nyawa yang harus dibayar maupun karena penghancuran kekuatan produktif yang ditimbulkannya. Pelajaran ini juga tidak boleh dilupakan oleh kaum kiri moderat.

Bagi kaum kiri, perang tidak boleh menjadi—mengutip Clausewitz—“kelanjutan politik dengan cara lain.” Kenyataannya, perang hanya akan memperjelas kegagalan politik. Jika kaum kiri ingin kembali hegemonik dan menunjukkan bahwa dirinya mampu menggali dan menafsirkan sejarahnya untuk tugas-tugas hari ini, mereka perlu menulis “anti-militerisme” dan “Katakan tidak untuk perang!” di spanduk-spanduk.

Categories
Journalism

Nella storia della sinistra la discriminante dell’adesione alla guerra

Il pensiero socialista ha offerto il suo apporto più interessante alla comprensione del fenomeno della guerra evidenziando il forte nesso esistente tra lo sviluppo del capitalismo e la propagazione della guerra. I dirigenti della Prima Internazionale evidenziarono che le guerre non sono provocate dalle ambizioni dei monarchi, bensì sono determinate dal modello economico-sociale dominante. La lezione di civiltà del movimento operaio nacque dal convincimento che ogni guerra andava considerata “come una guerra civile”. Nel Capitale, Marx affermò che la violenza era una potenza economica, “la levatrice di ogni vecchia società che è gravida di una nuova”. Tuttavia, non concepì la guerra come una necessaria scorciatoia per la trasformazione rivoluzionaria e impiegò una parte consistente della sua militanza politica per vincolare la classe operaia al principio della solidarietà internazionale.

Con l’espansione imperialista da parte delle principali potenze europee, la controversia sulla guerra assunse un peso sempre più rilevante nel dibattito della Seconda Internazionale. Nel congresso della sua fondazione, venne approvata una mozione che sanciva la pace quale “condizione prima indispensabile di ogni emancipazione operaia”. Tuttavia, con il passare degli anni, essa si impegnò sempre meno a promuovere una concreta politica d’azione in favore della pace e la maggior parte delle forze riformiste europee finì con l’appoggiare la Prima Guerra Mondiale. Le conseguenze di questa scelta furono disastrose. Il movimento operaio condivise gli obiettivi espansionistici delle classi dominanti e venne travolto dall’ideologia nazionalista. Per Lenin, invece, i rivoluzionari dovevano “trasformare la guerra imperialista in guerra civile”, poiché quanti volevano una pace veramente “democratica e duratura” dovevano eliminare la borghesia e i governi colonialisti.

La “Grande Guerra” procurò divisioni anche nel movimento anarchico. Kropotkin postulò la necessità di “resistere a un aggressore che rappresenta l’annientamento di tutte le nostre speranze di emancipazione”. La vittoria della Triplice Intesa contro la Germania costituiva il male minore per non compromettere il livello di libertà esistente. Al contrario, Malatesta espresse la convinzione che la responsabilità del conflitto non poteva ricadere su un singolo governo e che non andava “fatta nessuna distinzione tra guerra offensiva e difensiva”.
Come comportarsi dinanzi alla guerra accese anche il dibattito del movimento femminista. La necessità di sostituire gli uomini inviati al fronte, in impieghi precedentemente da loro monopolizzati, favorì il diffondersi di un’ideologia sciovinista anche nel movimento suffragista. Contrastare quanti agitavano lo spauracchio dell’aggressore, per derubricare fondamentali riforme sociali, fu una delle conquiste più significative della Luxemburg e delle femministe comuniste del tempo. Esse indicarono come la battaglia contro il militarismo fosse un elemento essenziale della lotta contro il patriarcato.

Dopo lo scoppio della Seconda Guerra Mondiale, l’URSS fu impegnata in quella Grande Guerra Patriottica che divenne, poi, un elemento centrale dell’unità nazionale russa. Con la suddivisione del mondo in due blocchi, Stalin ritenne che il compito principale del movimento comunista internazionale fosse la salvaguardia dell’URSS. La costituzione di una zona cuscinetto di otto paesi, in Europa dell’Est, rappresentò un elemento centrale di questa politica. Con Chruščëv, venne inaugurato un ciclo politico che prese il nome di Coesistenza Pacifica. Tuttavia, questo tentativo di “collaborazione costruttiva” fu intrapreso esclusivamente nei rapporti con gli USA e non con i paesi del “socialismo reale”. Nel 1956, l’URSS aveva già represso nel sangue la rivolta ungherese. Eventi analoghi accaddero in Cecoslovacchia, nel 1968. Alle richieste di democratizzazione, fiorite con la “Primavera di Praga”, il PCUS rispose inviando mezzo milione di soldati. Brežnev spiegò di attuare seguendo un principio che venne definito di “sovranità limitata”. Con l’invasione dell’Afghanistan, nel 1979, l’Armata Rossa tornò ad essere lo strumento principale della politica estera di Mosca, che continuava ad arrogarsi il diritto di intervenire in quella che riteneva essere la propria “zona di sicurezza”. L’insieme di questi interventi militari non solo sfavorì il processo di riduzione generale degli armamenti, ma concorse a screditare e a indebolire globalmente il socialismo. L’URSS venne percepita, sempre più, come una potenza imperiale che agiva in forme non dissimili da quelle degli USA. La fine della Guerra Fredda non ha diminuito le ingerenze nella sovranità territoriale dei singoli paesi, né ha accresciuto il livello di libertà, di ogni popolo, quanto a poter scegliere il regime politico dal quale intende essere governato.

Quando Marx scrisse sulla Guerra di Crimea, nel 1854, affermò, in opposizione ai democratici liberali che esaltavano la coalizione antirussa: “è un errore definire la guerra contro la Russia come un conflitto tra libertà e dispotismo. A parte il fatto che, se ciò fosse vero, la libertà sarebbe attualmente rappresentata da un Bonaparte, l’obiettivo manifesto della guerra è il mantenimento dei trattati di Vienna, ossia di ciò che cancella la libertà e l’indipendenza delle nazioni”. Se sostituissimo Bonaparte con gli USA e i trattati di Vienna con la NATO, queste osservazioni sembrano scritte per l’oggi.
La tesi di quanti si oppongono sia al nazionalismo russo e ucraino che all’espansione della NATO non contiene alcuna indecisione politica o ambiguità teorica. Va perseguita un’incessante iniziativa diplomatica, basata su due punti fermi: la de-escalation e la neutralità dell’Ucraina indipendente.

Categories
TV

Marx’s Writings on Alienation (Book Launch)

Categories
Reviews

Veeraiah Konduri, Telugadda

Karal Marx: మార్సెల్లో ముస్టో రచించచిన కారల్‌ మార్క్స్‌ చివరి సంవత్సరాలు : మేధో జీవిత చరిత్ర గ్రంధం ప్రధానంగా ఇప్పటి వరకూ పరిశోధనకు, పరిశీలనకు అందుబాటులోకి రాని సమాచారాన్ని విశ్లేషించే రచన. ఈ రచన మార్క్స్‌ మేధో జీవితం, వ్యక్తిగత జీవితాలను లోతుగా పరిశీలిస్తోంది. దీనికి గాను ఉపయోగించిన సమాచారం ప్రధానంగా 1998లో మార్క్స్‌ సర్వ సమగ్ర రచనల ప్రాజెక్టు పేరుతో సాగుతున్న పరిశోధనల నుండి సేకరించారు. ఈ ప్రాజెక్టు ద్వారా ఇప్పటికి 114 సంపుటాలు అందుబాటులోకి వచ్చాయి.

మార్క్స్‌ జీవితంలో చివరి దశ కష్టాలు కడగండ్లతో నిండి ఉంటుంది. ఈ కాలంలోనే మార్క్స్‌ కూతురు ఎలినార్‌ తీవ్రమైన మనోవ్యాధికి లోనవుతుంది. (1898లో ఆత్మహత్య చేసుకుంటుంది). అత్యంత ప్రియ సఖి, జీవిత సహచరి జెన్నీ కాలం చేస్తుంది. జెన్నీ ముఖం తలచుకున్నప్పుడల్లా మధురమైన జ్ఞాపకాలు వరదలై కళ్లు చమరుస్తాయని మార్క్స్‌ ఓ సందర్భంలో చెప్పుకున్నారు. తొలి సంతానం జెన్నీ కరోలిన్‌ కూడా ఈ కాలంలోనే చనిపోతుంది. ఈ సమయంలో బయటపడిన ఊపిరితిత్తుల వ్యాధి జీవితాంతం ఆయన్ను వెంటాడుతూ వచ్చింది. అనేక రూపాల్లో ఆయన పని ముందుకు సాగకుండా ఆటంకపర్చింది. ఈ స్థాయిలో సమస్యల సుడిగుండంలో చిక్కుకున్న ఏ వ్యక్తికైనా తాను నిర్దేశించుకున్న లక్ష్యాలను పూర్తి చేయటయం అసాధ్యం. మార్క్స్‌ కూడా ఓ వైపు అప్పుడే అంకుర దశలో ఉన్న అంతర్జాతీయ కమ్యూనిస్టు ఉద్యమానికి దిశా నిర్దేశం చేస్తూ మరోవైపు కుటుంబ సమస్యలతో సతమతమౌవటంతో తాను నిర్దేశించుకున్న అనేక మేధో లక్ష్యాలను పూర్తి చేయటంలో విఫలమయ్యారు. తన అధ్యయనాలన్నింటికీ తలమానికంగా ఉన్న పెట్టుబడి గ్రంధం రెండో సంపుటి, మూడో సంపుటిని కూడా అచ్చుకు సిద్ధం చేయలేకపోయారు.

ప్రపంచ కమ్యూనిస్టు విప్లవ వ్యూహరచయితగా కొనియాడబడుతున్న కారల్‌ మార్క్స్‌కు అత్యంత ఆహ్లాదకరమైన సమయం ఏమిటో తెలుసుకుంటే ఒకింత ఆశ్చర్యం కలగకమానదు. తాను మనమళ్లు, మనుమరాండ్రుతో గడిపిన కొన్ని క్షణాలు, జర్మన్‌ సోషల్‌ డెమొక్రటిక్‌ పార్టీ అభ్యర్ధులు కొత్తగా ఏర్పడ్డ పార్లమెంట్‌కు పోటీ చేస్తే మూడువందలకు పైగా ఓట్లు సాధించటం వంటి సందర్భాలు ఆయన మనసును తేలికపరిచి తిరిగి ఉత్సాహపరిచేవి. జీవితం చివరి నాళ్లలో మార్క్స్‌కు గణితశాస్త్రం పట్ల కలిగిన ఆసక్తి, దానికోసం ఆయన వెచ్చించిన సమయం పరిశీలకులను ఆశ్చర్యపరుస్తుంది. పాల్‌ లాఫార్గ్‌ మాటల్లో ‘‘ఆయన ప్రాణానికి ప్రాణంతో సమానమైన జెన్నీ అనారోగ్యంతో మంచానపడ్డప్పుడు కలిగిన దు:ఖం నుండి మార్క్స్‌నను బయటపడేసిన ఏకైక అంశం గణితశాస్త్ర అధ్యయనం.’’ నేడు గ్రండ్రిస్‌గా పిలవబడుతున్న ఏడు నోట్సులు రాసుకునే సమయంలో మార్క్స్‌ గుర్తించిన కొన్ని లోపాలను సరిచేసుకోవటానికి ఆల్జీబ్రా అధ్యయనంతో మొదలైన గణితం పట్ల ఆసక్తి ఆయనకు అత్యంత క్లిష్టకాలంలో మనసులను తేలికపర్చిన వ్యాపకంగా మారింది.

పేవలమైన ఆరోగ్యంతో కుస్తీపడుతూనే మార్క్స్‌ అమెరికా, భారత దేశం, రష్యా, యూరప్‌లో సాగుతున్న రాజకీయ పోరాటాల మొదలు ఆర్థికరంగం, ఆల్జీబ్రా, కలనగణితం, మానవపరిణామ శాస్త్రం, చరిత్ర, భూగర్భశాస్త్రం, వ్యవసాయక రసాయన శాస్త్రం, ఖనిజశాస్త్రం వంటి అనేక అంశాలపై సాధికారిక అంచనాకు రావడానికి ఉపకరించే నోట్సులు తయారు చేసుకున్నారు. లోతైన పరిశోధనలు సాగించారు. సాధారణంగా మార్క్స్‌ అధ్యయనాలు యూరప్‌కు, ఆర్థిక వ్యవస్థకు, వర్గపోరాటాలకు, ఆర్థిక నియతివాదానికి పరిమితమయ్యాడని, వలసవాద పక్షపాతిగా ఉన్నాడని కొందరు మేధావులు మార్క్స్‌ ను కించపరిచేందుకు ప్రయత్నిస్తున్న సమయంలో ముస్టో రచన మార్క్స్‌ పరిశోధనా ప్రపంచం నిజమైన ప్రపంచమంత విస్తృతి కలిగిదనీ, ఆయన్ను వర్గ పోరాటానికో, ఆర్థిక నియతివాదానికో, యూరప్‌కో పరిమితం చేయటం ఆయన్ను అపార్థం చేసుకోవటమేనని ధృవీకరిస్తుంది.

1972లో లారెన్స్‌ క్రేడర్‌ ఎథ్నొలాజికల్‌ నోట్‌బుక్స్‌ ఆఫ్‌ కారల్‌ మార్క్స్‌ అనే ప్రసిద్ధ గ్రంధాన్ని మార్క్సిస్టు అధ్యయనకారుల ముందుకు తెచ్చారు. ఈ రచనలో మౌలికంగా మోర్గాన్‌ పురాతన సమాజం, హెన్రీ సమ్మర్‌ మెయిన్‌ రచించిన ఎర్లీ హిస్టరీ ఆఫ్‌ ఇనిస్టిట్యూషన్స్‌, జాన్‌ లుబ్బాక్‌ రచించిన ఆరిజిన్స్‌ ఆఫ్‌ సివిలైజేషన్‌, జెపి పియర్స్‌ రాసిన ఆర్యన్‌ విలేజ్‌ వంటి గ్రంధాల నుండి విస్తారంగా సేకరించిన నోట్సును విశ్లేషిస్తారు క్రేడర్‌. ఇందులో మోర్గాన్‌ పురాతన సమాజం అత్యంత ప్రాధాన్యత కలిగిన రచన. మోర్గాన్‌ రచన చదివిన తర్వాతనే కుటుంబం గురించిన మార్క్స్‌ అవగాహన మారిందని ముస్టో వివరిస్తారు. రాజ్యం ఆవరతరణ, సమాజాన్ని అదుపులో ఉంచటంలో దాని పాత్ర గురించి 1843 నుండీ మార్క్స్‌ తాజాపర్చుకుంటూ వచ్చిన అభిప్రయాలను కూడా మోర్గాన్‌ రచన ధృవీకరిస్తుందని ముస్టో ప్రస్తావిస్తారు. మోర్గాన్‌ రాసిన పురాతన సమాజంతో పాటు సమకాలీన మానవజాతి పరిణామ శాస్త్రవేత్తల రచనలను అధ్యయనం చేయటంతో పాటు మోర్గాన్‌ గురించి మార్క్స్‌ రాసుకున్న నోట్స్‌లో కొంత భాగాన్ని సేకరించి ఏంగెల్స్‌ తర్వాతి కాలంలో కుటుంబం, వ్యక్తిగత ఆస్తి, రాజ్యాంగాల పుట్టుక అన్న ప్రామాణిక మార్క్సిస్టు రచనను మనముందుంచారు. ఈ గ్రంధం చారిత్రక భౌతికవాద సిద్ధాంతాన్ని సమాజానికి, సమాజ పరిణామ చరిత్రకు అన్వయించి మార్క్స్‌ నిర్ధారణల వాస్తవికతను చరిత్ర ధృవీకరించిందని రుజువు చేస్తుంది.
ఇప్పటి వరకూ అందుబాటులోకి వచ్చిన మార్క్స్‌ రచనల్లో సరైన ప్రాధాన్యతకు నోచుకోని రచన మాక్సిమ్‌ కొవెలవెస్కీ రచించిన ఉమ్మడి భూయాజమాన్యం అన్న రచనపై మార్స్‌ పరిశీలనలు. దశాబ్దం క్రితం వరకూ నెదర్లాండ్స్‌లోని ఇంటర్నేషనల్‌ ఇనిస్టిట్యూట్‌ ఆఫ్‌ సోషల్‌ హిస్టరీ గ్రంధాలయానికి ప్రత్యక్షంగా వెళ్లి అక్కడి అల్మారాల్లో నిక్షిప్తం చేసిన పత్రాలను చదవగలిగిన వారికి మాత్రమే ఈ విషయాలు తెలిసే అవకాశం ఉండటంతో వీటి గురించిన సమాచారం బయటి ప్రపంచానికి అంతగా తెలియరాలేదు. ఈ విషయాలను తొలిసారిగా ప్రపంచం దృష్టికి తెచ్చిన రచన స్పానిష్‌ రచన ప్రాచీన సమాజం గురించి కారల్‌ మార్క్స్‌ రచనలు అన్న శీర్షికతో వచ్చిన రచన. ఈ రచనలోనే కొవెలవెస్కీ రచన గురించి మార్క్స్‌ సేకరించిన సమచారాన్ని తొలిసారిగా వెలుగులోకి తెచ్చారు ఈ నోట్స్‌లో కొలంబస్‌ అమెరికాను కనుగొన ముందున్న స్తానిక నాగరికతలు, ప్రాచీన భారతీయ నాగరికతలను మార్క్స్‌ ప్రశంసిస్తూనే కొవెలవెస్కీ వర్గీకరణను ప్రశ్నిస్తారు మార్క్స్‌. రెండు వేర్వేరు నాగరికత పరిణామాలను ఒకటిగానే భావించారని కొవెలవెస్కీని మార్క్స్‌ విమర్శిస్తారు. పూర్తిగా వేర్వేఉ చారిత్రక సందర్భాలు, భౌగోళిక పరిస్థితులు, నేపథ్యాల్లో ఉనికిలోకి వచ్చిన వ్యవస్థలు, సంస్థలను ఒకేమాదిరిగా సమానార్ధకాలుగా పరిగణించటం పట్ల మార్క్స్‌ అభ్యంతరం తెలుపుతారని ముస్టో ఈ గ్రంధంలో గుర్తు చేస్తారు.

మార్క్స్‌ రచల్లో లూయీ బోనపార్టీ, గోథా కార్యక్రమ విమర్శ, ఫ్రాన్స్‌ లో వర్గ పోరాటాలు మౌలికంగా రాజకీయ వ్యాఖ్యానాలుగా పరిగణిస్తుంటాము. ఈ మూడు రచనలు కూడా చదవకుండా మార్క్సిస్టు రాజకీయ నాయకులుగా చలామణి అవుతున్న వారు కూడా లేకపోలేదు. ముస్టో తన తాజా రచన ద్వారా మార్క్స్‌ రాజకీయ వ్యాఖ్యానాలు ఈ మూడిరటికే పరిమితం కాదని గుర్తు చేస్తారు. జర్మనీ, ఫ్రాన్స్‌, రష్యాల్లోని రాజకీయ ఉద్యమాలలో మార్క్స్‌ పాత్రను, ప్రభావాన్ని అంచనా వేసేందుకు ప్రయత్నిస్తారు ముస్టో. 1880లో ఫ్రాన్స్‌కు చెందిన సోషలిస్టు వర్కర్స్‌ పార్టీ ఎన్నికల కార్యక్రమాన్ని రూపొందించటంలో మార్క్స్‌ పాత్ర గురించి ముస్టో తన రచనలో విశేషంగా ప్రస్తావిస్తారు. ఈ కార్య్కకమాన్ని రూపొందింటంలో భాగంగా ఫ్రాన్స్‌లోని కార్మికుల స్థితిగతులను, వేతనాలు, భత్యాలు, ఆర్థిక సామాజిక స్థితిగతులు గురించి అధ్యయనం చేయటానికి మార్క్స్‌ స్వయంగా 101 ప్రశ్నలు రూపొందించారన్న చారిత్రకవాస్తవాన్ని ముస్టో రచన ద్వారా తెలుసుకోవచ్చు. ఈ కోవకు చెందినదే అమెరికాకు ఆర్థికవేత్త హెన్రీ జార్జి మీద మార్క్స్‌ సంధించిన విమర్శ. కాలిఫోర్నియా వర్కర్స్‌ పార్టీకి గురించి, భారతదేశంలో వలసపానల పర్యవసానాల గురించి, ఐర్లాండ్‌ స్వాతంత్య్ర పోరాటం గురించి మార్క్స్‌ ప్రసంగాలు, రచనలు, వ్యాఖ్యానాలు అధ్యయనం చేస్తేనే మార్క్స్‌ సంపూర్ణ రాజకీయ దృక్ఫధం అర్థం చేసుకోవటం సాధ్యమవుతుందని ముస్టో స్పష్టం చేస్తున్నారు. వీటన్నింటిని అధ్యయనం చేసేటప్పుడు ఆయా పోరాటాలకు నేపథ్యంగా ఉన్న నిర్దిష్ట పరిస్థితుల గురించి కూడా మార్క్స్‌ నిర్దిష్ట పరిశీలనకు ఓపిగ్గా ప్రయత్నం చేసారే తప్ప ఒకటో అరో పరిశీలించి వాటి ఆధారంగా సార్వత్రిక నిర్ధారణలకు రాలేదన్నది ముస్టో మనకు ఈ రచన ద్వారా గుర్తు చేస్తున్న ముఖ్యమైన అంశం. మార్క్స్‌ ఈ అధ్యయన పద్ధతినే తర్వాతి కాలంలో లెనిన్‌ నిర్దిష్ట పరిస్థితుల నిర్ధిష్ట అధ్యయనం అని పిలిచిన విషయాన్ని మనం ఇక్కడ గుర్తు చేసుకోవచ్చు.

జారిస్టు రష్యాలో జరుగుతున్న మార్పులను స్వయంగా అర్థం చేసుకోవటానికి రష్యన్‌ రచనలు చదవటానికి వీలుగా 1869లో రష్యా భాష నేర్చుకోవటానికి మార్క్స్‌ ఉపక్రమించటాన్ని ముస్టో ప్రస్తావిస్తారు. 1870 దశకమంతా మార్క్స్‌ రష్యా వ్యవసాయక స్థితిగతులను అధ్యయనం చేయటానికి వెచ్చిస్తారు. 1876లో డ్యూరింగ్‌ రచనకు సమాధానం రాయాలని మార్క్స్‌ ఏంగెల్స్‌ను ప్రోత్సహిస్తారు. దీనికి సమాధానంగా ఏంగెల్స్‌ నవ్వుతూ ‘‘ నువ్వు మాత్రం వెచ్చటి కంబళి కప్పుకుని విరామం లేకుండా రష్యాలో వ్యవసాయక స్థితిగుతుల గురించి ప్రత్యేకంగా కౌలు గురించి చదువుతూ నన్నేమో నా చేతిలో ఉన్న పనులన్నీ పక్కన పెట్టి ఓ చెక్క కుర్చీలో కూర్చుకుని వెచ్చదనం కోసం వైన్‌ తాగుతూ డ్యూరింగ్‌ తలకాయ నుజ్జు నుజ్జు చేయటానికి పూనుకొమ్మని పురమాయిస్తావా’’ అంటారు. తామిద్దరూ పంచుకున్న సైద్ధాంతిక కృషి కర్తవ్యాల గురించి ఈ సంభాషణ గమనిస్తే ఆశ్చర్యం కలగక మానదు. రష్యాకు చెందిన నికొలాయ్‌ చెరెన్క్సీని మార్క్స్‌ ఎంతో ప్రామాణికంగా పరిగణిస్తారు. పందొమ్మిదో శతాబ్దం చివర్లో చెరెన్క్సీ సమకాలీన రష్యా సామాజిక జీవన వాస్తవికతను ప్రతిబింబిస్తూ ఏమి చేయాలి అన్న సాంఘిక నవల రాస్తారు. ఈ శీర్షికనే తర్వాతి కాలంలో పార్టీ నిర్మాణం ప్రాధాన్యత గురించి రాసిన తన గ్రంధానికి లెనిన్‌ శీర్షికగా ఎంచుకుంటారు. యూరప్‌లో చెరెన్క్సీని, ఆయన రచనలను, కృషి పరిచయటం చేయటానికి వీలుగా ఆయన గురించి సంక్షిప్త పరిచయాన్ని విడుడల చేసేందుకు సిద్ధమయ్యారంటే మార్క్స్‌ చెరెన్క్సీ రచనలకు ఎంత ప్రాధాన్యత ఇచ్చారో అర్థం చేసుకోవచ్చు. ప్రపంచంలో ఓ భాగం పెట్టుబడిదారీ దశలోకి ప్రవేశించకుండానే తదనంతర దశకు ప్రయాణించగలదన్న అంచనాకు మార్క్స్‌ రావటానికి చెరెన్క్సీ రచనల ప్రభావం ఉందంటారు.

చెరెన్క్సీ మాటల్లో ఓ దేశం తన అభివృద్ధి పథంలో నిర్దిష్ట ఆధునిక దశకు చేరుకున్నప్పుడు పొరుగునున్న మరో వెనకబడిన దేశం అదే దశకు చేరటానికి సదరు దేశం ప్రయాణించిన మార్గంలోనే ప్రయాణించాల్సిన అవసరం ఉండకపోవచ్చు. ఆ దశకు చేరటానికి మరో దగ్గరి మార్గాన్ని ఎంచుకోవచ్చు. అభివృద్ధి చెందిన దేశం, వెనకబడిన దేశానికి మధ్య ఏర్పడే బహుళసంబంధాలు ఈ మార్గాన్ని ఏర్పాటు చేస్తాయన్నది చెరెన్క్సీ అంచనాగా ఉండేది. ఈ విషయాన్ని వివరించటానికి అమ్మమ్మ తన పెద్ద మనుమలకు మాంసం బొమికలు ఇచ్చి చిన్న మనుమడికి అందులోని మూలిగను ఇస్తుంది అన్న ఉదాహరణను ప్రస్తావిస్తారు చెరెన్క్సీ. ఈ సందర్భంలోనే మార్క్స్‌ గురించిన ఓ ఆసక్తికరమైన సందర్భాన్ని ముస్టో ఈ రచన ద్వారా మనముందుంచుతారు. అప్పటికే రష్యా భాషలో కమ్యూనిస్టు ప్రణాళిక అనువాదం, పెట్టుబడి గ్రంధం తొలి సంపుటి అనువాదం అందుబాటులోకి వస్తాయి. ఈ నేపథ్యంలోనే రష్యాలో పెట్టుబడిదారీ విధానం అభివృద్ధి గురించి దేశంలోని వివిధ విప్లవ బృందాల మధ్య మేధో యుద్ధం జరుగుతుంది. ఈ యుద్ధవంలోని రష్యాలోని ఉదారవాద బూర్జువా మేధావులు కూడా ప్రవేశిస్తారు. నికొలాయ్‌ మిఖాయిలొవిస్కీ అటువంటి ఉదారవాద బూర్జువా మేధాల్లో ఒకరు. రష్యాలోని విప్లవ బృందాలను గేలి చేస్తూ ఆయన ‘‘రష్యాలోని మార్క్స్‌ అనుయాయులు గట్టు మీద కూర్చుని చూస్తూ ఉండాల్సిందే…రష్యాలో మార్క్స్‌ సూత్రాలు ఆచరణరూపం దాల్చాలంటే ఉత్పత్తిదారులు తమ ఉత్పత్తి సాధనాలను కోల్పోయే వరకూ ఎదురు చూస్తూ ఉండాల్సిందే.’’ అని విమర్శిస్తారు. దీనికి స్పందిస్తూ వీరా జెసూలిక్‌ అనే రష్యా విప్లవకారిణి మార్క్స్‌ రష్యా విముక్తి మార్గం గురించి మార్క్స్‌ ఏమి ఆలోచిస్తున్నారో తెలియచేయాలని లేఖ రాస్తుంది. ఆమె లేఖకు సమాధానంగా మార్క్స్‌ రష్యా పెట్టుబడిదారీ దశకు చేరకుండానే సోషలిస్టు విప్లవాన్ని సాధించే అవకాశం ఉందని చెప్తారు. అయితే ఈ లేఖను ఆయన జెసూలిక్‌కు పోస్టు చేయలేదు. తాజాగా మార్క్స్‌ గురించి సాగుతున్న అధ్యయనాలు ఈ లేఖ వృత్తాంతాన్ని ముందుకు తెచ్చాయని ముస్టో చెప్తారు.
ఈ విధంగా ఇప్పటి వరకూ మార్క్సిస్టు అధ్యయనకారులకు, పరిశోధకులకు, అనుయాయులకు అందుబాటులో లేని అనేక విషయాలను ముస్టో తన తాజా రచన ద్వారా మనముందుకు తెస్తారు. కారల్‌ మార్క్స్‌ వర్ధంతి సందర్భంగా మరుగునడిప విలువైన మార్క్సిస్టు సారస్వతాన్ని పాఠకుల దృష్టికి తేవటానికి విశేష కృషి చేస్తున్న మెగా2 ప్రాజెక్టు నిర్వాహకులకు కృతజ్ఞతలు చెప్పక తప్పదు.

-కొండూరి వీరయ్య

(కారల్ మార్క్స్ వర్ధంతి సందర్బంగా తెలుగడ్డా పాఠకులకు ప్రత్యేకం – ఎడిటర్)