Categories
Journalism

Karl Marx: The Anti-Colonialist in Favor of the Liberation of the Arab People

当马克思住在阿尔及尔时,狠狠抨击了法国人的暴力、挑衅和傲慢自大,面对当地阿拉伯人的每一次叛乱,他们都表现出像烧死活人祭摩洛赫神般的残忍。

他写道:“采用迫使阿拉伯人认罪的特殊刑讯方式;当然,这是‘警察’干的(就像英国人在印度所干的那样)。”

 

马克思:“殖民主义者的目的始终是一个:消灭土著的集体财产,并将其变成自由买卖的对象。”

马克思在马格里布(Maghreb)做了什么?

1882年冬天,马克思在他生命的最后,患上了严重的支气管炎,医生建议他到一个温暖的地方休息一段时间。之所以不考虑直布罗陀,是因为进入那地方需要护照,而马克思作为一名无国籍人士,显然没有护照。德意志帝国漫天大雪,不过即便温暖如春,也禁止马克思入内。同样不可能选择意大利,就像恩格斯说的:“对于正在恢复健康的人来说,首要条件是避免警察找麻烦。”(《马克思恩格斯全集》第35卷,人民出版社1971年,第255页)

 

保罗·拉法格和恩格斯说服马克思前往阿尔及尔,这座城市在当时是英国人避寒的胜地。据马克思的小女儿艾琳娜后来回忆,促使他进行这次不寻常旅行的首要原因是:完成《资本论》。

 

马克思乘火车跨越英、法,然后乘船横渡地中海。他在阿尔及尔待了72天,这是他一生中唯一一次在欧洲以外居住。这段时间马克思的健康状况并没有好转。他的痛苦不仅在肉体上。妻子去世之后,马克思非常孤独,为此曾写信告诉恩格斯,他感到“有时犯重忧郁症,像伟大的唐·吉诃德一样”。(同上书,第41页)而且因为糟糕的身体,马克思也没法进行严肃的思考,这种思考在以往总是少不了的。

 

法国殖民者引入私有财产的影响

许多不利的事件使马克思无法深入了解阿尔及利亚的现实,他也不可能真正研究阿拉伯地区共同所有权的特点——这是一个几年前他非常感兴趣的话题。1879年,马克思在一本研究笔记中摘录了俄国社会学家科瓦列夫斯基的著作《公社土地占有制,其解体的原因、进程和结果》。他希望考察在法国殖民者到来之前与之后,阿尔及利亚的共同所有权的重要性及其变化。马克思从科瓦列夫斯基那里摘抄道:“确立土地私有制,(在法国资产者看来)是政治和社会领域内任何进步的必要条件。把公社所有制‘这种支持人们头脑中的共产主义倾向的形式’(1873年国民议会中的辩论)继续予以保留,无论对殖民地或者对宗主国都是危险的。”接着,他被科氏的如下言论所吸引:“这个政策,法国人从1830年到现在尽管历届政府彼此取代,却始终不渝地奉行着。手段有时改变,目的始终是一个:消灭土著的集体财产,并将其变成自由买卖的对象,从而使这种财产易于最终转到法国殖民者手中。”(《马克思恩格斯全集》第45卷,人民出版社1985年,第315-316页)

至于由左翼共和党人瓦尼埃(Jules Warnier)提出、并于1873年通过的关于阿尔及利亚的立法,马克思支持科瓦列夫斯基的主张,即其唯一目的是“土著居民的土地被欧洲殖民者和投机者剥夺”。厚颜无耻的法国人干脆就是“直接的掠夺”,或者将所有当地人共同使用的荒地转化为“国家财产”。这一过程是为了产生另一个重要结果:消除土著的危险。通过科瓦列夫斯基的话,马克思再次指出:“根据这项法律实行的对阿拉伯人的剥夺,其目的是:(1)保证法国殖民者能够得到尽量多的土地;(2)割断阿拉伯人和土地的自然联系,以摧毁本来就已逐渐瓦解的氏族团体的最后力量,从而消除任何起义的危险。”

 

马克思评论道,这种土地所有权的私有化不仅为侵略者带来了巨大的经济利益,而且实现了“政治的目的:消灭这个社会的基础”。(同上书,第326-327页)

 

反思阿拉伯世界

1882年2月,阿尔及尔当地日报《新闻报》上的一篇文章记录了新制度的不公正。理论上,当时任何法国公民即便人在法国,也不影响他可以在阿尔及利亚获得一百多公顷的土地,然后他能以四万法郎的价格将其转售给当地人。平均来说,以二三十法郎买来的每一块土地,都以三百法郎的价格卖出去了。

 

由于健康状况不佳,马克思没法研究这一问题。然而,在留存下来的16封信件中(其实不止这些,但其它已失佚),我们还是能看到他在地中海南岸做了一些有趣的观察。里面值得关注的是那些谈论穆斯林社会关系的文字。阿拉伯社会的一些特点给马克思留下了深刻印象。他认为:“在真正穆斯林的眼睛里,这类事情,幸运或者倒霉,都不会造成穆罕默德的子女之间的差别。他们在社交中绝对平等——是完全自然的;相反地,他们只是在风俗习惯受到破坏的时候,才意识到这种平等;至于谈到对基督徒的仇恨及最后战胜这些异教徒的希望,那么他们的政治家正当地把这种绝对平等感,把这种平等的实际存在(不是在财产或地位上,而是在人格方面)看作是支持这种仇恨并且不放弃这种希望的保证。(然而没有革命运动,他们什么也得不到。)”(《马克思恩格斯全集》第35卷,人民出版社1971年,第302页)

在给恩格斯的一封信中,马克思抨击了欧洲人一如既往的暴力与挑衅,尤其是他们“那种无耻的傲慢自大和烧死活人祭摩洛赫神般的残忍”。他强调,在这方面“英国人和荷兰人要超过法国人”。马克思还向恩格斯述说着在阿尔及尔的经历,其中有一位叫费默的法官,他经常能碰见:“顺便说一下,费默在谈话中还对我讲,在他任民事法官期间,采用(而且这是作为一种‘常规’)迫使阿拉伯人认罪的特殊刑讯方式;当然,这是‘警察’干的(就像英国人在印度所干的那样);法官则装作对所有这一切毫无所知。另一方面,据他说,假如有一伙阿拉伯人主要是为抢劫而杀了人,后来真正的罪犯被查了出来,抓到了,判了罪并且处死了,可是殖民主义者的受害的家庭对这样偿命也并不感到满足。它要求再多‘斩首’几个,至少要多杀半打无辜的阿拉伯人。……欧洲殖民主义者不管是在一个地方定居,或者是由于事务关系在‘劣等种族’中暂时居住,他们通常总是认为自己比漂亮的威廉一世更加神圣不可侵犯。”(同上书,第51-52页)

  • 反对英国在埃及的殖民

几个月后,马克思同样毫不留情地批评了英国在埃及的殖民行径。1882年,由英国军队发动的战争结束了始于1879年的埃及乌拉比起义,使英国得以在埃及建立摄政国。马克思对当时英国的进步人士感到愤怒,因为他们无法维持一种自主的阶级立场,他觉得工人们绝对有必要反对这些关于国家的制度与言论。

当国会议员约瑟夫·考恩(Joseph Cowen)——马克思认为他是“英国议员中最好的一个”——为英国入侵埃及辩护时,马克思坚决反对。

首先,他指责英国政府:“图景真不坏呀!事实上,还有比征服埃及——在一片和平景象中征服——更无耻、更虚伪、更伪善的‘征服’吗!”但是,考恩在1883年1月8日纽卡斯尔的一次演讲中,衷心赞扬这类“英雄业绩”,认为这是“我国军事实力的光辉显示”,他“一想到从大西洋到印度洋的牢固的侵略基地加上从三角洲到开普兰的‘不列颠非洲帝国’的这幅迷人妙景,也垂涎三尺”。这是一种“英式风格”,其特点是为“小家利益”“负责”。马克思总结说,在外交政策方面,考恩是“这些可怜的英国资产者”的典型代表:“在日益加重的对历史使命所负的‘责任’的重荷之下呻吟,而又如此无法反抗这种历史使命!”(同上书,第421-422页)

尽管工具主义怀疑论如今在某些自由主义学界非常流行,但这是站不住脚的,因为马克思对欧洲以外的社会进行了深入调查,并明确反对殖民主义的破坏。

马克思一生密切关注国际政治的重大事件,我们可以从他的著作和信件中看到,在19世纪80年代,他坚决反对英国在印度和埃及的殖民压迫,以及法国在阿尔及利亚的殖民主义。他绝不是以欧洲为中心,绝不是只关注阶级冲突。马克思认为,对新的政治冲突和边缘地域的研究是他持续批判资本主义体系的基础。最重要的是,他始终站在被压迫者一边,反对压迫者。

 

Categories
Journalism

كارل ماركس ودعم التحرر العربي.

في شتاء عام 1882، خلال العام الأخير من حياته، أصيب كارل ماركس بالتهاب شعبي حاد، وأوصى طبيبه بفترة راحة في مكان دافئ. تم استبعاد جبل طارق لأن ماركس كان بحاجة إلى جواز سفر لدخول المنطقة، وباعتباره شخصاً عديم الجنسية، لم يكن بحوزته جواز سفر. كانت الإمبراطورية الألمانية لأوتو فون بسمارك مغطاة بالثلوج ومحرمة عليه بأي حال من الأحوال. وكانت إيطاليا غير واردة لأنه، على حد تعبير فريدريك إنجلز، “الشرط الأول فيما يتعلق بالنقاهة هو أنه لا ينبغي أن يكون هناك مضايقات من قبل الشرطة”.
أقنع إنجلز وبول لافارج Paul Lafargue، صهر ماركس، المريض بالتوجه إلى الجزائر العاصمة. في ذلك الوقت، تمتعت عاصمة الجزائر الفرنسية بسمعة كوجهة جيدة للهروب من قسوة الشتاء الأوروبي. وكما تذكرت إليانور ماركس ابنة ماركس لاحقاً، فإن ما دفع ماركس حقاً للقيام بهذه الرحلة غير العادية هو هدفه الأول: إكمال رأس المال.
عبر ماركس إنجلترا وفرنسا بالقطار، ثم عبر البحر الأبيض المتوسط بالقارب. وأقام في الجزائر العاصمة اثنين وسبعين يوماً، وهي المرة الوحيدة في حياته التي قضاها خارج أوروبا. ومع مرور الأيام، لم تتحسن صحة ماركس، لكن معاناته لم تكن جسدية فقط. لقد كان وحيداً جداً بعد وفاة زوجته وكتب إلى إنجلز أنه كان يشعر “بنوبات عميقة من الكآبة العميقة، مثل دون كيشوت العظيم”. وبسبب تدهور حالته الصحية، غاب ماركس أيضاً عن ممارسة النشاط الفكري الجاد.
1) مقدمة الملكية الخاصة:

وبسبب سلسلة من الأحداث غير المواتية خلال إقامته، لم يتمكن ماركس أبداً من الوصول إلى أعماق الواقع الاجتماعي الجزائري. كما لم يكن من الممكن له أن يدرس خصائص الملكية المشتركة بين العرب، وهو الموضوع الذي كان يثير اهتمامه كثيراً منذ سنوات قليلة مضت.
في وقت سابق، في عام 1879م، نسخ ماركس، في أحد دفاتر ملاحظاته الدراسية، أجزاء من كتاب عالم الاجتماع الروسي ماكسيم كوفاليفسكي Maksim Kovalevsky، ملكية الأراضي الجماعية: أسباب تراجعها ومسارها وعواقبها. وقد خصصت المقاطع لأهمية الملكية المشتركة في الجزائر قبل وصول المستعمر الفرنسي، وكذلك للتغييرات التي أدخلوها. نسخ ماركس من كوفاليفسكي ما يلي: “إن تكوين الملكية الخاصة للأراضي – في نظر البرجوازية الفرنسية – هو شرط ضروري لأي تقدم في المجال السياسي والاجتماعي”. إن الحفاظ على المزيد من الملكية الجماعية، “كشكل يدعم النزعات الشيوعية في العقول، يشكل خطراً على المستعمرة وعلى الوطن على حد سواء”.
انجذب ماركس أيضاً إلى تصريحات كوفاليفسكي التالية: “لقد واصل الفرنسيون نقل ملكية الأراضي من أيدي السكان الأصليين إلى أيدي المستعمرين في ظل جميع الأنظمة… الهدف هو نفسه دائماً: تدمير الملكية الجماعية للسكان الأصليين وتحويلها إلى موضوع للبيع والشراء الحر، وبهذه الوسيلة أصبح الممر الأخير أسهل في أيدي المستعمرين الفرنسيين.
وفيما يتعلق بالتشريع المتعلق بالجزائر الذي اقترحه الجمهوري اليساري جول وارنييه Jules Warnier ، أيد ماركس ادعاء كوفاليفسكي بأن هدفه الوحيد هو “مصادرة أراضي السكان الأصليين من قبل المستعمرين والمضاربين الأوروبيين”. وذهبت وقاحة الفرنسيين إلى حد “السطو المباشر” أو تحويل جميع الأراضي غير المزروعة المتبقية للاستخدام المحلي إلى “ملكية حكومية”. وقد تم تصميم هذه العملية لتحقيق نتيجة مهمة أخرى: القضاء على خطر المقاومة من قبل السكان المحليين.
مرة أخرى، من خلال كلمات كوفاليفسكي، لاحظ ماركس: “إن تأسيس الملكية الخاصة واستيطان المستعمرين الأوروبيين بين العشائر العربية سيصبح أقوى وسيلة لتسريع عملية حل الاتحادات العشائرية، حيث كان لمصادرة ملكية العرب التي يقصدها القانون غرضان: 1) تزويد الفرنسيين بأكبر قدر ممكن من الأرض، و 2) إبعاد العرب عن روابطهم الطبيعية بالتربة، وكسر آخر قوة للعشيرة. وبالتالي يتم حل النقابات، ومعالجة أي خطر يشكله التمرد.
وأشار ماركس إلى أن هذا النوع من إضفاء الطابع الفردي على ملكية الأراضي لم يؤمن فوائد اقتصادية ضخمة للغزاة فحسب، بل حقق أيضاً “هدفاً سياسياً: تدمير أساس هذا المجتمع”.
2) تأملات في العالم العربي:
في فبراير 1882م، بينما كان ماركس في الجزائر العاصمة، ظهر مقال في صحيفة يومية محلية يوثق مظالم نظام الملكية الذي تم صياغته حديثًا. وكما ذكرت صحيفة الأخبار، كان بإمكان أي مواطن فرنسي في ذلك الوقت الحصول على امتياز لأكثر من 100 هكتار من الأراضي الجزائرية دون مغادرة فرنسا؛ يمكنهم أيضًا إعادة بيعها إلى أحد السكان الأصليين مقابل 40 ألف فرنك. في المتوسط، باع المستعمرون كل قطعة أرض اشتروها مقابل 20-30 فرنكًا بسعر 300 فرنك.
وبسبب اعتلال صحته، لم يتمكن ماركس من دراسة هذه المسألة. ومع ذلك، في الرسائل الستة عشر الباقية التي كتبها ماركس (فُقدت الرسائل الأخرى)، قدم عدة ملاحظات مثيرة للاهتمام من الحافة الجنوبية للبحر الأبيض المتوسط. إن الأشخاص الذين يبرزون حقاً هم أولئك الذين يتعاملون مع العلاقات الاجتماعية بين المسلمين.
لقد صدم ماركس بشدة من بعض خصائص المجتمع العربي. وعلق قائلاً: “بالنسبة للمسلم الحقيقي، فإن مثل هذه الحوادث، سواء كانت جيدة أو سيئة، لا تميز بين أبناء محمد. ولا تتأثر المساواة المطلقة في علاقاتهم الاجتماعية. على العكس من ذلك، فقط عندما يفسدون، فإنهم يدركون ذلك. ويعتبر ساستهم، بحق، أن هذا الشعور وممارسة المساواة المطلقة أمر مهم. ومع ذلك، فإنهم سيذهبون إلى حالة من الفوضى والدمار بدون حركة ثورية”.
في رسائله، هاجم ماركس بازدراء الانتهاكات العنيفة والاستفزازات المستمرة التي يرتكبها الأوروبيون، مستنكراً “غطرستهم المكشوفة وغطرستهم تجاه “السلالات الأدنى”، [و] الهوس المروع الذي يشبه هوس مولوك Moloch بالتكفير” فيما يتعلق بأي شيء يحث على فعل التمرد. وشدد أيضاً على أنه في التاريخ المقارن للاحتلال الاستعماري، “يتفوق البريطانيون والهولنديون على الفرنسيين”.
وفي الجزائر نفسها، أبلغ ماركس إنجلز عن القاضي التقدمي، فيرمي Fermé، الذي تحدث معه عن «شكل من أشكال التعذيب…لانتزاع “اعترافات” من العرب، وهو أمر طبيعي (مثل الإنجليز في الهند) من قبل الشرطة. لقد أبلغ ماركس أنه “على سبيل المثال، عندما ترتكب جريمة قتل من قبل عصابة عربية، عادة مع السرقة، ويتم القبض على الأوغاد الفعليين بمرور الوقت ومحاكمتهم وإعدامهم، لكن هذا لا يعتبر تكفيراً كافياً من قبل عائلة المستعمر المصابة. إنهم يطالبون في الصفقة بـ”سحب” ما لا يقل عن ستة من العرب الأبرياء…عندما يسكن مستعمر أوروبي بين أولئك الذين يعتبرون “السلالات الأدنى”، سواء بصفته مستوطناً أو مجرد رجل أعمال، فإنه يعتبر نفسه بشكل عام أكثر حرمة من الملك.
3) ضد الوجود الاستعماري البريطاني في مصر
وبالمثل، وبعد بضعة أشهر، لم يقم ماركس بأي انتقادات فيما يتعلق بالوجود البريطاني في مصر. أنهت حرب عام 1882م، التي شنتها القوات البريطانية، ما يسمى بالثورة العرابية التي بدأت عام 1879م ومكنت المملكة المتحدة من إقامة محمية على مصر. كان ماركس غاضباً من التقدميين الذين أثبتوا عدم قدرتهم على الحفاظ على موقف طبقي مستقل، محذراً من أنه من الضروري أن يقاوم العمال الخطاب القومي للدولة.
عندما برر جوزيف كوين Joseph Cowen، عضو البرلمان ورئيس المؤتمر التعاوني – الذي اعتبره ماركس “أفضل البرلمانيين الإنجليز” – الغزو البريطاني لمصر، أعرب ماركس عن عدم موافقته التامة. وبطبيعة الحال، انتقد أيضاً الحكومة البريطانية قائلاً: “لطيف جداً! في الواقع، لا يمكن أن يكون هناك مثال صارخ على النفاق المسيحي أكثر من “غزو” مصر – غزو بهدف السلام!
لكنه وجه انتقادات خاصة لكوين “الراديكالي”. في خطاب ألقاه في 8 يناير 1883م، في نيوكاسل، أعرب كوين عن إعجابه بـ “المآثر البطولية” للبريطانيين و”إبهار عرضنا العسكري”. كما أنه لا يستطيع “أن يتصنع السعادة على الاحتمال الضئيل لكل تلك المواقع الهجومية المحصنة بين المحيط الأطلسي والمحيط الهندي، وفي إطار صفقة، إقامة “إمبراطورية إفريقية بريطانية” من الدلتا إلى كيب تاون”.
لقد كانت في نظر كوين إمبراطورية على النمط الإنجليزي، تتسم بـ”المسؤولية” عن “المصلحة الداخلية”. وفي السياسة الخارجية، خلص ماركس إلى أن كوين كان مثالاً نموذجياً «لأولئك البرجوازيين البريطانيين الفقراء، الذين يتأوهون وهم يتحملون المزيد والمزيد من «المسؤوليات» في خدمة مهمتهم التاريخية، في حين يحتجون ضدها عبثاً”.

4) هل كانت لدى ماركس مركزية أوروبية؟
في وقت متأخر من حياته، انخرط ماركس في تحقيقات في المجتمعات خارج أوروبا وعبر عن موقفه بشكل لا لبس فيه ضد ويلات الاستعمار. ومن غير الصادق أن نقترح خلاف ذلك، على الرغم من مدى الموضة السائدة في الأوساط الأكاديمية الليبرالية “لتوبيخ ماركس” بسبب مركزيته الأوروبية.
خلال حياته، تابع ماركس عن كثب الأحداث الرئيسية في السياسة الدولية، وكما نرى من كتاباته ورسائله في ثمانينيات القرن التاسع عشر، أعرب عن معارضته الشديدة للقمع الاستعماري البريطاني في الهند ومصر، وكذلك للاستعمار الفرنسي في الجزائر. لم تكن لدى ماركس مركزية أوروبية، ولم يكن يركز اهتمامه فقط على الصراع الطبقي، كما يزعم كثيرون. اعتقد ماركس أن دراسة الصراعات السياسية الجديدة والمناطق “المحيطية” أساسية لنقده المستمر للنظام الرأسمالي. والأهم من ذلك أنه وقف دائماً إلى جانب المظلومين ضد الظالمين.

Categories
Journalism

Paris Komünü’ne alternatif imkânı

Fransa burjuvazisi hep kendisini kurtarmanın yolunu bulmuştu. 1789’daki devrimden beri refah dönemlerinde işçi sınıfı krizin darbeleriyle boğuşurken zenginleşen onlardı. Ancak 3. Napolyon’un Fransa-Prusya savaşındaki yenilgisi, bu gidişatın değişmesi için bir fırsat yarattı.

Muhafazakâr Partinin toplumsal adaletsizliklere dokunmayıp, savaşın yarattığı yıkımı en az varlıklı kesimin üzerine yığma yaklaşımı, 18 Mart’ta yeni bir devrimi tetikledi. Adolphe Thiers ve ordusunun Versaille’a kaçmaktan başka çaresi kalmadı.

Demokratik meşruiyeti sağlamak için ayaklanmacılar serbest seçimler gerçekleştirmeye karar verdi.

26 Mart’ta Parislilerin çoğu (190 bine 40 bin) ayaklanma sebebini onayladı ve seçilen 85 temsilciden 70’i devrime desteğini açıkladı. 28 Mart’ta yurttaşların kitlesel bir katılımıyla Hotel de Ville önünde düzenlenen şenliklerle, Paris Komünü ismini alan meclisi kutladılar. Ömrü sadece 72 günle sınırlı kalmış olsa da 19. yüzyıl işçi hareketinin en önemli siyasi olayı olarak tarihe geçti ve aylar süren zorlukların yıprattığı kitlelerin umudunu yeniden yeşertti. Yoğun nüfuslu bölgelerde ortaya çıkan komiteler ve gruplar destek verdi, kentin her köşesinde yeni bir dünyanın kuruluşunu planlamak ve komünle dayanışmak için inisiyatifler oluşturdu. En yaygın duygulardan biri bunu başkalarıyla paylaşabilme arzusuydu. Komüne can veren bir liderin ya da birkaç etkili ismin itmesi değildi, kolektif boyutuydu. Kadın erkek bir araya gelerek gönüllülükle bir ortak kurtuluş tasavvurunun peşine düşmüşlerdi. Özyönetim bir ütopya değildi. Esas görev halkın kendisini özgürleştirebilmesiydi.

Yükselen yoksulluğun önüne geçmek için verilen ilk acil hükümlerden ikisi, kira ödemelerini ve 20 franktan az değeri olan eşyaların rehin dükkânlarına bırakılmasının yasaklanmasıydı. Savaş, ekonomi, iç güvenlik, eğitim, çalışma, ticaret, dışişleri, sosyal politikalar ve hazine bakanlıklarının yerine geçecek 9 eş komisyon belirlenmişti.

Boşalan 31 koltuğa dair gerçekleştirilen seçimlerden 3 gün sonra 19 Nisan’da komün birey, fikir, vicdan ve emek özgürlüğü ile “kamusal işlere yurttaşın kalıcı müdahalesini” garanti altına alan bir “Fransız Halkı Beyannamesi”ni yürürlüğe soktu. Paris ve Versailles arasındaki çatışmanın da “yanıltıcı tavizlerle” sonlanamayacağı, halkın “mücadele etme ve kazanmaya” hakkı ve sorumluluğu olduğu bildirildi. Bu metinden daha önemlisi, Komüncülerin siyasi gücün tümden dönüşümü mücadelesinde attıkları somut adımlar oldu. Siyasi yönetimin yalnızca şekline değil doğrudan doğasına ilişkin bir kısım reformlar yürürlüğe kondu. Komün seçilmiş temsilcilerin geri çağrılması ve eylemlerinin tamamının halkın denetimine tabi olmasını, adayları bağlayacak şekilde güvence altına aldı. Hâkimlik makamı dahil tüm kamu kurumları da olası geri çağırma ve daimî denetime tabi oldu. Burada amaç kamusal alanın, profesyonel siyasetçilerin kontrolüne bırakılmasının önüne geçebilmekti. Yürürlüğe konulacak politikalara küçük bir memur grubu değil halk karar verecekti. Ordu ve emniyet güçleri artık toplum yapısından ayrı varolan kurumlar olarak işlemeyecekti. Devlet ve kilise arasındaki ayrım da değiştirilemez bir ilke olmuştu.

Fakat siyasi değişimin tahayyülü bu önlemlerle sınırlı değildi; çok daha derine, köklere iniyordu. Gücün halkın eline geçmesi bürokrasiyi çok küçültmüştü. Toplumsal alan siyasal alana üstün gelerek siyaset artık uzmanlaşılmış bir fonksiyon olmaktan çıkarak sivil toplumun eylemiyle ilerici bir biçimde bütünleşmeliydi. Dolayısıyla kitleler devlete bırakılan fonksiyonları geri almalıydı. Varolan sınıf egemen sistemin yıkılması yeterli değildi, sınıf egemenliği tamamen ortadan kaldırılmalıydı. Tüm bunlar komünün özgür, gerçekten demokratik kuruluşlarının tüm kesimlerinin özgürlüğünü sağladığı birliği olan cumhuriyet tahayyülünü yerine getirebilirdi. Bu da üreticilerin özyönetimi anlamına gelirdi.

Komünün uyguladığı sosyal reformlar, siyasi değişikliklerden çok daha değerliydi. Varlık sebebi, kurucu prensiplerine sadakatinin göstergesi ve geçmiş devrimlerden ayıran temel özelliği de buydu. Komün, sınıfsal anlamı açık olan birden fazla kararı yürürlüğe koydu. Borç ödemelerinin son tarihleri üç yıl ertelendi. Kira ödeyemeyenlerin evlerinden çıkarılmaları yasaklandı ve başını koyacak bir çatısı olmayanlar için boş konutlara el koyulmasına dair bir yasa yürürlüğe kondu. İş saatlerini kısaltmaya dair bir plan üzerine çalışılırken, asgari ücretler insani bir seviyeye çekildi, işçileri cezalandırmak adına yaygın şekilde uygulanan ödeme kesintileri yasaklandı. Fiyatların düşürülmesi ve gıda tedariğinin artırılması için tüm koşullar zorlandı. Toplumun ihtiyacı olan kesimlerine dönük kamusal destekler genişletildi; örneğin, terk edilmiş kadın ve çocuklar için aşevleri açılırken evlilik dışı ilişkilerden doğan çocuklara dönük ayrımcılığı ortadan kaldırmak için tartışmalar yürütüldü.

Tüm komüncüler eğitimin bireysel kurtuluş ve herhangi bir toplumsal siyasal değişim için olmazsa olmaz olduğuna inanıyordu. Okula kayıt olmak, kız ve oğlanlar için ücretsiz ve zorunlu hale getirildi, dinsel tonların yerine seküler, rasyonel ve bilimsel bir eğitim anlayışı geldi. Özel olarak kurulan komisyonlar ve gazete sayfaları, kız çocuklarının eğitimine yatırım yapmanın önemine dair ikna edici argümanlar geliştirdiler. Gerçek bir “kamu hizmeti” olabilmesi için eğitimin “her cinsiyetten çocuklara” eşit fırsatlar sunması gerekiyordu. Dahası, “ırk, millet, din ya da sosyal konumlardan kaynaklanan ayrımlar” yasaklanmalıydı. İlk pratik denemeler bu teorik ilerlemeleri gerçekleştirebildi ve birden fazla mahallede işçi sınıfı ailelerden gelen binlerce çocuk hayatlarında ilk kez okula gitti ve ücretsiz eğitim materyallerine erişti.

Komün ayrıca sosyalist karakterde bir yöntem de benimsedi. Şehirden kaçan patronlara ait atölyeler işçi kooperatif kuruluşlarına verildi. Tiyatrolar ve müzeler ücretsiz hale getirilerek kolektifleştirildi.

Komün, yasama meclisinin onayladığı kararlardan çok daha fazlasıydı. Kentin yeniden tasarlanmasını dahi teşvik etti, barbarlığı ve ayıplanması gereken bir savaşı sembolize ettiği için Vendome sütunu yıkıldı, kimi ibadethaneler sekülerleştirilerek toplum yararına açıldı. Milliyetçi ayrımcılığın önüne geçildi, yabancılar Fransız halkı ile aynı sosyal haklara sahip oldu.

Kadınlar toplumsal düzenin eleştirisinde kritik bir role sahipti. Birçok örnekte, burjuva toplum normlarını aştılar ve ataerkil ailenin değerlerle çelişkili yeni bir kimlik kurarak, ev içi mahremiyetinin ötesine geçerek kamusal alanla ilişkilendiler. “Kadınların Birliği” stratejik toplumsal çatışmaların belirlenmesinde merkezî bir rol oynadı. Kadınlar, ruhsatlı genelevlerin kapatılmasını, kadın ve erkek öğretmenlerin denkliğini sağlarken “eşit işe eşit ücret” sloganı ile evlilikte eşit haklar ve özgür örgütlenmelerinin kurulmasını talep ettiler, sendikalarda kadınlara özgü komisyonlar kurulmasını teşvik ettiler. Mayıs ortasında askerî durum kötüleştiğinde, Versailles Paris kapılarına geldiğinde, kadınlar silaha sarılıp kendi taburlarını kurdular. Birçokları son nefesini barikatlarda verdi.

Categories
Journalism

Tembellik hakkı ve Paul Lafargue’i yeniden keşfetmek

1849 yılında Fransa’nın ileride devlet başkanı olacak Adolphe Thiers, “insana çile çekmek için dünyaya geldiğini öğretmenin” gerekliliğini belirtiyordu. Dönemin birçok ekonomisti, işçilerin yoksulluğunun fedakârlık ruhlarının düşüklüğünden olduğunu ilan ediyordu. Ya yeterince çok çalışmıyorlardı ya da mecburi görülmeyen şeylerin dikkatlerini dağıtmasına izin veriyorlardı.

Lafargue’ın 1880 yılında ortaya çıkardığı ve hemen ardından onlarca dile çevrilen Tembellik Hakkı metnindeki ana hedefi, o dönemde artık sosyalist literatürde üzerine onlarca metin yazılmış olan egemen sınıflar değil, proletarya idi: “kapitalist medeniyetlerin hüküm sürdüğü ülkelerde garip bir delilik işçi sınıfını ele geçirmiş durumda. Bu deliliğin ismi emek aşkı.” Ücretli çalışanlar “çalışma hakkını” –dönemin sosyalist hareketlerinin temel iddiasıyla uyumlu şekilde– devrimci bir prensip olarak görüyordu. “Çalışma inancı” tarafından yozlaştırılmalarına göz yummuşlardı ve bunun sürdükçe de kendilerini vahşileştirdiğini, cehaletlerinin sebebi olduğunu ve bedenlerini deforme ettiğini anlamamışlardı.

Lafargue’ın sunduğu alternatif ise oldukça radikaldi: Kapitalizmin karakteristiğini oluşturan “aşırı çalışmak” dikkatlice düzenlenmeli ve “tembelliğe tat verecek bir çeşniye” dönüşmeliydi. Bir insan fabrikada günde yalnızca üç saat çalışmalıydı. Çalışmanın dayatılan değil, izin verilen bir şey olması gerekiyordu ve emek hareketi “tüm insanların günde üç saatten fazla çalışmasını yasaklayacak delinemez bir yasayı” savunmalıydı. Bunu sağlayacak olan şey ütopya değil teknolojiydi. Sosyalizmde makinelerin işi işçileri gözetlemek, akşam mesaisine bırakmak, tatil günlerini bile işe harcatacak angaryalar üretmek değil, işçiler için özgür zaman yaratmak olmalıydı.

Sermayenin açgözlülüğünün patolojik boyutlara ulaştığı bir çağda, Lafargue’ın yazdıkları, toplumsal örgütlenmemizin önceliklerini yeniden düşünmeye davet ediyor. Tam da bu yüzden olsa gerek, New York Review Books için yeni bir baskısının hazırlanmasından ve ünlü Penguin Yayınevi’nin klasikler serisi için yeniden baskıya gireceğinin duyurulmasından da anlayabileceğimiz üzere, uluslararası bir ilgiye haiz olmuş durumda. Ölçüsüz ve kontrolsüz bir yabancılaşma çağında, Tembellik Hakkı solun üretkenlik inancının yarattığı tüm tahayyül sınırlarını ifşa ediyor ve çağımızda antikapitalizmi yeniden düşünebilmeye dair yeni bir teşvik yaratıyor.

Categories
Journalism

Karl Marx: Der Gegner des Kolonialismus und Befürworter der Befreiung des arabischen Volkes

Was hat Marx im Maghreb gemacht?
Im Winter 1882, im letzten Jahr seines Lebens, erkrankte Karl Marx an einer schweren Bronchitis, und sein Arzt empfahl ihm einen Erholungsaufenthalt an einem warmen Ort. Gibraltar kam nicht in Frage, da Marx für die Einreise einen Reisepass benötigt hätte, den er als Staatenloser nicht besaß. Das Bismarcksche Reich war schneebedeckt und blieb ihm ohnehin verwehrt, und Italien kam nicht in Frage, und zwar, wie Friedrich Engels es ausdrückte, „aus einfach polizeilichen Gründen. Polizeischikanen bei Rekonvaleszenten zu verhindern ist erste Bedingung“ (Engels 1967: 265)

Paul Lafargue, der Schwiegersohn von Marx, und Engels überzeugten den Patienten, nach Algier zu fahren, das damals bei den Engländern einen guten Ruf genoss, um den Unbilden des Winters zu entgehen. Wie sich Marx’ Tochter Eleanor Marx später erinnerte, war das, was Marx zu dieser ungewöhnlichen Reise veranlasste, sein wichtigstes Ziel: die Fertigstellung des „Kapital“.

Marx durchquerte England und Frankreich mit dem Zug und fuhr dann mit dem Schiff über das Mittelmeer. In Algier lebte er 72 Tage lang. Es war die einzige Zeit seines Lebens, die Marx außerhalb Europas verbrachte. Die Tage vergingen, aber Marx’ Gesundheitszustand verbesserte sich nicht. Sein Leiden war nicht nur körperlich. Er war nach dem Tod seiner Frau sehr einsam und schrieb an Engels, dass er „hier und da Anwandlungen einer profunda melancolia, gleich dem großen Don Quixotte“ (Marx, Karl 1967: 44) habe. Er vermisste zudem die für ihn stets wichtige ernsthafte intellektuelle Tätigkeit, die sein Gesundheitszustand ihm nicht erlaubte.

Auswirkungen der Einführung des Privateigentums durch die französischen Kolonisatoren
Die Abfolge zahlreicher ungünstiger Ereignisse erlaubte es Marx nicht, der algerischen Realität auf den Grund zu gehen, und es war ihm auch nicht wirklich möglich, die Merkmale des Gemeineigentums unter den Arabern zu untersuchen – ein Thema, das ihn Jahre zuvor sehr interessiert hatte. Im Jahr 1879 hatte Marx in einem seiner Studienhefte Teile des Buches des russischen Soziologen Maxim Kowalewski „Der Gemeindelandbesitz – Ursachen, Verlauf und Folgen seines Zerfalls“ kopiert. Sie befassten sich unter anderem mit der Bedeutung des Gemeineigentums in Algerien vor der Ankunft der französischen Kolonisatoren sowie mit den von diesen eingeführten Veränderungen. Marx entnahm dem Buch von Kowalewski folgenden Auszug: „Stiftung v. Privateigentum (im Aug d. französ. bourgois) nothwendige Bedingung jedes Fortschritts in polit. u. socialer Sphäre. Weitere Erhaltung des Gemeinde-Eigenthums ‚als einer Form, die in d. Geistern kommunistische Tendenzen unterstützt‘ (Débàts-d. Assemblée nation. 1873) gefährlich, sowohl für d. Colonie, als für d. Metropole“ (Marx 1977: 100) Er wies auch auf die folgenden Bemerkungen Kowalewskis hin, dass diese Politik von den Franzosen „als einziger Weg zu weiterem Uebergang d. Grundeigenthums aus d. Händen der natives in die der Colonisten“ (Marx 1977: 101) verfolgt worden sei und notiert: „Dieselbe Politik durch d. francuzami [Franzosen] verfolgt unter allen einander stürzenden régimès von 1830 bis to-day. […] Mittel wechseln manchmal; Ziel stets dasselbe: Vernichtung des einheimischen Collectiveigenthums in Gegenstand freien Kauf’s u. Verkaufs u. dadurch erleichterten finalen Uebergang desselben in Hände der französischen Colonisten.“ (Marx 1977: 101).

Was die vom linken Republikaner Jules Warnier vorgeschlagene und 1873 verabschiedete Algerien-Gesetzgebung anbelangt, so schloss sich Marx der These Kowalewskis an, dass ihr einziges Ziel die „Expropriation v. Grund u. Boden d. einheimischen Bevölkerung durch europäische Colonisten u. Spekulanten“ (Marx 1977: 107) sei. Die Unverfrorenheit der Franzosen ging sogar so weit, dass sie das gesamte unkultivierte Land, das den Eingeborenen zur gemeinsamen Nutzung verblieb, gewaltsam raubten und in „Regierungseigenthum“ (Marx 1977: 101) umwandelten. Damit sollte ein weiteres wichtiges Resultat erzielt werden: die Beseitigung der Gefahr eines Widerstands seitens der lokalen Bevölkerung. Wiederum, ausgedrückt in den Worten von Kowalewski, notierte Marx: “Die Gründung v. Privateigenthum, d. Ansiedlung europäischer Colonisten unter den arabischen Geschlechtern … werden d. kräftigsten Mittel sein zur Beschleunigung des Processes der Auflösung der Geschlechts-Verbände.“ (Marx 1977: 103) Weiter vermerkte Marx: „D. Expropriation d. Araber, von dem, Gesetz beabsichtigt: 1) um d. französischen Colonisten mit möglichst viel Land zu versehn; 2) durch Losreissung d. Araber von ihrem natürlichen Band an Boden, die letzte Macht der so sich auflösenden Geschlechtsverbände zu brechen u. damit jede Aufstandsgefahr.“ (Marx 1977: 108) Abschließend bemerkte Marx: „Durch d. Individualisation des Grundeigenthums also auch der polit. Zweck erreicht – die Grundlage dieser Gesellschaft zu vernichten.“ (Marx 1977: 109)

Reflexionen über die arabische Welt
Im Februar 1882, als Marx in Algier weilte, dokumentierte ein Artikel in der lokalen Tageszeitung The News die Ungerechtigkeiten des neu geschaffenen Systems. Theoretisch konnte damals jeder französische Staatsbürger, ohne Frankreich zu verlassen, eine Konzession für mehr als 100 Hektar algerischen Bodens erwerben, die er dann für 40.000 Francs an einen Einheimischen weiterverkaufen konnte. Im Durchschnitt verkauften die französischen Siedler jede Parzelle, die sie für 20-30 Francs erworben hatten, zum Preis von 300 Francs.

Aufgrund seiner Krankheit war Marx nicht in der Lage, dieses Thema zu studieren. In den sechzehn erhaltenen Briefen von Marx aus Algier (er schrieb mehr, aber sie sind verloren gegangen) hat er jedoch eine Reihe interessanter Beobachtungen gemacht. Besonders hervorzuheben sind diejenigen, die sich mit den sozialen Beziehungen unter Muslimen befassen. Marx war von einigen Merkmalen der arabischen Gesellschaft tief beeindruckt. Die Besucher eine Kaffeehauses beobachtend, schrieb er an seine Tochter Laura: „Auf einem ungehobelten Tisch in gebeugter Haltung, mit gekreuzten Beinen ein halbes Dutzend maurischer Gäste […] genossen ihr kleines ‚Kaffeekännchen‘ (jeder erhält sein eigenes) und spielten zusammen Karten (dies ein Sieg, den die Zivilisation über sie errungen hat). Höchst eindrucksvoll dieses Schauspiel: Einige dieser Mauren waren anspruchsvoll, sogar reich gekleidet, andere in, ich wage es diesmal, so zu nennen, Blusen, einst von weißem wollenem Aussehen, jetzt in Lumpen und Fetzen – aber in den Augen eines echten Moslems unterscheiden solche Zufälle wie Glück oder Unglück Mohammeds Kinder nicht untereinander. Absolute Gleichheit in ihrem gesellschaftlichem Umgang nicht beeinflusst; im Gegenteil, nur wenn sie demoralisiert sind, werden sie dessen gewahr; was den Hass gegen die Christen und die Hoffnung auf einen schließlichen Sieg über diese Ungläubigen anlangt, so betrachten ihre Politiker mit Recht dieses Gefühl und die Praxis absoluter Gleichheit (nicht des Wohlstands oder der Stellung, sondern der Persönlichkeit) als eine Garantie dafür, um das eine aufrechtzuerhalten und das letztere nicht aufzugeben. Dennoch gehen sie zum Teufel ohne eine revolutionäre Bewegung.“ (Marx: 308f.- im Original weitgehend in Englisch)

In seinen Briefen griff Marx zornig die gewalttätigen Übergriffe und ständigen Provokationen der Europäer an, nicht zuletzt ihre „schamlose Arroganz, Prätention und grausamer Moloch-Sühne-Wut gegenüber den ‚unteren Racen“ (Marx 1967a: 54) im Hinblick auf jeden Akt der Rebellion. Er betonte auch, dass in der vergleichenden Geschichte der kolonialen Besetzung „die Briten und Holländer […] die Franzosen“ (ebd.) übertreffen. Er schrieb an Engels, dass ein fortschrittlicher Richter Fermé, den er traf, im Laufe seiner Karriere in Algier regelmäßig gesehen habe, wie regulär eine Art Tortur zur Erpressung der Geständnisse von Arabern angewandt wird; natürlich das tut die ‚Polizei‘ (wie die Engländer in Indien)“ (ebd.). Fermè hatte Marx berichtet, dass, „wenn z.B. Moritat [Mord] durch eine Araberbande verrichtet“ wurde, „meistens zum Zweck Raubs, richtig die wirklichen Missetäter nach einiger Zeit erwischt, gerichtet, geköpft werden, so genügt das der verletzten Kolonistenfamilie nicht zur Sühne. Sie verlangt mindestens into the bargain ein halbes Dutzend unschuldiger Araber ein bißche zu ‚keppe‘. […] Doch wissen wir, daß, wo ein europäischer Kolonist angesiedelt oder auch nur geschäftshalber unter den ‚unteren Racen‘ verweilt, er im allgemeinen sich untastbarer betrachtet als der schöne Wilhelm I.“ (ebd.)

Gegen die britische Kolonialherrschaft in Ägypten
Einige Monate später sparte Marx nicht mit scharfer Kritik an der britischen Präsenz in Ägypten. Der Krieg von 1882, der von britischen Truppen geführt wurde, beendete den sogenannten Urabi-Aufstand, der 1879 begonnen hatte, und ermöglichte den Briten die Errichtung eines Protektorats über Ägypten. Marx war wütend auf fortschrittliche Menschen, die sich als unfähig erwiesen, eine autonome Klassenposition einzunehmen, und er warnte, dass es für die Arbeiter absolut notwendig sei, sich den Institutionen und der Rhetorik des Staates zu widersetzen.

Als Joseph Cowen, ein Abgeordneter und Präsident des Genossenschaftskongresses – den Marx für den besten der englischen Parlamentarier hielt – die britische Invasion in Ägypten rechtfertigte, drückte Marx seine völlige Missbilligung aus.

Vor allem wetterte er gegen die britische Regierung: „Sehr schene! In der Tat eine schamlosere hypokritisch christlichere ‚Eroberung‘ als die Ägyptens – Eroberung im tiefen Frieden!“ (Marx 1967c: 422) Aber Cowen bewunderte in einer Rede am 8. Januar 1883 in Newcastle die „Heldentaten“ der Briten und den „Glanz unserer Militärparade“, wozu Marx kommentierte: „und schmunzelt nicht aber selbst Cowen vor dem zauberschönen Bildchen aller befestigten Offensivpunkte vom atlantischen bis zum indischen Meer, und dazu into the bargain ein ‚afrikanisch-britisches Reich‘ vom Delta [des Nil] bis zum Kapland“ (ebd.). Es sei typisch für die Briten, von Verantwortung für die „heimischen Interessen“ zu sprechen. In der Außenpolitik, so schloss Marx, sei Cowen ein typisches Beispiel für jene „seufzenden Bourgeois (und auch Cowen ist Bourgeois in dem Punkt)“, die „mehr und mehr ‚responsabilities‘ im Dienst ihrer historischen Mission aufnehmen, vergebens sich dagegen sträubend“ (ebd.).

Marx hat die außereuropäischen Gesellschaften gründlich untersucht und sich unmissverständlich gegen die Verheerungen des Kolonialismus ausgesprochen. Es ist ein Irrtum, etwas anderes zu behaupten, trotz des instrumentellen Skeptizismus, der heutzutage in einigen liberalen akademischen Kreisen mit Blick auf Marx so in Mode ist.

Im Laufe seines Lebens verfolgte Marx aufmerksam die wichtigsten Ereignisse der internationalen Politik, und wie wir aus seinen Schriften und Briefen ersehen können, sprach er sich in den 1880er Jahren entschieden gegen die britische Kolonialunterdrückung in Indien und Ägypten sowie gegen den französischen Kolonialismus in Algerien aus. Er war alles andere als eurozentrisch und nur auf den Klassenkonflikt fixiert. Marx hielt das Studium neuer politischer Konflikte und geografischer Randgebiete für grundlegend für seine fortwährende Kritik am kapitalistischen System. Vor allem aber stellte er sich immer auf die Seite der Unterdrückten.

Literatur
Engels, Friedrich (1967): Brief an Eduard Bernstein vom 25. Januar 1882. In: MEW, Bd. 35. Berlin: Dietz, 265–268.
Marx, Karl (1967a): Brief an Friedrich Engels vom 8. April 1882. In: MEW, Bd. 35. Berlin: Dietz, 53–55.
Marx, Karl (1967b): Brief an Laura Lafargue vom 13. April 1882. In: MEW, Bd. 35. Berlin: Dietz, 305–311.
Marx, Karl (1967c): Brief an seien Tochter Eleanor vom 9. Januar 1883. In: MEW, Bd. 35. Berlin: Dietz, 421–422.
Marx, Karl (1977): Exzerpte aus M. M. Kovalevskij: Obščinnoe zemlevladenie (Der Gemeindelandbesitz). In: Harstick, Hans-Peter (Hrsg.), Karl Marx über Formen vorkapitalistischer Produktion. Vergleichende Studien zur Geschichte des Grundeigentums 1879-80. Frankfurt am Main/New York: Campus, 21–109.
Marx, Karl, Friedrich (1967): Brief an Friedrich Engels vom 1. März 1882. In: MEW, Bd. 35. Berlin: Dietz, 44–46.
Marcello Musto ist Professor für Soziologie an der York University (Toronto – Kanada). Zu seinen wichtigsten Schriften gehört Der späte Marx. Eine intellektuelle Biografie der Jahre 1881 bis 1883 (VSA, 2018).

Categories
Journalism

Karl d’Arabia

In tarda età, Marx trascorse un po’ di tempo ad Algeri. Gli scritti e le annotazioni di quel periodo confermano il suo sostegno alle lotte contro l’oppressione coloniale

Nell’inverno del 1882, durante l’ultimo anno della sua vita, Karl Marx ebbe una grave bronchite e il suo medico gli consigliò un periodo di riposo in un luogo caldo. Gibilterra fu esclusa perché Marx aveva bisogno del passaporto per entrare nel territorio e, in quanto apolide, non ne era in possesso. L’impero tedesco di Otto Von Bismarck era coperto dalla neve e gli era proibito in ogni caso. L’Italia era fuori discussione poiché, come afferma Friedrich Engels, «la prima condizione per quanto riguarda i convalescenti è che non vi siano seccature da parte della polizia».

Engels e Paul Lafargue, genero di Marx, convinsero il paziente a recarsi ad Algeri. All’epoca, la capitale dell’Algeria francese godeva della reputazione di buona destinazione per sfuggire ai rigori dell’inverno europeo. Come ricordò in seguito la figlia di Marx, Eleanor Marx, ciò che realmente lo spinse a intraprendere questo viaggio insolito fu il suo obiettivo numero uno: completare Il Capitale.

Marx attraversò l’Inghilterra e la Francia in treno e poi il Mediterraneo in barca. Visse ad Algeri per settantadue giorni, l’unico periodo della sua vita che trascorse fuori dall’Europa. Con il passare dei giorni la sua salute non migliorò, ma la sua sofferenza non fu solo fisica. Si sentiva molto solo dopo la morte della moglie e scrisse a Engels che sentiva «profondi attacchi di malinconia, come il grande Don Chisciotte». A causa del peggioramento delle sue condizioni, Marx non si impegnò davvero nell’attività intellettuale.

L’introduzione della proprietà privata
A causa di alcuni eventi sfavorevoli avvenuti durante il suo soggiorno, Marx non riuscì neanche ad approfondire la realtà sociale algerina. Né gli fu possibile studiare le caratteristiche della proprietà comune tra gli arabi, tema che lo aveva interessato molto già qualche anno prima.

In precedenza, nel 1879, Marx aveva copiato, in uno dei suoi quaderni di studio, parti del libro del sociologo russo Maksim Kovalevskij, Proprietà terriera comune: cause, corso e conseguenze del suo declino. I passaggi erano dedicati all’importanza della proprietà comune in Algeria prima dell’arrivo dei colonizzatori francesi, nonché ai cambiamenti da essi introdotti. Marx trascrive da Kovalevskij: «La formazione della proprietà fondiaria privata – agli occhi della borghesia francese – è una condizione necessaria per ogni progresso nella sfera politica e sociale». L’ulteriore mantenimento della proprietà comune, «come forma che sostiene nelle menti le tendenze comuniste, è pericoloso sia per la colonia che per la patria».

Marx fu attratto anche dalle seguenti osservazioni di Kovalevskij: «Il trasferimento della proprietà fondiaria dalle mani degli indigeni a quelle dei coloni è stato perseguito dai francesi sotto tutti i regimi… Lo scopo è sempre lo stesso: la distruzione della proprietà collettiva indigena e la sua trasformazione in oggetto di libera compravendita, e con ciò facilitando il passaggio definitivo nelle mani dei coloni francesi».

Quanto alla legislazione sull’Algeria proposta dal repubblicano di sinistra Jules Warnier, Marx sostenne l’affermazione di Kovalevskij secondo cui il suo unico scopo era «l’espropriazione del suolo della popolazione nativa da parte dei coloni e degli speculatori europei». La sfrontatezza dei francesi arrivò fino alla «rapina diretta» o alla conversione in «proprietà statale» di tutte le terre incolte rimaste in comune per uso indigeno. Questo processo aveva lo scopo di produrre un altro importante risultato: l’eliminazione del pericolo di resistenza da parte della popolazione locale.

Ancora, attraverso le parole di Kovalevskij, Marx osservava: «L’istituzione della proprietà privata e l’insediamento dei coloni europei tra i clan arabi diventerebbero il mezzo più potente per accelerare il processo di dissoluzione delle unioni tra clan… L’esproprio degli arabi previsto dalla legge aveva due scopi: 1) fornire ai francesi quanta più terra possibile, e 2) strappare gli arabi dai loro legami naturali con la terra, per spezzare le ultime forze del clan. Le unioni vengono così sciolte, e quindi ogni pericolo di ribellione».

Marx notò che questo tipo di individualizzazione della proprietà terriera non solo aveva assicurato enormi benefici economici agli invasori, ma aveva anche raggiunto un «obiettivo politico: distruggere le fondamenta di questa società».

Riflessioni sul mondo arabo
Nel febbraio 1882, mentre Marx era ad Algeri, un articolo apparso su un quotidiano locale documentava le ingiustizie del nuovo sistema di proprietà. Secondo quanto riportato da The News, qualsiasi cittadino francese dell’epoca poteva acquisire in concessione più di 100 ettari di territorio algerino senza nemmeno lasciare la Francia; potevano anche rivenderlo a un indigeno per 40.000 franchi. In media, i coloni vendevano ogni appezzamento di terreno acquistato per 20-30 franchi al prezzo di 300 franchi.

Marx, a causa della sua cattiva salute, non poté studiare questo argomento. Tuttavia, nelle sedici lettere rinvenute scritte da Marx (le altre andarono perdute), egli fece diverse osservazioni interessanti dalla sponda meridionale del Mediterraneo. Risaltano molto quelle che trattano delle relazioni sociali tra i musulmani.

Marx rimase profondamente colpito da alcune caratteristiche della società araba. Per un «vero musulmano – commentò – la fortuna e la sfortuna non rendono i figli di Maometto gli uni diversi dagli altri. L’assoluta uguaglianza nei loro rapporti sociali non viene da ciò influenzata. Al contrario, essi se ne accorgono solo se sono stati corrotti. I loro politici considerano giustamente importante questo stesso sentimento e la pratica dell’assoluta uguaglianza. Tuttavia, senza un movimento rivoluzionario, andranno in malora».

Nelle sue lettere, Marx attaccava con disprezzo gli abusi violenti e le continue provocazioni degli europei, denunciando la loro «aperta arroganza e presunzione nei confronti delle ‘razze inferiori’, [e] la macabra ossessione di Moloch per l’espiazione» riguardo a qualsiasi atto di ribellione. Inoltre, sottolineava che, nella storia comparata dell’occupazione coloniale, «gli inglesi e gli olandesi superano i francesi».

Proprio ad Algeri, Marx riferì a Engels di un giudice progressista, Fermé, che gli parlò di «una forma di tortura… per estorcere ‘confessioni’ agli arabi, naturalmente (come gli inglesi in India) dalla polizia». Egli aveva riferito a Marx che «quando, ad esempio, una banda araba commette un omicidio, di solito con lo scopo di rapina, e i veri delinquenti vengono col tempo debitamente arrestati, processati e giustiziati, ciò non è considerata una sufficiente espiazione da parte della famiglia colona ferita. Chiedono anche il ‘fermo’ di almeno una mezza dozzina di arabi innocenti… Quando un colono europeo vive tra coloro che sono considerati ‘razze inferiori’, sia come colono che semplicemente per affari, generalmente si considera ancora più inviolabile del re».

Contro la presenza coloniale britannica
Allo stesso modo, pochi mesi dopo, Marx non si tirò indietro per quanto riguarda la presenza britannica in Egitto. La guerra del 1882, condotta dalle truppe britanniche, pose fine alla cosiddetta rivolta di Urabi iniziata nel 1879 e permise al Regno unito di stabilire un protettorato sull’Egitto. Marx era furioso con i progressisti che si dimostravano incapaci di mantenere una posizione di classe autonoma, avvertendo che era necessario che i lavoratori resistessero alla retorica nazionalista dello Stato.

Quando Joseph Cowen, deputato e presidente del Cooperative Congress – considerato da Marx «il migliore dei parlamentari inglesi» – giustificò l’invasione britannica dell’Egitto, Marx espresse la sua totale disapprovazione. Naturalmente si scagliò anche contro il governo britannico: «Molto carino! In effetti, non potrebbe esserci esempio più lampante di ipocrisia cristiana della ‘conquista’ dell’Egitto – una conquista in mezzo alla pace!».

Ma riservò critiche speciali al «radicale» Cowen. In un discorso dell’8 gennaio 1883 a Newcastle, Cowen aveva espresso la sua ammirazione per le «gesta eroiche» degli inglesi e per «lo splendore della nostra parata militare»; né poteva «trattenersi dal sorridere compiaciuto davanti alla prospettiva, piccola e affascinante, di tutte quelle posizioni offensive fortificate tra l’Atlantico e l’Oceano Indiano e, per giunta, di un ‘impero afro-britannico’ dal Delta al Capo».

Era, agli occhi di Cowen, un impero «in stile inglese», caratterizzato dalla «responsabilità» per l’«interesse interno». In politica estera, concludeva Marx, Cowen era un tipico esempio di «quei poveri borghesi britannici, che gemono assumendosi sempre più ‘responsabilità’ al servizio della loro missione storica, mentre protestano invano contro di essa».

Marx era eurocentrico?
In tarda età, Marx si impegnò in indagini approfondite sulle società al di fuori dell’Europa e si espresse in modo inequivocabile contro le devastazioni del colonialismo. È disonesto suggerire il contrario, nonostante quanto sia diventato di moda negli ambienti accademici liberali «riprendere Marx» per il suo eurocentrismo.

Nel corso della sua vita, Marx seguì da vicino i principali eventi della politica internazionale e, come possiamo vedere dai suoi scritti e dalle sue lettere negli anni Ottanta dell’Ottocento, espresse una ferma opposizione all’oppressione coloniale britannica in India ed Egitto, nonché al colonialismo francese in Algeria. Marx era tutt’altro che eurocentrico, né era «fissato» solo col conflitto di classe, come molti amano sostenere. Marx riteneva che lo studio dei nuovi conflitti politici e delle aree «periferiche» fosse fondamentale per la critica al sistema capitalista. Soprattutto, si è sempre schierato dalla parte degli oppressi contro gli oppressori.

*Marcello Musto è autore di Ripensare Marx e i marxismi. Studi e saggi (Carocci, 2011), L’ultimo Marx, 1881-1883. Saggio di biografia intellettuale (Donzelli, 2016), Another Marx: Early Manuscripts to the International (Bloomsbury 2018) e Karl Marx. Biografia intellettuale e politica, 1857-1883 (Einaudi, 2018). Questo articolo è uscito su JacobinMag. La traduzione è a cura della redazione.

Categories
Journalism

Karl Marx Supported Arab Liberation

Late in life, Karl Marx had a brief encounter with the Arab world. Though he was never able to study the region in detail, Marx’s writings confirm his support for Arab struggles against their colonial oppressors.

In the winter of 1882, during the last year of his life, Karl Marx had severe bronchitis, and his doctor recommended a period of rest in a warm place. Gibraltar was ruled out because Marx needed a passport to enter the territory, and as a stateless person, he was not in possession of one. The German Empire of Otto Von Bismarck was covered in snow and forbidden to him in any case. Italy was out of the question since, as Friedrich Engels put it, “the first proviso where convalescents are concerned is that there should be no harassment by the police.”

Engels and Paul Lafargue, Marx’s son-in-law, convinced the patient to head for Algiers. At the time, the capital of French Algeria enjoyed a reputation as a good destination to escape the rigors of the European winter. As Marx’s daughter Eleanor Marx later recalled, what really pushed Marx into making this unusual trip was his number one goal: to complete Capital.

Marx crossed England and France by train and then the Mediterranean by boat. He lived in Algiers for seventy-two days, the only time in his life that he spent outside Europe. As the days passed, Marx’s health did not improve, but his suffering was not only bodily. He was very lonely after the death of his wife and wrote to Engels that he was feeling “deep attacks of profound melancholy, like the great Don Quixote.” Because of his deteriorating health, Marx also missed engaging in serious intellectual activity.

The Introduction of Private Property
Due to a series of unfavorable events during his stay, Marx was never able to get to the bottom of Algerian social reality. Nor was it possible for him to study the characteristics of common ownership among the Arabs — a topic that had interested him greatly since a few years earlier.

Earlier, in 1879, Marx had copied, in one of his study notebooks, portions of Russian sociologist Maksim Kovalevsky’s book, Communal Landownership: Causes, Course and Consequences of its Decline. The passages were dedicated to the importance of common ownership in Algeria before the arrival of the French colonizers, as well as to the changes that they introduced. From Kovalevsky, Marx copied down: “The formation of private landownership — in the eyes of French bourgeois — is a necessary condition for all progress in the political and social sphere.” Further maintenance of communal property, “as a form which supports communist tendencies in the minds, is dangerous both for the colony and for the homeland.”

Marx was also drawn to the following remarks of Kovalevsky: “the transfer of landownership from the hands of the natives into those of the colonists has been pursued by the French under all regimes. . . . The aim is ever the same: the destruction of the indigenous collective property and its transformation into an object of free purchase and sale, and by this means the final passage made easier into the hands of the French colonists.”

Regarding legislation on Algeria proposed by the Left Republican Jules Warnier, Marx endorsed Kovalevsky’s claim that its only purpose was “the expropriation of the soil of the native population by the European colonists and speculators.” The effrontery of the French went as far as “direct robbery” or conversion into “government property” of all uncultivated land remaining in common for native use. This process was designed to produce another important result: the elimination of the danger of resistance by the local population.

“This type of individualization of landownership had not only secured huge economic benefits for the invaders but also achieved a ‘political aim: to destroy the foundation of this society.”

 

Again, through Kovalevsky’s words, Marx noted: “The foundation of private property and the settlement of European colonists among the Arab clans would become the most powerful means to accelerate the process of dissolution of the clan unions. . . . The expropriation of the Arabs intended by the law had two purposes: 1) to provide the French with as much land as possible, and 2) to tear away the Arabs from their natural bonds to the soil, to break the last strength of the clan unions thus being dissolved, and thereby any danger of rebellion.”

Marx noted that this type of individualization of landownership had not only secured huge economic benefits for the invaders but also achieved a “political aim: to destroy the foundation of this society.”

Reflections on the Arab World
In February 1882, while Marx was in Algiers, an article appearing in a local daily documented the injustices of the newly crafted property system. As reported by The News, any French citizen at that time could acquire a concession of more than 100 hectares of Algerian land without even leaving France; they could also resell it to a native for 40,000 francs. On average, the colons sold every parcel of land they had bought for 20-30 francs at the price of 300 francs.

Owing to his ill health, Marx was unable to study this matter. However, in the sixteen surviving letters written by Marx (the others were lost), he made several interesting observations from the southern rim of the Mediterranean. The ones that really stand out are those dealing with social relations among Muslims.

“In his letters, Marx scornfully attacked the Europeans’ violent abuses and constant provocations, decrying their ‘bare-faced arrogance and presumptuousness.”

Marx was profoundly struck by some characteristics of Arab society. For a “true Muslim,” he commented, “such accidents, good or bad luck, do not distinguish Mahomet’s children. Absolute equality in their social intercourse is not affected. On the contrary, only when corrupted, do they become aware of it. Their politicians justly consider this same feeling and practice of absolute equality as important. Nevertheless, they will go to rack and ruin without a revolutionary movement.”

In his letters, Marx scornfully attacked the Europeans’ violent abuses and constant provocations, decrying their “bare-faced arrogance and presumptuousness vis-à-vis the ‘lesser breeds,’ [and] grisly, Moloch-like obsession with atonement” regarding any act of rebellion. He also emphasized that, in the comparative history of colonial occupation, “the British and Dutch outdo the French.”

In Algiers itself, Marx reported to Engels of a progressive judge, Fermé, who spoke to him of “a form of torture . . . to extract ‘confessions’ from Arabs, naturally done (like the English in India) by the police.” He had reported to Marx that “when, for example, a murder is committed by an Arab gang, usually with robbery in view, and the actual miscreants are in the course of time duly apprehended, tried and executed, this is not regarded as sufficient atonement by the injured colonist family. They demand into the bargain the ‘pulling in’ of at least half a dozen innocent Arabs. . . . When a European colonist dwells among those who are considered the ‘lesser breeds,’ either as a settler or simply on business, he generally regards himself as even more inviolable than the king.”

Against the British Colonial Presence in Egypt
Similarly, a few months later, Marx did not pull any punches regarding the British presence in Egypt. The war of 1882, waged by British troops, ended the so-called Urabi revolt that had begun in 1879 and enabled the United Kingdom to establish a protectorate over Egypt. Marx was furious with progressives who proved incapable of maintaining an autonomous class position, warning that it was necessary for workers to resist the nationalist rhetoric of the state.

When Joseph Cowen, an MP and president of the Cooperative Congress — considered by Marx “the best of the English parliamentarians” — justified the British invasion of Egypt, Marx expressed his total disapproval. Naturally, he also railed against the British government: “Very nice! In fact, there could be no more blatant example of Christian hypocrisy than the ‘conquest’ of Egypt – a conquest amid peace!”

But he reserved special criticism for the “radical” Cowen. In a speech on January 8, 1883, in Newcastle, Cowen had expressed his admiration for the “heroic exploits” of the British and the “dazzle of our military parade;” nor could he “help smirking over the entrancing little prospect of all those fortified offensive positions between the Atlantic and the Indian Ocean and, into the bargain, an ‘African-British Empire’ from the Delta to the Cape.”

Late in life, Marx engaged in probing investigations of societies outside Europe and expressed himself unambiguously against the ravages of colonialism.
It was, in Cowen’s eyes, an “English style” empire, characterized by “responsibility” for the “home interest.” In foreign policy, Marx concluded, Cowen was a typical example of “those poor British bourgeois, who groan as they assume more and more ‘responsibilities’ in the service of their historic mission, while vainly protesting against it.”

Eurocentric Marx?
Late in life, Marx engaged in probing investigations of societies outside Europe and expressed himself unambiguously against the ravages of colonialism. It is dishonest to suggest otherwise, despite how fashionable it has become in liberal academic quarters to “take Marx to task” for his Eurocentrism.

During his life, Marx closely followed the main events in international politics, and, as we can see from his writings and letters in the 1880s, he expressed firm opposition to British colonial oppression in India and Egypt, as well as to French colonialism in Algeria. Marx was anything but Eurocentric, nor was he “fixated” only on class conflict, as many like to claim. Marx thought the study of new political conflicts and “peripheral” areas to be fundamental for his ongoing critique of the capitalist system. Most importantly, he always took the side of the oppressed against the oppressors.

Categories
Journalism

Hayalet şehir Detroit’e yolculuk

Eğer endüstriyel arkeoloji diye bir bilim olsaydı, şüphesiz Detroit incelenen ilk örneği olurdu. Yine de şehrin tarihinde gelişim de pırıltı da bolca bulunabilir. Kutsanmış Motor Şehri on yıllar boyu dünyanın önde gelen otomobil merkeziydi. 1902’de şehir Cadillac’ın doğuşunu kutlarken, bir yıl sonra Henry Ford 1908’de ilk montaj hattı üretimi olan Ford T’nin yapılacağı tesisleri kuruyordu. Aynı yıl General Motors kuruldu, 1925’te de peşine Chrysler. Kısacası, ABD otomotiv endüstrisine dair her şey Detroit’te doğdu.

Motor Şehri

Şehir ilerlemenin kanatları altında büyüdü. 20. yüzyılın ikinci on yılında nüfusu iki katına çıkan Detroit, ülkenin en kalabalık dördüncü merkezi oldu. Şehre akın edenlerin büyük çoğunluğu Güney eyaletlerinden geliyordu, büyük kısmını Afrika kökenli Amerikalıların oluşturduğu bu göç dalgası Amerikan tarihine “ilk büyük göç” olarak geçti.

Genişleme yalnızca dört teker dünyasını etkilemiyordu. Amerika’nın II. Dünya Savaşına girişi, Michigan’ın önde gelen şehrini, Franklin Roosevelt’in deyişiyle “demokrasinin büyük cephanesine” dönüştürüyordu. Kadın erken büyük bir işçi nüfusu şehre akın ederken, Detroit silah sektöründe büyüyor, savaş üretimine diğer tüm Amerikan şehirlerinden daha fazla katkı sağlıyordu. 1945’ten sonra da büyüme devam etti, 1956 itibariyle şehir nüfusu 1 milyon 865 bini buldu. Dönemin ünlü profesörleri ve saygın gazetecileri bu büyümeyi Amerika’da sınıf mücadelesinin sonunun simgesi olarak selamlıyor, işçilerin kitlesel halde orta sınıf seviyesine yükselişini ve bununla gelişen avantajlardan duydukları hoşnutluğu kanıt gösteriyorlardı.

O günden beri köprüden çok sular aktı. Gerileme 1960’larda başladı, 1973 ve 1979 petrol krizleriyle çöküş hızlandı. Bugün Detroit’te ancak 700 bin kişi yaşıyor, tarihinin en düşük nüfus seviyesi, bu düşüş yokuş aşağı gidecek gibi görülüyor. 21. yüzyılın ilk on yılında, şehir nüfusunun dörtte birini kaybetti.

100 Bin Boş Arsa

Şehir sınırları içerisinde yüz binden fazla boş arsa ve terk edilmiş ev var, evlerin çoğu ya harap ya da yaşanamayacak kadar çürümüş durumda. Önümüzdeki yıllarda on bin tanesinin daha yıkılması gerekiyor ancak bunun için gerekli finansman yok. Hakiki bir tenhalık hissi tüm şehri kaplıyor, çoğu blokta ancak bir evin sakini var. Detroit o kadar boş ki bütün bir Boston ya da San Francisco içine sığdırılabilir. Kent yönetimi nüfusu bir arada, belirli bir bölgede tutmaya çalışıyor ve kalan kısmı tarımsal ürün yetiştirmek için dönüştürmeye çalışıyor. Ancak 2008 krizi şehrin durumunu öncesinden bile daha umutsuz hale getirdi.

Sosyal durum, dışsal etkenlerden daha iyi değil. Detroit’te üç kişiden biri, 18 yaş altının ise yarısından fazlası yoksulluk içerisinde yaşıyor. Irk ayrımı hâlâ çok belirgin: nüfusun yüzde sekseninden fazlasını oluşturan Afrika kökenli Amerikalılar şehir merkezlerinde, ‘beyaz’ işçiler içerisinde hâlâ şehri terk etmemiş olanlar ise ya çeperdeki korunaklı banliyölerde ya da büyük dükkânların yakınlarında yaşıyor. Bu da zamanlar değişse bile 1967’de dönemin Amerikan başkanı Lyndon Johnson’ın müdahale için şehre zırhlı araçlar yolladığı, 43 kişinin yaşamını kaybettiği, 7.200 kişinin tutuklandığı ve 2 binden fazla binanın yıkıldığı çatışmaların sonucu şehri savaş alanına çeviren ırkçılığın hâlâ Detroit’te kanlı canlı var olduğunu gösteriyor. Ülkede suç oranının en yüksek olduğu şehir ve kaderin ironisi, kasko fiyatları, otomotiv endüstrisinin doğduğu kentte hiç de iç açıcı değil. Gerçek işsizlik oranları yüzde elliyi geçti ve devasa yatırımlarla anacaddeye inşa edilen kumarhane sadece tek bir şeyi değiştirdi: umutsuz, hayata küstürülmüş ruhların her akşam son dolarlarını ve son kurtuluş umutlarını harcamak için slot makinesi sırasında beklemesi.

Çin’e Hurda Metal

2009’da, krizin sarsıntısı sürerken General Motors ve Chrysler iflas başvurusu yaptı, Ford da ağır hasar almıştı. Büyük üçlüye hem Bush hem de Obama yönetimleri döneminde verilen desteğin toplamı 80 milyar doları bulmuştu. Buna karşılık, işten çıkarmalar, ücret kesintileri, güvencesiz sözleşmeleri içeren “yeniden yapılandırma” süreci genişletilerek, 1994’te General Motors ve Chrysler’e düşük maliyetli parça üretimi için sunulan üretim modelinin de ömrünü uzatmıştı.

Sonuçta, Detroit yalnızca 20. yüzyılın değil, aynı zamanda bugünlerde yaşanan ve yarınlara gebe olan değişimin de tanığı. Yoksulluk ve işsizliği, teknolojik gelişmelerin toplum yararına işlemesinin önüne geçen ekonomik ilişkilerin doğurduğunun da kanıtı. Fabrikaların iş olmadığı için değil, üretimin emek maliyetinin düşük olduğu ve sınıf mücadelesinin görece zayıf olduğu ülkelere kaydırıldığı için boş olduğunun kanıtı.

Kışın Detroit’te akşam erken geliyor. Kimileri çevre yolunda dilenciliğe çıkıyor. Uzaklardan, bir zamanların sanayi bölgesinde yanan ateşler parlıyor. Bir grup genç viran haldeki bir fabrikada, denizyoluyla doğuya taşınacak parçalardan ellerine kalacak döküntüler arıyor. O parçalar, poundu 2,5 dolara gelen metal parçaları, şehirde geçinmeye yarayan tek şey.

Bu metal hurdalar ABD’nin Çin’e en büyük ihracat kalemi ve Detroit dünyadaki diğer bütün şehirlerden daha fazla sahip. Bir zamanlar burada üretilenler şimdi başka bir yerde üretilebilsin diye gemilere yükleniyorlar, daha yüksek kârlar getirecek altyapıların kurulabilmesi için. Fakat kuşkusuz; yeni fabrikalar yeni çelişkiler ve yeni umutlar yaratacaktır.

Categories
Journalism

Karl Marx, l’anticolonialista favorable a l’alliberament del poble àrab

Quan va viure a Àlger, Marx, va assenyalar, indignat, l’abús violent dels francesos, la repetició d’actes provocatius, la seva arrogància descarada, i la presumpció i obsessió de revenja, com Moloch, davant cada acte de rebellió per part de la població local àrab.

“Una forma de tortura s’aplica per part de la policia per forçar els àrabs a confessar, justament igual que els britànics fan a l’Índia”

Què feia Marx al Magreb?

A l’hivern de 1882, durant el seu últim any de vida, Karl Marx tenia una bronquitis severa i el seu metge li va recomanar un període de descans a un lloc càlid. Gibraltar estava descartat perquè Marx hauria necessitat un passaport per entrar al territori, i com a persona apàtrida no en tenia un en possessió. L’imperi de Bismarck estava cobert per la neu, més enllà de prohibit per ell, mentre que Itàlia tampoc tenia possibilitats, perquè tal com va plantejar-ho Friedrich Engels, “la primera condició pel que es refereix als convalescents és que no hi hauria d’haver assetjament per part de la policia”.

Paul Lafargue, cunyat de Marx, i Engels van convèncer el pacient de dirigir-se a Alger, que en aquell moment gaudia una bona reputació entre els anglesos per escapar-se de les incomoditats de l’hivern. Com la filla de Marx, Eleanor Marx, recordaria més endavant, el que va empènyer a Marx a fer aquest viatge inusual va ser la seva prioritat: acabar El Capital.

Va travessar Anglaterra i França en tren i el Mediterrani en vaixell. Va viure a Àlger 72 dies i aquesta va ser l’única vegada a la seva vida que va estar fora d’Europa. A mesura que passaven els dies la salut de Marx no va millorar. El seu patiment no era només físic. Estava molt sol després de la mort de la seva dona i va escriure a Engels que sentia “profunds atacs de melancolia, com el gran Don Quixot”. Marx també trobava a faltar, pel seu estat de salut, l’activitat intel·lectual seriosa, sempre essencial per ell.

Els efectes de la introducció de la propietat privada per part dels colonitzadors francesos

La progressió de diversos esdeveniments poc favorables no va permetre a Marx conèixer fins al final la realitat algeriana com tampoc va fer possible que pogués estudiar les característiques de les propietats comunals entre els àrabs, un tema que li havia interessat molt uns anys abans. El 1879, Marx havia copiat, a una de les seves llibretes d’estudi, fragments del llibre del sociòleg rus Maksim Kovalevsky “La propietat comunal de les terres: causes, curs i conseqüències del seu declivi”. Estaven dedicats a la importància de les propietats comunals a Algèria abans de l’arribada dels colonitzadors francesos així com als canvis que van introduir. De Kovalevsky, Marx va copiar: “La formació de la propietat privada de la terra, a ulls de la burgesia francesa, és una condició necessària per al progrés en l’esfera social i política”. El manteniment de les formes de propietat comunal “en la forma que li donen suport les tendències comunistes, és perillosa tant per la colònia com per la mare pàtria”. També li van cridar l’atenció els següents apunts “la transferència de la propietat de la terra de les mans dels natius a les dels colonitzadors s’ha buscat per part dels francesos sota tots els règims. (… ) L’objectiu és sempre el mateix: la destrucció de la propietat col·lectiva dels indígenes i la seva transformació en un objecte per la lliure compravenda, i d’aquesta manera fer-ne més fàcil l’apropiació per part dels colonitzadors francesos”.

Pel que fa a la legislació sobre Algèria proposada pel republicà d’esquerres Jules Warnier aprovada l’any 1873 Marx va donar suport a la reclamació que l’únic propòsit era “l’expropiació del sòl de la població nativa pels europeus colonitzadors i especuladors”. El desvergonyiment dels francesos anava tan lluny com el “robatori directe” o la conversió a “propietat del govern” de tota la terra restant no cultivada que era d’ús comunal dels natius. Aquest procés estava dissenyat per produir un resultat important: l’eliminació del perill de resistència per part de la població local. De nou, a través de les paraules de Kovalevsky, Marx apuntava “l’establiment de la propietat privada i l’assentament de colonitzadors europeus entre els clans àrabs és la manera més eficient d’accelerar el procés de dissolució dels clans com a unitat (… ) L’expropiació dels Àrabs que es buscava amb la llei tenia dos propòsits: 1) proveir als francesos amb com més terra millor i 2) trencar els llaços naturals dels àrabs amb el sol per debilitar la força de la unitat dels clans dissolent-los, i d’aquesta manera qualsevol perill de revolta”.

Marx va comentar que aquesta forma d’individualització de la propietat de la terra no havia només assegurat beneficis econòmics pels invasors sinó també aconseguit “un fi polític: destruir els fonaments d’aquesta societat”.

Reflexions sobre el món arab

El febrer de 1882 quan Marx estava a Alger, un article al diari local The News documentava les injustícies d’aquest nou sistema. Teòricament, qualsevol ciutadà francès, en aquell temps podia adquirir una confessió de més de 100 hectàrees de terra algeriana, sense ni tan sols sortir del país, i podia després revendre-la a un natiu per 40.000 francs. De mitjana, els colons van vendre cada parcel·la de terra que havien comprat per 20 o 30 francs al preu de 300 francs.

Per culpa de la seva salut, Marx va ser incapaç d’estudiar aquest assumpte. Tot i això, a les setze cartes que va escriure que han sobreviscut (en va escriure més, però s’han perdut), va fer unes quantes observacions interessants des de la llera sud del Mediterrani. Aquelles que més destaquen són les que va fer sobre les relacions socials entre els musulmans. Marx es va veure profundament sorprès per algunes característiques de la societat àrab. Per a un “musulmà de veritat”, va comentar: “aquests accidents, bona o mala sort, no distingeixen entre els fills de Mahoma. La igualat absoluta en les seves interaccions socials no es veu afectada. Al contrari, només quan són corromputs se’n fan conscients. Els seus polítics de manera justa també consideren important aquest sentiment i pràctica de l’absoluta igualtat. Tot això, però igualment, s’arruïnaria sense un moviment revolucionari”.

A les seves cartes, Marx atacava amb menyspreu els abusos violents dels europeus i les seves constants provocacions, i, no menys, la seva “arrogància descarada i la presumptuositat davant de les “races menors” i l’espantosa obsessió a l’estil Moloch amb el turment” davant qualsevol acte de revolta. També va emfatitzar que en la història comparativa de l’ocupació colonial, “els britànics i els holandesos superen els francesos”. A Algèria mateix, va explicar a Engels que el jutge progressista Fermé amb el que es trobava regularment havia vist al llarg de la seva carrera “una forma de tortura (… ) per extraure confessions dels àrabs, normalitzada (com pels anglesos a l’Índia) per la policia”. Havia informat a Marx que “quan, per exemple, un assassinat es comet, per una banda, àrab, generalment amb vista a un robatori, i els delinqüents reals són al llarg del temps degudament detinguts, jutjats i executats, això no es considera suficient expiació per part de la família colona afectada. Demanaven com a part de l’acord l’abducció de com a mínim mitja dotzena d’àrabs. (… ) Quan un colonitzador europeu es barreja amb aquells que són considerats races inferiors, sigui com a assentat o simplement per negocis, es percep a ell mateix com més inviolable que el rei”.

Contra la presència colonial britànica a Egipte

De manera similar, uns quants mesos més tard, Marx no es va estalviar la dura crítica a la presència britànica a Egipte. La guerra de 1882 duta a terme per les tropes del Regne Unit van acabar amb la coneguda com a revolta d’Urabi que havia començat el 1879 i que havia impedit als britànics establir un protectorat sobre Egipte. Marx estava enfurismat amb les persones progressistes que es van demostrant incapaces de mantenir una posició de classe autònoma, i va avisar que era absolutament necessari per als treballadors oposar-se a les institucions i la retòrica de l’estat.

Quan Joseph Cowen, parlamentari i president del Congrés Cooperatiu, considerat per Marx “el millor dels parlamentaris anglesos” va justificar la invasió britànica d’Egipte, Marx va expressar la seva total desaprovació.

Per sobre de tot, va retreure al govern britànic “Molt bé! De fet, no hi podria haver un exemple més evident d’hipocresia cristiana que conquerir Egipte, conquerir al mig de la pau!”. Però Cowen, en un discurs el 8 de gener de 1883 a Newcastle, va expressar la seva admiració per l’”explotació heroica” dels britànics i “l’enlluernament de la nostra desfilada militar”; Tampoc no va poder “somriure per la petita perspectiva fascinant de totes aquelles posicions ofensives fortificades entre l’Atlàntic i l’oceà Índic i, a l’acord, un ‘Imperi africà-britànic’ des del Delta fins al Cap”. Era l’”estil anglès”, caracteritzat per la “responsabilitat” i per l’”interès de la llar”. En política exterior, va concloure Marx, Cowen era un exemple típic d’”aquells pobres burgesos britànics, que gemeguen mentre assumeixen cada cop més “responsabilitats” al servei de la seva missió històrica, mentre protesten en va contra ella”.

Marx va tirar endavant minucioses investigacions sobre societats de fora d’Europa i es va expressar sense ambigüitats contra els estralls del colonialisme. Seria un error suggerir que fou d’una altra manera, malgrat l’escepticisme instrumental molt de moda actualment en determinats ambients acadèmics liberals.

Categories
Journalism

Ο άγνωστος «γερο-Μαρξ» που μας εκπλήσσει

Ηεικόνα που συνήθως έχουμε για τον Καρλ Μαρξ είναι ενός θεωρητικού «βράχου», άκαμπτου στις πεποιθήσεις του, «αυστηρού» και ικανού να προκαλεί δέος. Ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γιορκ, Μαρσέλο Μούστο, έρχεται να «διορθώσει» αυτή την εικόνα και να τη βάλει στις πραγματικές της διαστάσεις, αποδίδοντας ταυτόχρονα στον Μαρξ τις ανθρώπινές του ιδιότητες. Αυτό το κάνει με το βιβλίο του «Τα τελευταία χρόνια του Καρλ Μαρξ 1881-1883: Μια εργογραφία», από τις καλές εκδόσεις Νήσος, σε μετάφραση Ορέστη Στυλιανίδη.

Αυτά τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του ο Μαρξ, ο οποίος, σημειωτέον, βασανιζόταν από μια επίμονη βρογχίτιδα που συχνά γινόταν και πλευρίτιδα με αφόρητους πόνους, εργαζόταν αδιαλείπτως και αφιέρωνε τον περισσότερο χρόνο του στη μελέτη των διεθνών εξελίξεων αλλά και των επιστημονικών επιτευγμάτων της εποχής του, διαβάζοντας πότε γεωλογία, πότε φυσική, πότε χημεία και πότε ιστορία. Ταυτόχρονα στο Λονδίνο, όπου διέμενε τον περισσότερο χρόνο, δεχόταν επισκέψεις από συνδικαλιστές, θεωρητικούς του εργατικού κινήματος και ηγέτες εργατικών αγώνων. Μάλιστα, ένα από τα τελευταία δημοσιευμένα κείμενά του ήταν το «Σχέδιο Προγράμματος του Γαλλικού Εργατικού Κόμματος», κάτι που αποδεικνύει τους δεσμούς του με το «πραγματικό κίνημα». Οι θεωρίες της προόδου που κυριαρχούσαν στον αιώνα του δεν τον έκαναν να πιστέψει στην αυτόματη ανάπτυξη της ιστορίας ή στον υποτίμηση του ρόλου του ανθρώπινου παράγοντα. «Απέρριπτε οποιαδήποτε άκαμπτη σύνδεση των κοινωνικών αλλαγών με τους οικονομικούς μετασχηματισμούς και μόνο», μας λέει ο Μούστο. Και προσθέτει: «Εδώ και αρκετό καιρό είχε συνειδητοποιήσει ότι το σχήμα της γραμμικής εξέλιξης μέσω του “ασιατικού, αρχαίου και σύγχρονου αστικού τρόπου παραγωγής” που είχε σκιαγραφήσει στον πρόλογο της “Συμβολής σε μια κριτική της Πολιτικής Οικονομίας” ήταν απολύτως ανεπαρκές για την κατανόηση της κίνησης της ιστορίας».

Παρότι θεωρούσε ότι ήταν πιθανότερο η επανάσταση να ξεσπάσει στις αναπτυγμένες βιομηχανικές χώρες (Αγγλία, Γερμανία κ.λπ.), στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Μαρξ, μας λέει ο Μούστο, «άρχισε να βλέπει τη Ρωσία διαφορετικά, αναγνωρίζοντας πως ορισμένες αλλαγές που βρίσκονταν εκεί σε εξέλιξη, ενδεχομένως, δημιουργούσαν τις συνθήκες για έναν μείζονα κοινωνικό μετασχηματισμό». Αναφερόταν, βέβαια, στη ρωσική αγροτική κοινότητα, τη γνωστή ως «ομπτσίνα», για την οποία θεωρούσε πως μπορεί να γίνει το σπέρμα μιας μελλοντικής σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Ο Μούστο υπογραμμίζει σε πολλά σημεία του βιβλίου του την άρνηση του Μαρξ να προχωρήσει σε εκφράσεις που «θα μπορούσαν να υποδηλώνουν ένα καθολικό μοντέλο σοσιαλιστικής κοινωνίας, κάτι που θεωρούσε ανώφελο και αντιπαραγωγικό». Μάλιστα «τσιτάρει» τον ίδιο τον Μαρξ, ο οποίος στον Επίλογο της Δεύτερης γερμανικής έκδοσης του Πρώτου Τόμου του «Κεφαλαίου» τόνιζε ότι «το να γράφει συνταγές […] για το μαγειρείο του μέλλοντος» δεν τον ενδιέφερε καθόλου, ενώ αλλού ανέφερε ότι «ουδέποτε καθιέρωσα ένα “σοσιαλιστικό σύστημα”». Ο Μαρξ που μας παρουσιάζει ο Μούστο βρίσκεται ακριβώς στον αντίποδα της γελοιογραφίας που εγκαθιδρύθηκε στη Σοβιετική Ενωση ως «Μαρξισμός-Λενινισμός», ο οποίος διδασκόταν στις κομματικές σχολές από τα κομματικά εγχειρίδια, τα οποία ξεχείλιζαν από δογματισμό και κατείχαν τη θέση «ιερών κειμένων». Ο Μαρξ υπήρξε ένας φιλόσοφος της διαλεκτικής μεθόδου, που δεν φοβόταν να αναθεωρήσει ό,τι αντιλαμβανόταν ότι είναι ξεπερασμένο και εκτός εποχής. Σε μια συνέντευξή του στην ερώτηση «ποιος είναι ο νόμος [της ύπαρξης];», αφού ταλαντεύτηκε λίγο, απάντησε: «Ο αγώνας!».

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Μαρξ, όπως τον σκιαγραφεί ο Μούστο, υπήρξε ένας δεινός επικριτής της αποικιοκρατίας, την οποία έψεγε σε κάθε ευκαιρία και με κάθε τρόπο. Ο συγγραφέας μάς προσφέρει τη δυνατότητα για μια νέα ανάγνωση του δημιουργού του «Κεφαλαίου» και αξίζει τον κόπο να τον διαβάσουμε.

Categories
Journalism

Karl Marx: Arap halkının kurtuluşundan yana bir anti-kolonyalist

Marcello Musto – Akademisyen

Cezayir’de yaşadığı dönemde, Marx Fransızların istismarlarını, sürdürdükleri provokatif eylemleri, utanmaz kibirlerini ve yerli Arap nüfusun her başkaldırısına karşı intikam alma takıntılarını öfkeyle eleştiriyordu.

“Burada polis tarafından, Arapları ‘itirafa’ zorlamak için aynı İngilizlerin Hindistan’da uyguladığı gibi bir şiddet uygulanıyor.”

“Sömürgecilerin amacı her zaman aynı: yerel kolektif mülkiyeti yok etmek ve onu bedavaya elde ederek satabilecekleri bir nesneye dönüştürmek.”

Marx’ın Mağripte ne işi vardı?

1882 yılının kışında, ömrünün son yılında Marx ağır bir bronşite yakalanmış, doktoru, sıcak bir bölgede dinlenmesini tembih etmişti. Cebelitarık imkân dışıydı çünkü Marx’ın bölgeye girebilmek için pasaporta ihtiyacı vardı ve yurtsuz biri olarak böyle bir imkâna da sahip değildi. Bismarck imparatorluğu karla kaplı olmasının yanında Marx’a kapılarını kapatmıştı, İtalya ihtimalini ise Engels’in şu sözleri özetliyordu: “Tedavi sürecindeki bir hastanın gözetmesi gereken ilk şartlardan biri herhangi bir şekilde polis şiddetinden uzakta olmaktır.”

Marx’ın damadı Paul Lafargue ve Engels hastayı kışın soğuğundan kaçılabilecek bir yer olarak İngilizlerin çokça övdüğü Cezayir’e gitmeye ikna etmişti. Kızı Eleanor’un daha sonra hatırlatacağı üzere, Marx’ı bu olağandışı geziye iten en önemli sebep ise Kapital’i tamamlamaktı.

İngiltere ve Fransa’yı trenle, ardından Akdeniz’i ise tekneyle geçti. Cezayir’de geçirdiği 72 gün, Marx’ın hayatında Avrupa dışında geçirdiği tek vakit oldu. Fakat günler geçtikçe, Marx’ın sağlığı düzelmedi. Çektiği acı da yalnızca fiziksel değildi. Eşinin ölümünden sonra çok yalnız kalmış, Engels’e “büyük Don Kişot gibi, derin melankoli atakları” yaşadığını yazmıştı. Ayrıca sağlık sorunları sebebiyle yoğun entelektüel hareketlilikten de uzak kalmıştı.

Fransız Sömürgecileri Tarafından Özel Mülkiyetle Tanışmanın Etkisi

Pek çok talihsiz gelişme, Marx’ın Cezayir hakikatinin temeline vâkıf olabilmesinin önüne geçmişti ki zaten –birkaç sene önce yoğun ilgisini çeken bir konu olarak– Arapların komünal mülkiyet biçimleri üzerine çalışabilmesinin imkânı da yoktu. 1879’da Marx Rus sosyolog Maksim Kovalevski’nin Komünal Toprak Sahipliği: Sebepleri, Gelişimi ve Gerileyişinin Sonuçları kitabından kimi kısımları not defterine geçiriyordu. Kopya ettikleri, Cezayir’de Fransız sömürgecilerin gelişinden önce kamu mülkiyetine ve sonrasında yaşanan değişimlere dairdi. Marx, Kovalevski’den şu cümleleri defterine almıştı: “Özel toprak sahipliğinin düzenlenmesi –Fransız burjuvasının gözünde– siyasal ve toplumsal düzlemlerde ilerlemenin esas koşuluydu” komünist eğilimleri akla getirebilecek biçimler, hem koloni hem anavatan için tehdit unsuruydu.” Marx’ın ilgisini çeken bir başka analiz “Fransızlar oldukları tüm rejimlerde toprak sahipliğinin yerlilerden sömürgecilere geçişinin peşindeydi. (…) Sömürgecilerin amacı her zaman aynıydı: Yerel kolektif mülkiyeti yok etmek ve onu bedavaya elde ederek satabilecekleri bir nesneye dönüştürmek, bu sayede son aşamada Fransız sömürgecilerinin ele geçirebilmesini kolaylaştırmıştı.”

Cezayir’e dair kanun düzenlemesi, sol cumhuriyetçi Jules Warnier tarafından önerilmiş ve 1873’te onaylanmıştı, Marx Kovalevski’nin iddiasını destekleyerek bu yasanın tek amacının “Yerli nüfusa ait toprağın Avrupalı sömürgeciler ve vurguncular tarafından gasp edilmesi” olduğunu söyleyecekti. Fransızların yüzsüzlüğü ya “doğrudan hırsızlığa” kadar varıyor ya da yerlilerin kullanımına açık olan tüm boş arazilerin “hükümet mülküne” dönüştürülmesi olarak gerçekleşiyordu. Bu süreç bir başka önemli sonucu hayata geçirebilmek için de tasarlanmıştı: Yerli nüfusun direnme tehlikesinin önüne geçebilmek. Yeniden, Kovalevski’nin sözlerini Marx defterine geçiriyordu: “özel mülkiyetin kuruluşu ve Avrupalı sömürgecilerin Arap aşiretlerinin içerisine yerleşmesi, aşiretlerin birlikteliğinin dağılması sürecini hızlandırabilmek için en önemli imkândı. (…) Arapları mülksüzleştirmeyi hedefleyen yasanın iki amacı vardı: 1) Fransızların mümkün olabilecek en fazla toprağa sahip olması ve 2) Güç alabildikleri son damar olan toprakla doğal bağlarının yok edilmesi ve bu sayede aşiretler arasındaki birliğin çözülmesi ile herhangi bir isyan tehdidinin ortadan kaldırılması.”

Marx toprak sahipliğinin bu biçimde özelleştirilmesinin işgalciler açısından yalnızca önemli ekonomik getirileri olmadığını aynı zamanda siyasal bir hedefi de yerine getirdiğini ekler: Bu toplumun temellerini yok edebilmek.

Arap Dünyasındaki Etkileri

1882’nin Şubat’ında Marx Cezayir’deyken yerel The News gazetesinde yeni kurulan sistemin adaletsizliklerini belgeleyen bir makale yayınlanır. Teoride, herhangi bir Fransız vatandaşı o dönemde ülkesini dahi terk etmeden 100 hektardan fazla Cezayir toprağı üzerinde imtiyaz sahibi olabilecek ve bu toprağı 40 bin Franka Cezayirlilere satabilecekti. Gerçekten de yerleşimciler, 20-30 Franka aldıkları her parsel toprağı 300 Franktan sattılar.

Marx sağlık sorunları sebebiyle bu soruna dair çalışamadı. Fakat, Marx’ın yazdığı mektuplardan on altısında (çok daha fazla yazdı ancak bir kısmı kayboldu) Akdeniz’in güney kıyısından pek çok önemli gözlemini yazdı. Bu gözlemlerden en çok öne çıkanlar, Müslümanlar arasındaki toplumsal ilişkileri işleyenlerdi. Arap toplumunun kimi özellikleri Marx’ı derinden etkilemişti. “Gerçek bir Müslümanın gözünde” diye yazıyordu Marx; “şanstan ya da talihsizlikten doğan tesadüfler Muhammed’in evlatlarını ayrıştırmazdı. Toplumsal ilişkilerindeki mutlak eşitliği etkilemezdi. Aksine, ancak yozlaştıklarında bunların farkına varırlardı. Siyasetçileri aynı hassasiyeti hissederek bu mutlak eşitliği sağlamaya çalışırlardı. Ancak devrimci bir hareket ortaya çıkmazsa ya yok olacaklar ya da tarihin tozlu sayfaları arasında kaybolacaklar.”

Bu mektuplarında, Marx Avrupalıların şiddetli suistimallerine ve kesintisiz provokasyonlarına, “düşük ırktan” gördükleri ile karşı karşıya geldiklerinde ortaya çıkan yüzsüz kibirlerine ve küstahlıklarına, herhangi bir isyanla karşılaştıklarında ortaya çıkan, Kenanlı Molok’u hatırlatan ürkütücü intikam takıntılarına ağır ve küçümseyici ifadelerle saldırıyordu. Ayrıca sömürgeci işgalin karşılaştırmalı tarihi içinde “İngilizlerin ve Hollandalıların Fransızları geçtiklerini” de vurguluyordu. Cezayir özelinde, Engels’e yazdığı mektupta düzenli olarak görüştüğü ilerici bir yargıç olan Ferme’nin “Arapların ağzından itiraf alabilmek için polis tarafından (İngilizlerin Hindistan’da yaptığı gibi) özel bir işkence türü uyguladıklarını” gözlemlediğini aktarıyordu. Ferme Marx’a “örneğin bir Arap grubu cinayet işlediğinde, genelde ortada bir hırsızlık vardır ve mağdur yerleşimci aile faillerin yargılanıp infaz edilmesini zararlarının tazmini için yeterli görmez. Yarım düzine masum Arap’ın da infaz edilmesini talep eder. (…) Avrupalı bir sömürgeci ister yerleşim için ister iş için olsun, ‘düşük ırktan’ gördükleri arasına girdiğinde genelde kendisini kraldan bile daha katı bir otorite olarak görür.”

Mısır’da İngiliz Sömürgeciliğine Karşı

Hemen birkaç ay sonra Marx bu kez de Mısır’daki İngiliz varlığını hedef alır. Birleşik Krallık askerlerinin başlattığı 1882 savaşı, 1879’da başlayan Urabî isyanını sonlandırmış ve İngilizlere Mısır’da hamilik sağlamıştı. Marx, bağımsız bir sınıf pozisyonu alamayan ilericilere öfkelenmiş ve işçilerin devletin söylevlerine ve kurumlarına karşı durmaya mecbur olduğunu vurgulamıştı.

Marx’ın “İngiliz parlamenterlerin en iyisi” olarak gördüğü, İşbirliği Kongresi başkanı ve milletvekili Joseph Cowen’in Mısır’da İngiliz işgalini meşrulaştırmasını, Alman filozof kesin bir dille kınamıştı.

Bununla da kalmayarak, Britanya hükümetini paylamayı da unutmamıştı: “Müthiş! Hatta, Hıristiyan ikiyüzlülüğünü gösterme açısından Mısır’ın ‘fethinden’ daha küstah bir örnek olamazdı: Barışın ortasında bir fetih!” Fakat Cowen, 8 Ocak 1883’te Newcastle’de yaptığı bir konuşmada, Britanya’nın “kahramanlığına”, “ordunun yürüyüşünün büyüsüne” duyduğu hayranlığı ifade ediyor, “Atlantik ve Hint Okyanusu arasında tahkim edilmiş saldırı cephelerini, Delta’dan Ümit Burnu’na Uzanan Afrika Britanya İmparatorluğunu” düşündükçe sırıtmadan edemediğini belirtiyordu. Bu “sorumluluk” ve “milli çıkarın” şekillendirdiği “İngiliz tarzıydı”. Marx, Cowen’i “tarihsel misyonlarına hizmet edecek sorumluluklar almaya devam ederken öbür yandan boş yere itiraz eden zavallı İngiliz burjuvalarının” tipik bir örneği olarak görüyordu.

Marx Avrupa dışı toplumlara dair derin araştırmalara girişmiş ve kolonyalizmin tahribatına karşı duruşunu gizlememişti. Kimi liberal akademik çevrelerde bu dönemde çok moda olan yöntemsel şüpheciliğe karşın, aksini düşünmek hata olur.

Marx hayatı boyunca uluslararası politikadaki önemli gelişmeleri takip etmişti ve yazmalarından, mektuplarından da görebileceğimiz üzere 1880’lerde İngilizlerin Mısır ve Hindistan’daki sömürgeci zulmüne de Cezayir’de Fransız kolonyalizmine de karşı duruşunu açıkça ifade etmişti. Ne Avrupa merkezciydi ne de yalnızca sınıf mücadelesine odaklanmıştı. Marx yeni siyasi çelişkilerin ve çevre coğrafyaların, kapitalist sisteme dair süregiden eleştirileri için temel önemde olduğunu düşünüyordu. Daha da önemlisi, ezenlere karşı hep ezilenlerden yana olmuştu.

Categories
Journalism

كارل ماركس: المناهض للاستعمار في البلاد العربية

عندما عاش ماركس في الجزائر، هاجم بشدة انتهاكات الفرنسيين العنيفة، وأعمالهم الاستفزازية المتكررة وتعاليهم الوقح وغطرستهم، وهوسهم بالانتقام مثل مولوخ[1] في مواجهة كل تمرد من السكان العرب. فكتب: «تفرض الشرطة نوع من التعذيب هنا لإجبار العرب على «الاعتراف»، تمامًا كما يفعل البريطانيون في الهند». ماركس: «هدف المستعمرون دائمًا نفس الشيء: تدمير الملكية الجماعية الأصلية وتحويلها إلى سلعة للبيع والشراء».

ما الذي كان يفعله ماركس في المغرب العربي؟

في شتاء عام 1882م، خلال العام الأخير من حياته، عانى كارل ماركس من التهاب حاد في الشعب الهوائية فنصحه طبيبه بقضاء فترة راحة في مكان دافئ. كانت الخيارات المطروحة محدودة فلم يكن جبل طارق ضمنها؛ لأن ماركس كان بحاجة إلى جواز سفر لدخول الإقليم، وبصفته شخصًا بدون جنسية بالتالي بلا جواز، كان الأمر مستبعدًا، أمّا فيما يخص الإمبراطورية الالمانية؛ فقد كانت الثلوج تغطيها ولا تزال محظورة عليه على أي حال، في حين كانت إيطاليا أيضًا غير واردة، وذلك حسب تعبير فريدريك إنجلز: «إنّ الشرط الأول للنقاهة هو عدم وجود مضايقات من الشرطة».

أقنعه صهره بول لافارج وإنجلز بالتوجه إلى الجزائر، التي كانت معروفة بين الإنجليز كملجأ للهروب من قسوة الشتاء. كما تذكر إلينور ماركس لاحقًا، أن الذي دفع ماركس إلى القيام بهذه الرحلة غير العادية هو أولًا: إكمال رأس المال. عَبَرَ ماركس إنجلترا وفرنسا بالقطار ثم البحر الأبيض المتوسط ​​بالقارب، وعاش في الجزائر لمدة 72 يومًا وكانت هذه هي المرة الوحيدة التي غادر فيها أوروبا، غير أنّه -ومع مرور الوقت- لم يُظهر أيّ تحسن صحي، فمعاناته لم تكن جسدية فقط، لقد كان وحيدًا جدًا بعد وفاة زوجته، وكتب إلى إنجلز قائلًا أنّه يشعر «بهجمات عنيفة من الكآبة العميقة، مثل دون كيخوته العظيم». كما افتقد ماركس -بسبب حالته الصحية- النشاط الفكري الجاد، وهو أمر ضروري -دائمًا- بالنسبة له.

 آثار إدخال المستعمرين الفرنسيين للملكية الخاصة

لم يسمح وقوع العديد من الأحداث غير المواتية لماركس بالوصول إلى حقيقة الواقع الجزائري، ولم يكن من الممكن حقًا دراسة خصائص الملكية الجماعية عند العرب -وهو موضوع كان قد اهتم به كثيرًا قبل بضع سنوات-. في عام 1879م، قام ماركس بنسخ أجزاء من كتاب عالم الاجتماع الروسي مكسيم كوفاليفسكي، «الملكية الجماعية للأرض: أسباب انحلالها وتاريخها ونتائجها»، خُصصت إحدى دفاتر دراسته لأهمية الملكية الجماعية في الجزائر قبل وصول المستعمرين الفرنسيين، وكذلك للتغييرات التي أدخلوها.

من كتاب كوفاليفسكي، نسخ ماركس ما يلي: «تشكّل ملكية الأرض الخاصة -في نظر البرجوازية الفرنسية- شرطًا ضروريًا لكل تقدم في المجال السياسي والاجتماعي»، إنّ استمرار الحفاظ على الملكية الجماعية «بوصفها شكل يعزز النزعات الشيوعية في الأذهان، أمر خطير على المستعمرة وعلى الوطن الأم». كما أنه انجذب إلى الملاحظات التالية: «لقد سعى الفرنسيون إلى نقل ملكية الأرض من أيدي السكان الأصليين إلى أيدي المستعمرين والمضاربين الأوروبيين في ظل جميع الأنظمة، كان الهدف دائمًا نفسه يتكرر: تدمير الملكية الجماعية الأصلية وتحويلها إلى سلعة للبيع والشراء، وبهذه الوسيلة يتم تسهيل الانتقال النهائي إلى أيدي المستعمرين الفرنسيين.

أما بالنسبة للتشريع حول الجزائر «قانون وارني»[2] الذي اقترحه الجمهوري اليساري جول وارني وتم إقراره في عام 1873م، فقد أيد ماركس احتجاج كوفاليفسكي بأن الغرض الوحيد منه كان: «مصادرة أراضي السكان الأصليين من قبل المستعمرين والمضاربين الأوروبيين، ووصلت وقاحة الفرنسيين إلى حد «السرقة المباشرة»، أو تحويل جميع الأراضي غير المزروعة المتبقية من ملكية العروش[3] للاستخدام المحلي، إلى «ملكية الحكومة». وُضِعَ هذا الإجراء للوصول إلى نتيجة أخرى مهمة: القضاء على خطر المقاومة من السكان المحليين.

مرة أخرى، ومن خلال كلمات كوفاليفسكي، لاحظ ماركس أنه «سيصبح تأسيس الملكية الخاصة واستيطان المستعمرين الأوروبيين بين العشائر العربية؛ أقوى الوسائل لتسريع عملية حل روابط العشيرة. كان القصد من قانون نزع ملكية العرب غرضين: 1- توفير أكبر قدر ممكن من الأراضي للفرنسيين؛ و 2- إزالة الروابط العربية الطبيعية بالأرض، لكسر آخر قوة لروابط العشيرة التي عُمِلَ على حلها، وبالتالي استبعاد أي خطر لأي تمرد. علق ماركس على أن هذا النوع من الفردية في ملكية الأرض لم يضمن فقط فوائد اقتصادية ضخمة للمستعمرين فحسب، بل حقق أيضًا «هدفًا سياسيًا: تدمير بُنية هذا المجتمع».

تأملات في العالم العربي

في فبراير 1882م، عندما كان ماركس في الجزائر، وثّقت مقالة في صحيفة «ذا نيوز» المحلية؛ الظلم الذي يتسم به النظام الجديد. من الناحية النظرية، كان بإمكان أي مواطن فرنسي الحصول على امتياز لأكثر من 100 هكتار من الأراضي الجزائرية، دون حتى مغادرة بلده، ثم إعادة بيعها إلى مواطن محلي مقابل 40 ألف فرنك. وكمعدل، باع المستعمرون كل قطعة أرض اشتروها مقابل 20-30 فرنكًا بسعر 300 فرنك. حال َوضعه الصحي السيء، دون التعمق في دراسته لهذه المسألة، ومع ذلك، في الرسائل الستة عشرة التي كتبها ماركس ووصلتنا (كتب أكثر من ذلك، لكنها ضاعت أو اُتلفت)؛ قدم عددًا من الملاحظات المهمة من الطرف الجنوبي من البحر الأبيض المتوسط، لعلّ الملفتة هي تلك التي تدور حول العلاقات الاجتماعية بين المسلمين.

لقد تأثر ماركس بشدّة ببعض خصائص المجتمع العربي. علّق قائلاً: بالنسبة لـ «المسلم الحقيقي مثل هذه الحوادث -الجيد أو السيء منها- لا تفرّق بينهم، ولا تتأثر المساواة المطلقة في تواصلهم الاجتماعي. على العكس من ذلك، فقط عندما يفسدون هم مدركين لذلك. يعتبر سياسيوهم هذا الشعور والممارسة للمساواة المطلقة مهميّن. ومع هذا، فإنهم يستطيعون التدمير دون حركة ثورية».

في رسائله، هاجم ماركس بازدراء انتهاكات الأوربيين العنيفة واستفزازاتهم المستمرة، ولا سيما «ادعاءاتهم السافرة وتماديهم تجاه الأجناس الدنيا»، وهوسهم المولوخي المروّع بالانتقام في مواجهة أي عمل من أعمال التمرد. كما شدّد على أنه في التاريخ المقارن لاحتلال المستعمرات؛ «تفوّق البريطانيون والهولنديون على الفرنسيين». في الجزائر نفسها، أبلغ إنجلز أن القاضي التقدُميّ فيرمي الذي التقى به، شهد بانتظام خلال مسيرته المهنية «شكلاً من أشكال التعذيب لاستخراج «اعترافات» من العرب، تقوم بها الشرطة بشكل طبيعي (مثل الإنجليز في الهند)».

كما قال لماركس أنّه «عندما ترتَكب عصابة عربية جريمة قتل وسرقة، ويُلقى القبض على المذنبين في الوقت المناسب وتقديمهم للمحاكمة والإعدام، فإن هذا لا يُعتبر تعويض كافٍ لعائلة المستعمر المصاب. بل يطالبون أيضًا «بالقبض» على نصف دزينة من العرب الأبرياء على الأقل. عندما يسكن مستعمر أوروبي بين أولئك الذين يُعتبرون «الأجناس الدنيا»، سواء كان مستوطنًا أو ببساطة تاجر، فإنه ينظر إلى نفسه عمومًا على أنه أكثر حُرمة من الملك».

ضد الوجود الاستعماري البريطاني في مصر

وعلى نحو مماثل، بعد بضعة أشهر، لم يدخر ماركس أي جهد في توجيه انتقادات لاذعة للوجود الاستعماري البريطاني في مصر. أنهت الحرب التي شنتها قوات المملكة المتحدة عام 1882م على ثورة عرابي التي بدأت عام 1879م ومكنت البريطانيين من إعلان مصر محميةً لها. كان ماركس غاضبًا من التقدمييّن الذين برهنوا عن عجزهم في الحفاظ على موقف طبقي مستقل، نبّه من أنه من الضروري جدًا أن يعارض العمال مؤسسات الدولة وخطابها. عندما بّرر جوزيف كوين (عضو مجلس النواب ورئيس المؤتمر التعاوني) -الذي اعتبره ماركس «أفضل النوّاب الإنجليز»- الغزو البريطاني لمصر، أعرب ماركس عن استنكاره الشديد لذلك.

كما وجه انتقادات شديدة للحكومة البريطانية، قائلاً: «رائع جدًا! في الواقع، لا يمكن أن يكون هناك مثال أوضح على النفاق المسيحي من غزو مصر -غزو في وسط السلام!-». لكن كوين، في خطابٍ ألقاه في 8 يناير 1883م في نيوكاسل، أعرب عن إعجابه «بالمآثر البطولية» للبريطانيين، و«تألق عرضنا العسكري»؛ وقال أيضًا أنه «لا يسعه إلا أن يبتسم على المنظر الرائع لجميع مواقع الهجوم المحصّنة بين المحيط الأطلسي والمحيط الهندي، وإلى جانب ذلك: «إمبراطورية إفريقية-بريطانية» من الدلتا إلى كيب تاون».

كان هذا هو «النمط الإنجليزي»، الذي يتميز بـ «المسؤولية» تجاه «مصلحة الوطن الأم»، وخلُص ماركس إلى أن كوين في السياسة الخارجية، هو مثال نموذجي على «هؤلاء البرجوازيين البريطانيين المساكين، الذين يتأوهون وهم يتحملون المزيد من «المسؤوليات» في خدمة مهمتهم التاريخية، بينما يحتجون عبثًا ضدها». أجرى ماركس دراسات شاملة للمجتمعات خارج أوروبا، وأعرب بشكل لا لبس فيه عن معارضته ضد فظاعات الاستعمار. ومن الخطأ أن نفترض خلاف ذلك، على الرغم من الشكوك الذرائعية السائدة هذه الأيام في بعض الأوساط الأكاديمية الليبرالية.

خلال حياته، راقب ماركس عن كثب الأحداث الرئيسية في السياسة الدولية كما رأينا من كتاباته ورسائله، فقد أعرب في ثمانينيات القرن التاسع عشر عن معارضته الشديدة للقمع الاستعماري البريطاني في الهند ومصر، وكذلك للاستعمار الفرنسي في الجزائر. لم يكن ماركس مركزياً أوروبيًا على الإطلاق ويركّز على الصراع الطبقي فقط، بل اعتقد ماركس أن دراسة النزاعات السياسية الجديدة والمناطق الجغرافية الطرفية؛ أمر أساسي لنقده المستمر للرأسمالية، والأهم من ذلك، أنه وقف دائمًا إلى جانب المضطهدين».

[1]: مولوخ هو إله ذو نزعة شريرة لا يرضيه إلا قرابين الأطفال التي تقدم له حيث يحرقون بالقرب من المذبح. انتسب إلى العديد من الثقافات الكنعانية والفينيقية وذكر في الكتاب العبري.

[2]: قانون وارني جاء بهدف القضاء على الملكية الجماعية للقبائل والعروش؛ فسمح للسلطات الفرنسية بانتزاع عدد كبير من الأراضي.

[3]: ملكية العروش هي أهم أصناف الملكية العقارية في الجزائر منذ القرن الحادي عشر، حيث استقرت القبائل البدوية وتوطنت العشائر بالمناطق التي استحوذت عليها أو أُعطيت لها. وهذا النوع من الملكيات تتغير تسميته حسب المناطق والاقاليم.

Categories
Journalism

Marx’ın komünizm anlayışı

Marx’ın önceliği “modern toplumun ekonomik hareket kanununu açığa çıkarmak” idi. Kapitalist üretim biçiminin, esas devrimci özne olan proletaryanın mevcut sosyoekonomik sistemi yıkmasına fayda sağlayacak kapsamlı bir eleştirisini geliştirmeyi amaçlıyordu.

Dahası, kesinlikle “yeni bir din” niyetinde olmayan Marx, teorik olarak anlamsız ve politik olarak verimsiz gördüğü, komünist toplum için evrensel bir model tarifinden de geri durdu. Bu sebeple, Kapital’in ilk cildinde “geleceğin menüleri için yemek tarifi” yazma niyetinde olmadığını açıkça belirtmişti. Buna rağmen, birçok yorumcunun hatalı iddiasının aksine, Marx komünist topluma dair kimisi basılmış kimisi basılmamış birçok fikir geliştirmişti.

ÖZGÜR İŞTİRAK KOMÜNİZM

Marx’ın komünizm tahayyülü, “özgür bireylerin, müşterekleştirilmiş üretim araçları ile çalışarak tek bir toplumsal emek gücü olduklarının tüm bilinci ile bu güçlerin birçok farklı formunu geliştirdikleri bir işbirliği idi.” Benzeri birçok tanımı Marx’ın yazılarında bulabiliriz. Grundrisse’de, kapitalizm sonrası toplumun “kolektif üretim” üzerine temelleneceğini yazmıştı. Gotha Programının Eleştirisi’nde ise “toplumsal örgütlenmeyi, üretim araçlarının ortak mülkiyeti temelinde ‘işbirliğine dayalı bir toplum’” olarak tanımlıyordu.
Kapital’in ilk cildinde, Marx, toplumun bu “daha yüksek formundaki” hâkim prensibin her bireyin tam ve özgür gelişimi olduğunu açıklıyordu. Fransa’da İç Savaş’ta, komün üyelerinin uyguladıkları tedbirlerle hemfikir olduğunu belirtirken “halkın kendi kendine hükümet edişinin eğilimlerine işaret ettiğini” yazıyordu. Daha açık olmak gerekirse, Paris Komünü’nün siyasi reformlarına dair değerlendirmesinde, “eski, merkezî hükümetin taşralarda dahi üreticilerin özyönetimine doğru kırılması gerektiğini” iddia ediyordu. Bu ifade, Bakunin’in Devletçilik ve Anarşizm eserinde yeniden ortaya çıkıyor; Marx “radikal bir toplumsal değişimin, toplulukların özyönetimi ile başlayacağının” altını çiziyordu.

Marx, burjuva topumda işçiler ve kapitalistlerin piyasa içerisindeki durumlarını eşitleyen sözde serbest rekabetin insan özgürlüğü ile hiçbir alakası olmadığını ve kapitalizm savunucuları tarafından yüceltildiğini belirtiyordu. Sistem demokrasi karşısında devasa bir engel teşkil ediyordu ve işçilerin ürettiklerinin dengine yaklaşamayacak bir karşılık aldıklarını en iyi şekilde gösteren de kendisiydi.

Marx Grundrisse’de kapitalizmin “bireylerin toplumsal üretim altında toplandığını” ve bunun “kendileri dışında varoluşunun kaderleri haline geldiğini” gözlemler. Bu da ancak alım satım değerleri her şey olup bittikten sonra belirlenen ürün üzerinden pazarlığı edilen değişim değerinin ederiyle belirleniyor. Buna karşın komünist toplumda ise emeğin kendi içinde dağıldığı işbirliğinin çıktısı olarak üretim “doğrudan toplumsal” olacak. “Ortak zenginliğin” sahipleri tarafından yönetilecek. “Üretimin toplumsal karakteri” üretileni en başından genel ve ortak olana doğru biçimlendirecek, “üretimin komünal karakteri” baştan belirlenmiş olacak ve bireyin emeği toplumsal emeğe dönüşecek. Marx’ın Gotha Programının Eleştirisi’nde vurguladığı gibi, kapitalizm sonrası toplumda “bireysel emek dolaylı bir biçimde var olmayacak ve doğrudan kümülatif emeğin tamamlayıcı parçasına dönüşecek”. Ek olarak, işçiler “bireyin işbölümüne köleleştirici itaatini” tarihe gömecek şartları da yaratabilecekti.

SOSYALİZM VE EKOLOJİ

Kapital’in ilk cildinde Marx burjuva toplumda “üretim sürecinin işçi için değil işçinin üretim süreci için var olduğunu” vurgular. Dahası, işçilerin sömürülmesine paralel olarak çevrenin sömürüsü de ortaya çıkar. Marx’ın komünist toplum fikrini üretici güçlerin gelişimine indirgeyen yorumlamalara karşın, Marx’ın kendisi bugün ekoloji sorunu dediğimiz konuya büyük ilgi gösterir. Birçok kez “kapitalist tarımdaki gelişmelerin yalnızca işçileri değil toprağı da soyduğunu” işaret etmiştir.

Komünizmde, planlı işbirliğinin şartları yaratılacaktır. Kapital’in üçüncü cildinde Marx işçilerin komünist üretim biçimini tesis edebildikleri vakit, “tekil bireylerin gezegene sahip olmasının, bir insanın diğeri üzerindeki sahipliği kadar absürt geleceğini” gözlemler. En radikal eleştirilerini kapitalizme içkin yıkıcı sahiplenmeye yönlendirerek, “ne tüm bir toplum ne tüm bir millet, hatta varolan tüm toplulukların bütünü dahil dünyanın sahibi değildir” der. Marx için, insanlar “onun içinde yaşayanlar, ondan yarar sağlayanlar olarak gezegeni gelecek nesiller için daha iyi bir duruma getirmekle mükelleftirler”.

Marx’ın komünizme dair fikirleri ne dogmatik şekilde bağlı kalınacak bir model olarak ne de farklı zaman ve yerlerde ayrım gözetmeden uygulanması gereken çözümler olarak düşünülmemelidir. Fakat bu taslaklar, paha biçilemez bir teorik hazine teşkil etmekte, bugün dahi kapitalizmin eleştirisinde bize yol göstermektedir.