Twitter Instagram Youtube

Category: Reviews

Categories
Reviews

Alexandre Francisco Braga, Revista de Ciências do Estado

1 Introduco

Marcello Musto é um intelectual italiano que vem se destacando pelas recentes pesquisas sobre os últimos períodos de vida do pensador alemao Karl Marx (1818-1883). Musto, que é também professor de Sociologia na York University (Toronto, Canadá), já publicou Another Marx: Early Manuscripts to the International e Karl Marx: biografia intelectual e política, entre outros livros. Ou seja, ao longo da década de 2000 vem realizando uma proficua incursao no pensamento marxiano, ora para realizar uma descoberta de um Karl Marx quase desconhecido do grande público, ora para redescobrir pontos e análises conceituais que só agora tiveram a devida correqào no itineràrio que Marx tinha em mente ao dar inicio à sua crítica da sociedade civil burguesa.
Nessa seara, Marcello Musto realizou uma tarefa impecável, pois suas publicaqoes vao ajudar em muito na compreensao daquilo que Marx tinha como propósito analítico e como projeto político, a emancipaqào da classe trabalhadora. O livro de Marcello Musto – O velho Marx: uma biografia de seus últimos anos (1881-1883) -, em suas 158 páginas, contribui e contribuirá, sobremaneira, nessa direqáo, principalmente porque, após a dissoluqáo da Uniao Soviética, no ano de 1991, uma onda negacionista tomou conta dos debates políticos mundo afora, resultando num esquecimento quase que natural e numa crise do marxismo, que por pouco nao jogou por terra essa proposta de emancipaqào elaborada por Karl Marx, Friedrich Engels, Rosa Luxemburgo e toda uma geraqào de lutadores e lutadoras do povo em prol da classe do proletariado, nos últimos 200 anos.
Desse ponto de vista, ficou um vácuo de ideias progressistas, e para dificultar, surgiram pregaqoes que anunciavam o fim do Socialismo como decante e a vitória final da formaqào capitalista, como se a História fosse uma “planilha” que nao pudesse ser alterada pelo curso do desenvolvimento social, na sociedade, nas universidades e na militancia de esquerda. Portanto, a escrita de Marcello Musto e diversas outras publicaqoes que comeqam a circular nos meios académicos, desde 2008 retomam a discussao do projeto socialista e repoem o Marxismo no centro dos debates, seja no próprio meio universitário, seja nas redes sociais, ainda que o novo cenário apresenta um contexto de evoluqáo conservadora e reacionária.
Em seu livro, Musto traz quatro pontos importantíssimos para entendermos os últimos anos de vida de Karl Marx, entre os anos de 1881 e 1883: 1) O pardo da existencia e os novos horizontes de pesquisa; 2) A controvérsia sobre o desenvolvimento do capitalismo na Rùssia; 3) Os tormentos do “Velho Nick”; e 4) A última viagem do Mouro. Ao longo dos capítulos, o leitor se deparará com um Karl Marx nao só inédito, mas diferente daquilo que sempre se soube através dos escritos densos sobre economia política, temas internacionais e das agitaqoes
revolucionárias que abalaram o mundo de sua época. Aliás, nessa fase de maturidade, Marx se aventurou em temas como a matemática, a questao ecológica, temas americanos, botánica e os assuntos mais densos da luta que estava acontecendo em países como India, Egito e Argélia. Desta forma, nesse ciclo antes de seu passamento Marx era o “oposto de um autor eurocêntrico, economicista e absorvido exclusivamente pela luta de classes”, como prefacia Musto [1].

2 O gabinete da Rua Maitland Park Road

Mustojá começa a obra trazendo à tona fatos da intimidade pessoal de Karl Marx de pouco acesso de seus próprios leitores, inclusive dos círculos mais próximos de Marx, como a imersão do filósofo alemão em temas fora do eixo econômico-filosófico, como a preocupação de Marx com os assim chamados “temas americanos”, a redação dos cadernos sobre matemática, os estudos de fisiologia, de geologia, de agronomia, de química e de física, ou seja, uma série de temas multidisciplinares, boa parte deles localizados no escritório de uma casa alugada na Rua Maitland Park Road, situada na região periférica de Londres, onde era sua residência e da família Marx. Lá, moravam o Mouro [2], sua esposa Jenny (1814-1881), as filhas Eleanor (1855-1898) e Helene Demuth (1820-1890) e sua governanta de mais de 40 anos de convívio com o casal.A casa da Rua Maitland Park Road, número 41, era o refúgio para Karl Marx guardar seus mais de 2 mil volumes de livros, sobretudo acerca de Ciência Política, História alemã e Literatura Francesa, Italiana, Alemã e, desde 1869, sobre a Literatura Russa que Marx começou a estudar para melhor compreender o processo revolucionário russo. Nessa biblioteca, havia uma infinidade de autores como Shakespeare, Dickens, Molière, Racine, Montaigne, Bacon, Goethe, Voltaire, entre outras produções literárias. Além de serum reduto principal das visitas dos colaboradores, ativistas e líderes políticos dos mais diferentes locais do planeta, serviu, ainda, como centro de troca de correspondências internacionais entre os militantes socialistas, tanto que a caixa-postal da residência vivia abarrotada de cartas, de acordo com Musto [3]. Prova disso é que o próprio Friedrich Engels (1820-1895) se mudou para a vizinhança próxima à casa de Marx, na Rua Regent’ Park Road, número 122, há poucos metros de distância.Além do mais, o local era estratégico para a formação política da militância socialista, porque lá estavam guardadas publicações, documentos e resoluções mais importantes da AIT (Associação Internacional dos Trabalhadores), uma cópia de A Sagrada Família,escrita em coautoria com Engels, em 1845, da Miséria da Filosofia, também pelos dois amigos, e obras cruciais para o que se viria a ser conhecido depois como marxismo, como os livros Manifesto do Partido Comunista(1848), O 18 Brumário de Luís Bonaparte(1852), e o próprio O Capital, de 1867, sua obra-prima. No sótão da casa havia, ainda, sinopses e manuscritos inacabados, destinados à “crítica roedora dos ratos [4]”, cujo material literário situava-se perto de um divã de couro, onde Marx costumava descansar após horas de estudos em cima de materiais muitas vezes em língua original.Conforme Marcello Musto, no ano de 1881, Karl deu início aos estudos sobre Antropologia, indo estudar o livro A sociedade Antiga(1877), do antropólogo norte-americano Lewis Morgan (1818-1881), e resultando numa série de enxertos conhecidos como Cadernos Etnológicos. Essas anotações dispersas tratavam da colônia de Java na Indonésia, escrita por James Money (1818-1890), sobre a aldeia ariana na Índia, de autoria de Jonh Phear (1825-1905), e sobre história antiga das instituições, do historiador Enry Maine (1822-1888). Os Cadernos Etnológicos [5], de pouco mais de 100 folhas, não foram publicados por Marx, mas, posteriormente editados e lançados por Lawrence Krader (1919-1998) com o título de Cadernos Etnológicos de Karl Marx. Nos Cadernos Etnológicos, é possível encontrar outras anotações sobre a pré-história, o desenvolvimento dos vínculos familiares, as condições das mulheres, a origem das relações de propriedade, a formação da natureza e questões como as conotações racistas de alguns antropólogos da época e os efeitos do Colonialismo. Sobre isso Marx pensava:

a família moderna em germe não somente a servitus(a escravidão), mas também a servidão da gleba; desde o princípio, ela pôs suas relações a serviço da agricultura. Possui em miniatura todos os antagonismos que, mais tarde, se desenvolverão em massa na sociedade e em seu Estado […] na origem, era constituída diretamente de escravos [6].

Com isso, a palavra “família”, desde seu germe, tem haver com famulus(escravo, criado), e sem nenhuma relação com a criação de filhos pelos casais casados, mas, sim, com o conjunto de escravizados que são forçados a trabalhar para o patrão, regidos pelo poder do pater famílias. Isto é, foi a escravidão que esteve na orientação do princípio organizador da família, com seus antagonismos. Nesse aspecto, conforme Marcelo Musto, Marx dedicou especial atenção às condições das mulheres. Segundo a revisitação historiográfica que está sendo feita desde 2008 da posição marxiana sobre o tema, Marx observou que as sociedades antigas tinham melhor tratamento com as mulheres. A partir de dados elencados por Lewis Morgan, a mudança da descendência da linhagem materna para a paterna foi prejudicial para osexo feminino, entre os gregos, o que diminuiu o direito das esposas e mulheres, cujo modelo foi avaliado por Morgan como negativo. Na cultura grega da época a mulher passou a ser inferior, a “deusa da sabedoria saiu da cabeça de Zeus [7]”, como lembrou Marx.
Noutra ponta do debate histórico, Musto reforça em seu O velho Marx: uma biografia de seus últimos anos (1881-1883) a rejeição da ideia de que as mudanças sociais ocorreriam unicamente devido às transformações econômicas, uma vez que Karl Marx defendia, na verdade, a especificidade de cada condição histórica, as múltiplas possibilidades e a centralidade da ação humana para realizar as transformações, com clara condenação do avanço espontâneo do processo histórico. Principalmente, como acreditavam seus seguidores menos atentos, que a última fase burguesa se seguiria para o fim do capitalismo, automaticamente a ser superado pelo socialismo, o que resultou numa visão reformista que bloqueou o movimento operário e que negligenciava as próprias reflexões de Marx contrárias a essa interpretação. De acordo com Musto [8], Marx “jamais desejou um retorno ao passado, mas –como acrescentou na transcrição do livro de Morgan –vislumbrou um tipo de sociedade superior”. Isto porque, tanto como condenação do determinismo econômico como ponto de vista de que as contradições da civilização não eram estáticas e nem passivas, mas eram projetos realizados pelo esforço humano diante da necessidade de preservar a vida, e não pela evolução mecânica da sociedade. Ou falando de outra forma, pela ação consciente da classe trabalhadora [9].

3 A questão da comuna agrária russa

Outro ponto de especial atenção aos leitores e leitoras do livro de Marcello Mustoé a posição marxiana sobre a Rússia, que Marx considerava como o grande obstáculo à emancipação da classe trabalhadora, melhor dizendo: através de numerosas cartas e em artigos de grande repercussão internacional publicados no jornal New-York Tribune e na História Diplomática Secreta do Século XVIII (1856-1857),Marx considerava que o atraso das condições sociais, a lentidão do desenvolvimento econômico do país, o regime czarista de caráter despótico e a política externa conservadora levaram a uma postura contrarrevolucionária na Rússia. Porém, em sua fase de maturidade, e já tendo consolidada sua carreira como líder revolucionário e como agitador das massas proletárias, Karl Marx reviu boa parte dessas opiniões, na medida em que algumas transformações ocorridas nas condições sociais russas proporcionaram uma reviravolta e na mudança de rota, que agora poderiam viabilizar uma revolução mais intensa que a ocorrida na Inglaterra, por exemplo, uma vez que apesar de ser o berço do capitalismo e ter um maior contingente de operários fabris, o proletariado inglês havia perdido força por causa das algumas melhorias de suas situações de vida, como a redução da jornada de trabalho e o consequente reformismo dos sindicatos [10].
Karl Marx acompanhava a situação russa desde 1850, seja saudando as revoltas camponesas que resultaram a abolição da servidão, em 1861, seja através de estudos sobre estatísticas dos problemas locais, ou por meio do início do aprendizado da língua russa, oque o ajudou a melhor compreender esse cenário interno. A partir de 1881, as formas arcaicas de organização comunitária da Rússia levaram Marx a aprofundar os estudos e a troca de correspondências com militantes russos, como aquelas enviadas a militante do “RepartiçãoNegra”, Vera Zasulitch (1849-1919), que numa correspondência destinada a Marx, em 16 de fevereiro de 1881, resumiu quais eram os pontos centrais das discussões:

A comuna rural, liberada das exigências desmesuradas do fisco, dos pagamentos à nobreza e da administração arbitrária, é capaz de desenvolver-se pela via socialista, quer dizer, de organizar pouco a pouco sua produção e sua distribuição de produtos em bases coletivas. Nesse caso, os socialistas revolucionários devem envidar todos os esforços em prol da liberação da comuna e de seu desenvolvimento [11].

Nessa carta enviada a Karl Marx, Vera Zasulitchfazia uma consulta ao pensador alemão de como circulavam nos meios revolucionários e entre os ativistas a opinião de que a comuna rural era um atraso condenado à morte, e boa parte deles atribuiu ao próprio Marx a origem dessa opinião. Contrariamente, Zasulitch pensava que os revolucionários deviam dar todo apoio a essa comuna agrária de especificidade russa. O apelo da militante russa era para que Marx pudesse esclarecer tal dúvida, já que ele estava familiarizado com as relações comunitárias da época pré-capitalista. Em sua resposta, Marx relembrara que sua reflexão sobre o percurso seguido pela ordem econômica capitalista para sair do ventre da ordem econômica feudal era apenas uma referência à situação aplicada somente ao Velho Continente, diga-se Europa Ocidental, e que não servia para descrever outras situações em outras regiões do planeta, tendo em vista que seria necessário estudar separadamente cada um dos fenômenos e só depois confrontá-los. Resumindo: não havia a possibilidade de usar uma teoria histórico-filosófica geral para ser aplicada em casos diversos e diferentes [12].

4 1881, Karl Marx se torna “cidadão do mundo”

Na visão de Musto, ainda no ano de 1881, Karl Marx, apesar da profícua produção literária e sociológica, anda não era um teórico de referência internacional indubitável. Isso só veio a acontecer no século seguinte, no início do XX após as repercussões das resoluções adotadaspela Associação Internacional dos Trabalhadores (AIT) e pelo impacto provocado pela eclosão da Comuna de Paris, em 1871, que despertaram o interesse pela obra marxiana.
Mas a notoriedade como mentor político [13] de partidos políticos e lideranças sindicais veio em seguida à publicação de O Capital, reimpresso na Alemanha em 1873, o que em seu conjunto foram fatores que contribuíram para a expansão do pensamento de Karl Marx e da consolidação da figura de filósofo alemão como o grande expoente do movimento operário internacional, como aconteceu na construção de programas partidários e na redação de teses de cunho político, ou como Musto registrou [14]: “[…] em seus últimos anos Marx foi testemunha de um interesse cada vez maior, em muitos países europeus, por suas teorias –especialmente as contidas em seu magnum opus”. A título de exemplificação temos a influência de Karl Marx na redação do programa do Partido Social-Democrata dos Trabalhadores da Alemanha (SDAP), em 1875, na Federação do Partido dos Trabalhadores Socialistas da França (FPTSF), entre outras produções de ordem prática e nas quais sempre eram destacadas que a revolução não era uma derrubada simples do sistema, mas um processo longo e complexo [15].Se na esfera internacional Marx viu seus textos serem valorizados enquanto fonte de análises para deliberações filosóficas e políticas, no plano pessoal as coisas não andavam tão bem assim. Isto porque nas primeiras semanas de junho de 1881, sua esposa, Jenny von Westphalen, teve as condições de saúde pioradas por causa de um tratamento de câncer no fígado, obrigando Marx a se tornar seu mais íntimo enfermeiro e o casal indo morar em Eastbourne, próxima ao canal da Mancha [16]. E os infortúnios de Marx não cessariam tão cedo. Em 16 de agosto, sua filha Eleanor cai em depressão devido a um suposto noivado malsucedido; em outubro foi o próprio Marx que teve a saúde abalada, agora por uma forte bronquite, com risco de resultar em pneumonia, o que levou Marx a permanecer acamado por 12 dias; e no dia 2 de dezembro de 1881, aos 68 anos, falece sua esposa Jenny von Westphalen. Essa morte, nas palavras do Old Nick(gíria inglesa que significava “Velho Diabo”, e era assim que Karl Marx assinava na intimidade as cartas que enviava às filhas ou ao amigo Friedrich Engels), privaram-lhe de seu “maior tesouro [17].” A cronologia de dissabores levou Marx para um estado de convalescença e de um drama de acontecimentos familiares entretecedor, entre 1881 e 1882. Contudo, nesse curto período, Marx consegue tempo para se dedicar aos estudos sobre o desenvolvimento do Estado Moderno (século XV), consultando especialmente obras que resultaram nas Notas Sobre a história indiana, de 1879, inspiradas no livro História analítica da Índia,de Robert Sewell (1845-1925), História dos povos da Itália, do historiador Carlo Botta (1766-1837), e História do povo alemão,escrito por Friedrich Schlosser (1776-1861), totalizando 143 páginas sobre história. Todavia, a instabilidade de seu quadro de saúde interrompeu suas anotações sobre demais temas históricos da época, sob o risco de uma nova recaída na debilidade de saúde. Retrato disso é que em 1882 Marx foi obrigado a usar um respirador artificial, pelo qual os jornais alemães já tinham anunciado sua morte [18].

5 Os dias africanos de Karl Marx

Os 72 dias em que Karl Marx permaneceu em estadia no continente africano representam as últimas viagens do Mouro na procura para a cura de suas chagas. Obviamente, para o porte de um homem que estava em pleno exercício das funções cognitivas e teóricas, a conciliação entre o rigoroso tratamento médico e as expedições de análises políticas não deixou de ser realizadas, a partir da chegada do líder alemão à África, no dia 20 de fevereiro de 1882, após longas 34 horas de viagens até Argel, capital da Argélia. Marx foi ao continente africano à procura de soluções mais concretas para suas doenças, especialmente por tratamento mais eficaz contra a bronquite, a tosse ininterrupta e uma série de catarros que não lhe davam sossego, sendo prontamente acompanhado pelo juiz Albet Fermé, destacado militante socialista e único que conhecia a já famosa trajetória do paciente. Infelizmente, por infortúnio do destino, a época escolhida para as sessões de terapia foi de intensos períodos chuvosos e de frio, com o pior inverno que a cidade já tinha vivido. O médico de Karl Marx, Charles Stéphann (1840-1906), receitou, então, cuidados à base de xarope e de psicotrópicos, visando diminuir as dores de grande intensidade, e os mais intensos deles, reduzir drasticamente os esforços físicos, que significava para Marx abandonar qualquer trabalho de ordem intelectual, inclusive se preocupar com os problemas de ordem mundial. Na enfermaria, foi submetido à aplicação de medicamentos para estancar as dores, a proliferação de bolhas na região do tórax epara conter a insônia, além da tentativa de paralisar as feridas nas costas, na qual Marx queixou-se reclamando: “para uma mente sã num corpo são, ainda havia muito para fazer [19]”, numa alusão aos poucos resultados do longo e doloroso tratamento [20]. A última viagem do Mouro e única na região africana o impediu de fazer as correções da terceira edição alemã d’O Capital, de analisar a conjuntura política da época e de tecer comentários críticos sobre a propriedade comunal árabe, bem como de falar sobre a realidade argelina, pois fora realizada praticamente para se dedicar ao tratamento médico e para a cura de suas dores.Marx não deixou de observar da sacada do hotel em que estava sendo realizada a medicação que próximo ao local havia grupos de trabalhadores construindo casas, apesar de sadios, depois de três dias de trabalho, já apresentavam quadro de febre, e que parte do salário era para pagar despesas de medicamentos fornecidos pelos empreiteiros.Essas observações sobre a realidade árabe-argelina Marx as resumiram em 16 cartas redigidas às margens do Mar Mediterrâneo, com destaque para a visão anticolonial marxiana e sobre as relações sociais na cultura muçulmana. Um aspecto, nesse conjunto de cartas, que se destaca é a postura natural, elegante e digna do povo argelino, de vestimenta quase opulenta em contraste com a realidade europeia, principalmente a francesa, a qual registrou:

[…] a riqueza e pobreza não tornam os filhos de Maomé uns diferentes dos outros. A absoluta igualdade em suas relações sociais não é influenciada por elas. Pelo contrário, são notadas apenas pelos desonestos. Não que se refere ao ódio pelos cristãos e à esperança numa vitória definitiva sobre os infiéis, seus políticos consideram, com razão, que o sentimento e a prática de absoluta igualdade (não de riqueza e renda, mas da pessoa) são garantias para manter vivo o ódio e não abandonar a esperança. Ambos, no entanto, sem um movimento revolucionário, caminham para a ruína [21].

Por meio desse trecho da carta enviada à sua filha Laura Lafargue, em 13 de abril de 1882, Marx registra seus encantos e como ficou maravilhado com as relações sociais argelinas e da noção de igualdade crônica, porém ressaltou a necessidade de essa noção de igualdade ser permeada por um movimento de inspiração revolucionária que desse cabo a toda forma de opressão, destacadamente a colonial. Marx não deixou de perceber que na cultura muçulmana não havia a subordinação, a autoridade pregada pela cultura ocidental. Principalmente aquela oriunda das torturas contra os árabes e da brutalidade policial empregada pela autoridade colonial francesa. Feliz com o que viu, ficou mais lisonjeado, ainda maiscom os resultados dos tratamentos que finalmente deram certo, e Karl Marx pôde finalmente retornar à França, agora surpreendendo a todos, sem as longas madeixas e sem as barbas longas que o imortalizara.Assim, O velho Marx: uma biografia de seus últimos anos (1881-1883) é um livro que merece e precisa ser lido, pois possibilita redescobrir Karl Marx como homem, cidadão preocupado com o mundo e como uma pessoa comum que elabora e pensa os problemas sociais. Entretanto, merece uma discussão o deslize cometido pela edição brasileira da Boitempo, pois no original a obra foi publicada em italiano com o título “L’ ultimo Marx (1881-1883). Saggio di biografia intellectuale”. “Último Marx” atenderia melhor as exigências da luta contra o etarismo, e a categoria “velho” -, além de pejorativa para vários usos, carrega toda uma conotação de coisa que está em idade avançada, antiquada e em desuso, portanto, nada mais distante daquilo que o pensamento de Karl Marx se tornou, ao longo dos anos.

 

 

[1] MUSTO, Marcello. O velho Marx: uma biografía de seus últimos anos (1881-1883). Trad. Rubens Enderle. Sao Paulo: Boitempo, 2018, p. 11.

[2] Alusão à pele escura de Karl Marx que virou um apelido íntimo.

[3] MUSTO, O velho Marx, cit., p. 21.

[4] Marx assim se expressou porque estavam esquecidos em uma gaveta ou porque estavam proibidos de circular.

[5] MUSTO, O velho Marx, cit., p. 31.

[6] Morgan citado por Musto. Ibidem, p. 34.

[7] A deusa grega Atena era uma divindade no panteão grego, considerada a deusa da sabedoria, das habilidades e dos ofícios, da guerra. Ela ficou marcada por ter nascido ao sair da cabeça de seu pai, Zeus.

[8] MUSTO, O velho Marx, cit., p. 37.

[9] Idem.

[10] Ibidem, p. 59.

[11] Zasulitch citada por Musto.Ibidem, p. 61.

[12] Ibidem,p. 74-78.

[13] Apesar dessa nova situação de consulta às reflexões produzidas por Marx e Engels, com relação ao grande desconhecimento das décadas anteriores, é preciso salientar as limitações e a resistência enfrentada por Marx em diversas regiões da Europa.

[14] MUSTO, O velho Marx, cit., p.86.

[15] Musto refere-se ao O Capital.

[16] Marx citado por Musto.MUSTO, O velho Marx, cit., p. 101.

[17] Idem.

[18] Ibidem, p. 105-107.

[19] Conforme disse em carta enviada a Engels em 28 de março de 1882.

[20] MUSTO, O velho Marx, cit.,p. 111-113.

[21] Marx citado porMusto. MUSTO, O velho Marx, cit., p.117.

 

Referências bibliográficas

KRADER, Lawrence. Los apuntesetnológicos de Karl Marx.Trad. José María Ripalda. Madrid: Editorial Pablo Inglesias,1988. Disponível em: https://pensaryhacer.files.wordpress.com/2010/06/apuntes-etnologicos-de-carlos-marx.pdf.Acesso em: 24 fev. 2024.

MARX, Karl. O Capital: crítica da economia política. Livro III: o processo global da produção capitalista. Trad.Rubens Enderle. São Paulo: Boitempo, 2017.

MUSTO, Marcello. O velho Marx: uma biografia de seus últimos anos (1881-1883). Trad.Rubens Enderle. São Paulo: Boitempo, 2018.

 

 

Categories
Reviews

Patrisius Eduardus Kurniawan Jenila, Floresa.co. Kritis, Independen

Pemikiran Karl Marx, filsuf yang lahir di kota Trier, Jerman pada 5 Mei 1818 masih sangat berpengaruh sampai hari ini.

Gagasannya yang merambah ke berbagai bidang ilmu, seperti filsafat, sosiologi, ekonomi, politik dan lain-lain terus dibicarakan, sekaligus diperdebatkan.

Para pengkritik Marx memang menilai sejumlah gagasannya sudah ketinggalan zaman. Salah satunya adalah ketika ia meramalkan keruntuhan sistem kapitalis yang memang kemudian tidak terbukti hingga kini.

Kapitalisme, dalam beragam bentuk, terus mengakarkan diri dan memperluas cengkeramannya.

Namun, apakah gagasan dasarnya sudah berarti gagal dan tak lagi relevan?

Pada titik di mana kapitalisme semakin mengindividualisasikan dan menciptakan kesengsaraan di satu pihak [pekerja], sementara di pihak lain terjadi akumulasi kekayaan di tangan segelintir pihak [borjuis], pemikiran Marx masih relevan untuk mengambil sikap kritis pada berbagai macam ketimpangan, sekaligus mencari cara untuk memperbaikinya.

Kehidupan Marx

Sebelum masuk lebih jauh ke soal argumen tetap relevannya pemikiran Marx itu, termasuk dalam membaca konteks terkini di Flores, saya tertarik untuk melihat sosok Marx, terkait kehidupan dan pergulatannya, yang tentu berdampak pada gagasan-gagasannya.

Saya mempelajari hal ini dari salah satu buku yang penting untuk mengenal Marx, yaitu Another Marx: Early Manuscripts to the International, yang ditulis Marcello Musto, profesor sosiologi di Universitas New York, Toronto, Kanada.

Buku ini telah diterjemahkan ke dalam Bahasa Indonesia oleh Mirza Jaka Suryana, dengan judul Marx: Biografi Intelektual dan Politik dan diterbitkan oleh Marjin Kiri.

Dalam buku ini, Musto menulis banyak informasi penting seputar perjalanan kehidupan Marx.

Ia mengambil inspirasi dari surat Marx kepada kolega-koleganya, karya seperti Grundrisse dan Das Kapital serta tulisan orang lain tentang Marx.

Kehidupan Marx sebagaimana ditulis oleh Musto, tak hanya berkutat di wilayah teori, tetapi juga memilih terlibat aktifnya dalam gerakan sosial.

Salah satunya adalah dalam serikat buruh. Marx bahkan menjadi salah satu anggota Dewan Umum pada serikat buruh terbesar di Eropa, Internasional. yang terdiri dari berbagai organisasi buruh dari Jerman, Perancis, Swiss, Belgia, Italia dan Inggris.

Di Internasional, Marx kerap berpolemik gagasan dengan para pemikir lain.

Salah satunya adalah Proudhon, pemikir yang Marx sebut sebagai “kaum mutualis.” Marx juga berhadapan dengan pemikir lain di Internasional yakni Bakunin, yang ia sebut “berusaha merebut kendali organisasi.” [hlm.259].

Jauh sebelum berpolemik dengan Proudhon dan Bakunin, Marx juga terlibat dalam polemik cukup keras dengan Carl Vogt, adalah profesor ilmu alam di Jenewa, Swiss. [hlm. 157]. Ia bahkan menulis buku khususHerr Vogt untuk menyerang Vogt.

Karya-karya Marx, seperti Grundrisse dan Das Kapital lahir dari perjuangan yang panjang. Marx bergulat dengan banyak pemikir filsafat, seperti Ludwig Feuerbach, G. W. Friedrich Hegel, Aristoteles dan para pemikir di bidang ekonomi, seperti Adam Smith, David Ricardo dan lain-lain.

Ia tak hanya membaca karya-karya mereka, tetapi menulis berbagai nukilan berisi kritiknya, lalu membangun tesis sendiri.

Proses penulisan karya-karya itu, seperti Grundrisse dan Das Kapital, membutuhkan waktu yang sangat panjang.

Sebagaimana ditulis oleh Musto, sikap teliti dan sikap kritis Marx membuat karya-karya itu tak pernah terburu-buru diterbitkan.

Bahkan, ketika sahabat karibnya, Engels, terus mendesak Marx sesegera mungkin menerbitkan karyanya, Marx terus menunda-nunda, yang membuat sebagian dari karya itu tak diterbitkan.

Baru pada tahun 1867, buku Das Kapital diterbitkan di Jerman. Terbitnya buku ini tak membuat Marx puas dengan apa yang telah dihasilkan.

Sebagaimana ditulis Musto, Marx terus meninjaunya lagi dengan merevisi sejumlah bagian.

Musto menulis, “tidak puas dengan cara ia menguraikan teori nilai, ia menghabiskan Desember 1871 dan Januari 1872 menulis ulang lampiran 1867, dan hal ini menggiringnya untuk merombak bab pertama itu sendiri”, maksudnya Das Kapital jilid 1. [hlm. 219 – 220].

Dalam proses penulisan Grundrisse dan Das Kapital, Marx juga harus menghadapi banyak tantangan. Ada dua hal yang menyerang kehidupan pribadinya sehingga membuat proses penulisan berjalan sangat lambat.

Pertama, kemiskinan. Marx dan istrinya, Jenny Von Westphalen serta anak-anak mereka mengalami beban hidup yang begitu besar.

Keluarga mereka tak punya apa-apa, selain rumah kontrakan di “Maitland Park No. 41, di London Utara” [hlm. 329].

Kehidupan keluarga Marx bergantung pada utang di tempat gadai dan Engels yang memberi dukungan finansial.

Dalam kondisi seperti ini, Marx menghadapi kematian putranya Guido pada 1850, putrinya Franziska pada April 1852 dan putranya Edgar yang berusia 8 tahun pada April 1855.

Ketika hendak berangkat ke Jerman untuk mengantarkan karya jilid 1 Das Kapital ke penerbit, Marx sebagaimana dikutip Musto kepada Engels meminta tolong “agar bisa menebus pakaian dan arloji dari rumah mereka di rumah gadai, jika tidak, ia tidak akan pergi” [hlm. 213].

Kedua, kesehatan Marx yang semakin menurun. Proses penulisan Das Kapital seringkali terhambat karena kesehatan Marx, yang banyak diserang penyakit seperti liver, inas [semacam bisul] dan beberapa penyakit lain.

Namun, ia tidak menyerah dengan kondisi itu. Bahkan, sebagaimana ditulis Musto, istrinya Jenny menulis surat kepada Engels pada 1870, memberitahu kondisi Marx yang dalam kendati terkena bisul, menekuni minat baru.

Alih-alih menjaga diri, tulis Jenny, Marx “mulai belajar Bahasa Rusia sekuat tenaga, jarang keluar, jarang makan, dan baru menunjukan bisul di bawah lengannya ketika sudah sangat bengkak dan mengeras” [hlm. 219].

Dua hal di atas, tentu sangat mengganggu pikiran siapapun yang berada dalam situasi semacam itu.

Namun, Marx justru menunjukan sikap yang sangat jelas. Ia tidak ingin kalah dalam masalah itu. Ia melewatinya dengan prinsip untuk terus berjuang.

Warisan sikap kritis dan prinsip hidup untuk terus berjuang adalah ciri khas Marx sebagai seorang pemikir.

Dalam kondisi berada di titik terendah, ia tetap berada dalam prinsip perjuangan menuntaskan karya Das Kapital, untuk menciptakan apa yang ia sebut sebagai “emansipasi kelas pekerja di bawah moda produksi kapitalis.”

Apa yang Bisa Dipelajari?

Marx tak hanya mewarisi karya dan pemikirannya lewat buku Grundrisse, Das Kapital dan karya-karya lain.

Komitmen dan prinsip untuk berjuang adalah landasan bagi Marx yang mampu menghasilkan magnus opus-nya.

Selain tentu saja dari pemikiran-pemikirannya, menimbah spirit dari perjuangan hidup Marx juga merupakan sesuatu yang penting.

Di sisi lain, warisan pemikiran Marx masih amat relevan dengan konteks kita hari ini, termasuk di Flores, di mana kapitalisme eksis dengan caranya sendiri.

Salah satu bentuk ekspansinya mewujud dalam sektor agraria. Di banyak tempat di Flores, mulai dari ujung timur sampai ujung barat, kapitalisme berusaha menundukan sektor agraria ke dalam rantai moda produksi kapitalis.

Ekspansi kapitalisme juga menyata dalam proyek geotermal dan industri pariwisata.

Meskipun kapitalisme menciptakan pasar yang terbuka, ia serentak mengakselerasi peralihan kepemilikan tanah dari petani ke para borjuasi lokal yang punya modal. Mereka membeli dengan harga murah dari petani, lalu menjualnya dengan harga tinggi.

Fenomena seperti ini perlu dibaca sebagai satu kondisi bahwa kapitalisme yang pernah dikritik Marx tak pernah selesai dibicarakan.

Lewat karyanya Das Kapital [vol. 1, hlm. 733], Marx telah mengingatkan bahwa “semakin cepat kapital berakumulasi di suatu kota industri atau perdagangan, semakin cepat arus mengalirnya bahan manusia yang dapat dieksploitasi, semakin menyedihkan tempat-tempat hunian darurat para pekerja itu.”

Selama tak ada ruang untuk kritik, tak ada upaya dari kaum muda untuk membongkar dan menggugat sisi-sisi gelap kapitalisme yang terus menancapkan pengaruhnya di Flores, ia akan terus menggelinding seperti bola panas yang meratakan dan membumihanguskan kehidupan sosial.

Seperti semboyan Marx, de omnibus dubitandum, semua harus diragukan, perlu ada sikap untuk mempertanyakan sesuatu yang baru, menguliti klaim-klaimnya, serentak membangun narasi tandingan atasnya.

Kapitalisme memang tak mungkin ditolak, tapi seperti Marx, lewat kritik dan gugatan-gugatannya, kita bisa memastikan hidup sosial kita di Flores tak dihancurkan oleh kapitalisme.

Marx telah menunjukkan itu lewat hidupnya, di tengah berbagai tantangan dan pergulatan yang mengiringi perjuangannya. Kita bisa belajar spirit dan komitmennya.

Categories
Reviews

Sandro Moiso, Carmilla. Letteratura, immaginario e cultura d’opposizione

«L’umanità ora possiede una mente in meno, quella più importante che poteva vantare oggi. Il movimento proletario prosegue il proprio cammino, ma è venuto a mancare il suo punto centrale, quello verso il quale francesi, russi, americani e tedeschi si volgevano automaticamente nei momenti decisivi, per ricevere quel chiaro e inconfutabile consiglio che solo il genio e la completa cognizione di causa potevano offrire loro. I parrucconi locali, i piccoli luminari e forse anche gli impostori si troveranno ad avere mano libera. La vittoria finale resta assicurata, ma i giri tortuosi, gli smarrimenti temporanei e locali – già prima inevitabili – aumenteranno adesso più che mai. Bene, dovremo cavarcela. Altrimenti che cosa ci stiamo a fare?» (F. Engels, lettera a F. Sorge, 15 marzo 1883 – 24 ore dopo la morte di Karl Marx)

Marcello Musto, professore di Sociologia presso la York University di Toronto, può essere considerato tra i maggiori, se non il maggiore tra gli stessi, studiosi contemporanei di Karl Marx. Le sue pubblicazioni sono state tradotte in venticinque lingue e annoverano, tra le più recenti, dallo stesso scritte o curate: Karl Marx. Biografia intellettuale e politica (Einaudi 2018), Karl Marx. Scritti sull’alienazione (Donzelli 2018), Marx Revival. Concetti essenziali e nuove letture (Donzelli 2019), Karl Marx. Introduzione alla critica dell’economia politica (Quodlibet 2023) e Ricostruire l’alternativa con Marx. Economia, ecologia, migrazione (Carocci 2023 con M. Iacono).

L’attuale volume costituisce la riedizione ampliata di una ricerca già pubblicata nel 2016 dallo stesso editore che pone al centro dell’attenzione gli ultimi due anni di attività del Moro di Treviri prima della morte, giunta per lui alle 14,45 del 14 marzo 1883. Sono anni di sofferenza fisica e psicologica per Marx, segnati pesantemente, ancor più che dai malanni fisici che lo perseguitano, dalla morte della moglie (Jenny von Westphalen, 12 febbraio 1814 – 2 dicembre 1881) e della figlia maggiore Jenny (1° maggio 1844 – 11 gennaio 1883). Ancora nella stessa lettera citata in esergo, l’amico Engels avrebbe commentato:

Tutti gli eventi che accadono per necessità naturale recano in sé la propria consolazione, per quanto possano essere terribili. È stato così anche in questo caso. Forse, l’abilità dei medici gli avrebbe potuto assicurare ancora qualche anno di esistenza vegetativa; la vita di un essere impotente, il quale, per il trionfo della medicina, non muore d’un sol colpo, ma soccombe a poco a poco. Tuttavia, il nostro Marx non lo avrebbe mai sopportato. Vivere con tutti quei lavori incompiuti davanti a sé, anelando, come Tantalo, a portarli a termine senza poterlo fare, sarebbe stato per lui mille volte più amaro della dolce morte che lo ha sorpreso. «La morte non è una disgrazia per colui che muore, ma per chi rimane», egli soleva dire con Epicuro. E vedere quest’uomo geniale vegetare come un rudere a maggior gloria della medicina e per lo scherno dei filistei che lui, quando era nel pieno delle sue forze, aveva tanto spesso stroncato… no, mille volte meglio le cose così come sono andate. Mille volte meglio che dopodomani lo porteremo nella tomba dove riposa sua moglie. Dopo tutto quello che era successo precedentemente, di cui neanche i medici sono a conoscenza più di quanto lo sia io, secondo me non ci poteva essere che una scelta1.

Ma al di là delle considerazioni sulle afflizioni personali, è quell’annotazione engelsiana sui “lavori incompiuti” che ci proietta all’interno del lavoro condotto da Musto sugli ultimi anni del rivoluzionario tedesco, che, occorre qui subito dirlo, costituì, più che un’unica opera definitivamente compiuta, un gigantesco laboratorio di riflessioni, intuizioni e rielaborazioni che finiscono col costituire, ancora oggi, l’autentica eredità scientifica dello stesso Marx.

Una scienza definibile come tale non in virtù di dogmi, verità e affermazioni apodittiche espresse una volta per tutte, come molti seguaci e settari eredi ancora vorrebbero, ma proprio per la possibilità di falsificare tante affermazioni date per scontate, costringendo, così come l’autore del Capitale continuò a fare fino al momento della morte, lo scienziato a verificare e riverificare le proprie precedenti osservazioni e formulazioni. Non in nome del dubbio perenne, sempre insoddisfatto, ma della necessità di chiarire meglio concetti, problemi, sistemi di riferimento teorici che pur sempre nella concreta realtà materiale, sia che si trattasse della lotta di classe oppure delle trasformazione dei meccanismi di accumulazione e sfruttamento del capitalismo, dovevano piantare solidamente i piedi.

Una sfida che Marx accettò, e allo stesso si impose, durante l’intero corso del suo operato. Una sorta di gigantesco work in progress, condotto spesso in solitudine e talvolta nel confronto e con la collaborazione con Friedrich Engels, in cui è possibile inserire e verificare tutti i suoi scritti, dagli Annali Franco-tedeschi del 1844 fino agli ultimi scritti e lettere sulla Russia e le sue tradizioni comunalistiche in uso tra i contadini al servizio dei grandi proprietari terrieri ai tempi dello Zar.

Musto nel corso del suo lavoro, e non soltanto in questo caso, fa riferimento sia all’edizione delle opere di Marx-Engels già uscita in 50 volumi (più vecchia e dal travagliato percorso editoriale, soprattutto in Italia), sia a quella più recente, e tutt’ora i corso di pubblicazione, in 114 (che dovrebbe raccogliere tutti gli scritti e relative revisioni degli stessi, pubblicati e non, ad opera dell’autore). Mentre la prima iniziata ancora ai tempi dell’URSS doveva costituire una sorta di monumento all’opera dei due comunisti, trasformatosi, però, per carenza di materiali, rimozioni politiche e ideologiche e frettolose ricostruzioni in una sorta di fossile critico, l’attuale, pur di più difficile consultazione, finirà di fatto col costituire non tanto l’”opera definitiva” quanto piuttosto quella di riferimento filologico per tutti gli studi a venire.

Da questo punto di vista, all’interno del volume sugli ultimi anni di Marx, risultano importanti e utili le considerazioni contenute nella parte riguardante i motivi per cui Il capitale non fu mai davvero completato in vita dall’autore.

Tra il 1877 e l’inizio del 1881, Marx redasse nuove versioni di diverse parti del Libro Secondo del Capitale. Nel marzo del 1877, ripartì dalla compilazione di un indice, piuttosto esteso, dei materiali precedentemente raccolti. Si concentrò, poi, quasi esclusivamente sulla prima sezione, dedicata a «Le metamorfosi del capitale e il loro ciclo», eseguendo un’esposizione più avanzata del fenomeno della circolazione del capitale. In seguito, nonostante le cagionevoli condizioni di salute e seppure la necessità di effettuare ulteriori ricerche rendesse il lavoro molto saltuario, Marx continuò a occuparsi di diversi argomenti, tra i quali l’ultimo capitolo «Accumulazione e riproduzione allargata». Risale a questo periodo il cosiddetto «Manoscritto VIII» del Libro Secondo in cui, accanto alla ricapitolazione di testi precedenti, Marx preparò nuove bozze che riteneva utili per il proseguimento dell’opera. Egli comprese anche di avere commesso, e reiterato per lungo tempo, un errore di interpretazione, allorquando aveva ritenuto che le rappresentazioni monetarie fossero meramente un velo del contenuto reale delle relazioni economiche2.

Ma ciò che è stato appena qui riportato costituisce soltanto uno dei tanti ripensamenti che in qualche modo frenarono la definitiva stesura e pubblicazione di quella che avrebbe dovuto costituire l’opera definitiva del Moro di Treviri e che, invece, tale non fu e non avrebbe potuto essere. Ai problemi di carattere economico, politico, tecnologico, agrario e monetario che Marx si sforzò di comprendere per dare validità al proprio lavoro, si aggiunsero, oltre a quelli già segnalati di salute e gravi lutti famigliari, anche quelli legati alla traduzione in altre lingue del testo stesso. Fin dalla pubblicazione del primo volume dell’opera (l’unico comparso con l’autore ancora in vita).

Ecco allora che appare evidente la forzatura, iniziata già con Engels, di completare la pubblicazione del secondo e terzo volume basandosi (prima con il lavoro dello stesso amico e sodale tra il 1885 e il 1894 e poi per il quarto, noto anche come Teorie del plusvalore, pubblicato tra il 1905 e il 1910 a cura di Karl Kautsky, ex-segretario personale di Engels e all’epoca massimo esponente della socialdemocrazia tedesca e del marxismo cosiddetto ortodosso) sugli appunti sparsi e disordinatissimi, nonostante il rigore degli studi, dello stesso Marx. Errore che non è stato migliorato, e non poteva esserlo, nemmeno nell’edizione francese della Pléiade delle opere di Marx curata da Maximilien Rubel, in cui, grazie anche al contributo di Suzanne Voute, vecchia militante internazionalista di Marsiglia, sia il secondo che il terzo libro dell’opera stesso venivano, in qualche modo, risistemati sulla base di materiali tralasciati da Engels e Kautsky durante i precedenti lavori di sistemazione.

Riportare qui le vicende di quegli studi ripensati, sospesi e ripresi da Marx sarebbe troppo lungo nell’ambito di una recensione e per questo motivo non si può far altro che rinviare il lettore al teso pubblicato da Donzelli, in cui Musto sottolinea ancora come, ad ogni modo, «lo spirito problematico con il quale Marx scrisse e continuò a ripensare la sua opera palesa l’enorme distanza che lo separa dalla rappresentazione di autore dogmatico, proposta sia da molti avversari che da tanti presunti seguaci»3.

Ma questo carattere distintivo di Marx, questa sua estrema attenzione alla realtà delle cose e alla necessità di una spiegazione dei fatti sociali, economici e politici che fosse pienamente convincentte e utile ai fini dello sviluppo di un vittorioso confronto con l’avversario di classe, lo si può riscontrare anche nei confronti dell’”autonomia” della lotta di classe, del suo naturale svilupparsi a partire dall’azione dei lavoratori e delle loro lotte senza alcuna necessità di attori esterni che spingessero in tale direzione oppure, ancora,nei confronti sollevati dai socialisti rivoluzionari russi, quando questi si rivolsero a Marx e al suo giudizio proprio a proposito della comune contadina rssa e sulle sue potenzialità di sviluppo. Cui Marx rispose in maniera tale da demolire a priori qualsiasi tentativo di dare per scontati cicli storici di sviluppo sociale ed economici forzatamente uguali in ogni angolo del mondo.

Tanti, dopo la morte di Marx, avrebbero innalzato la sua o le sue bandiere, però, come ci ricorda in chiusura Marcello Musto:

Nel corso di questo lungo processo – durante il quale Marx è stato studiato a fondo, trasformato in icona, imbalsamato in manuali di regime, frainteso, censurato, dichiarato morto e, di volta in volta, sempre riscoperto – alcuni hanno completamente stravolto le sue idee con dottrine e prassi che, in vita, egli avrebbe irriducibilmente combattuto. Altri, invece, le hanno arricchite, aggiornate e ne hanno messo in evidenza problemi e contraddizioni, con spirito critico simile a quello da lui sempre adoperato e che egli avrebbe apprezzato.
Coloro che oggi ritornano a sfogliare le pagine dei suoi testi, o quanti si cimentano con essi per la prima volta, non possono che restare affascinati dalla capacità esplicativa dell’analisi economico-sociale di Marx e coinvolti dal messaggio che trapela, incessantemente, da tutta la sua opera: organizzare la lotta per porre fine al modo di produzione borghese e per la completa emancipazione delle lavoratrici e dei lavoratori, di tutto il mondo, dal dominio del capitale4.

Ancora oggi, dunque, è utile tornare ai suoi testi e al suo metodo, anche attraverso le pagine di questo libro.

[1] F. Engels a F. Sorge, cit. ora in M. Musto, L’ultimo Marx. Biografia intellettuale (1881-1883), Donzelli editore, Roma 2023, pp. 252-253.

[2] M. Musto, op. cit. pp. 172-173.

[3] Ibidem, p. 190.

[4] Ibid, pp. 253-254.

Categories
Reviews

ΕΜΠΡΟΣ. Καθημερινή Εφημερίδα της Ξάνθης

Τον τελευταίο καιρό είναι εμφανές το ανανεωμένο ενδιαφέρον για το έργο του Καρλ Μαρξ (Karl Marx, 5 Μαΐου 1818 – 14 Μαρτίου 1883), κάτι που αντανακλάται τόσο εκδοτικά όσο και σε συζητήσεις. Φυσικά, ποτέ στα εκατόν σαράντα ένα χρόνια από τον θάνατό του δεν έπαψαν να δημοσιεύονται κείμενα και βιβλία σχετικά με τον τιτάνιο στοχαστή και πολέμιο του καπιταλισμού, τον άνθρωπο που εγκαινίασε ουσιαστικά το ρεύμα για την υπέρβαση της φιλοσοφίας και την πραγμάτωσή της στην καθημερινή ζωή – ένα ρεύμα που επανέφεραν δυναμικά οι καταστασιακοί (situationnistes) και ιδίως ο αδιαμφισβήτητος leader τους, ο Γκι Ντεμπόρ (Guy Debord, 28 Δεκεμβρίου 1931 – 30 Νοεμβρίου 1994).

Τούτο το ανανεωμένο ενδιαφέρον συμβάλλει στο να διαβάσουμε ξανά (και επιτέλους απαλλαγμένοι από ιδεολογικούς μανδύες) τα όσα έγραψε τω όντι ο Μαρξ και όχι όσα δημοσιοποιήθηκαν με διάφορα ψευδώνυμα όπως Λένιν, Τρότσκι ή Στάλιν.

Ο Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη είναι φορτωμένος αυτόν τον καιρό με πρόσφατα έργα σχετικά με τον Μαρξ και του ίδιου του Μαρξ, προκειμένου να εκπονηθεί ένα δίπτυχο αφιέρωμα.

Ο κάτοχος του Σάκου επιθυμεί να θυμίσει ότι κύλησαν εκατόν εξήντα παλλόμενα και παθιασμένα έτη από την ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης Εργατών (Λονδίνο, 1864) και εξήντα από το πέρασμα της Καταστασιακής Διεθνούς (Internationale Situationniste) στο πρόγραμμα/πρόταγμα της πραγμάτωσης της φιλοσοφίας.

Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη Καρλ Μαρξ (μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, εκδ. Αντίποδες)

«Το κράτος περισφίγγει, ελέγχει, διατάζει, επιτηρεί και κηδεμονεύει την αστική κοινωνία, από τις πιο πλατιές εκδηλώσεις της ζωής της μέχρι τις πιο ασήμαντες εκφάνσεις της, από τις πιο γενικές και αφηρημένες μορφές ύπαρξης μέχρι την ιδιωτική υπόσταση του ατόμου», γράφει ο Μαρξ το 1852, στην περιεκτική, δυναμική, και ρεαλιστικότατη ανάλυσή του για το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (1808 -1873) μόλις λίγους μήνες πριν, τον Δεκέμβριο του 1851, για την ουσία των αστικών επαναστάσεων στα μισά του 19ου αιώνα. Συνεχίζει: «Το παρασιτικό αυτό σώμα αποκτά με τον πιο ακραίο συγκεντρωτισμό το προνόμιο να βλέπει και να γνωρίζει τα πάντα, να έχει ταχύτερα αντανακλαστικά και ευελιξία στις κινήσεις του απέναντι στη ματαιοπονία, την έλλειψη αυτοτέλειας και το απόλυτο χάος του κοινωνικού σώματος».

Συναντάμε τούτες τις παρατηρήσεις στις σελίδες 79 και 80 ενός από τα πιο φημισμένα και πολυδιαβασμένα κείμενα του Μαρξ, τη 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, εκδ. Αντίποδες) και μειδιούμε αναλογιζόμενοι πόσοι και πόσοι έχουν χαρακτηρίσει κρατιστή τον συγγραφέα του πονήματος.

Ο Μαρξ φανερώνει εδώ τους μηχανισμούς του κράτους και της γραφειοκρατίας, εξετάζοντας το πώς η επανάσταση του 1848 διολίσθησε, εκφυλιζόμενη με τους συγκεκριμένους τρόπους που εκθέτει ο Μαρξ, στην κυριαρχία ενός συνονθυλεύματος καθοδηγούμενου από τον Κραιπαλίνσκι (όπως χλευαστικά αποκαλεί τον Λουδοβίκο Βοναπάρτη) και από μια στρατιά ύποπτων στοιχείων, από μια ακαθόριστη και κατακερματισμένη μάζα απαρτιζόμενη από εξαχρειωμένους και έκλυτους αστούς, από κατακάθια της κοινωνίας και αριβίστες, από φαντάρους απολυμένους και πορτοφολάδες, από ρακοσυλλέκτες και πρώην κατάδικους, από ιδιοκτήτες μπορντέλων και χαμάληδες, από χαρτοπαίκτες και τσαρλατάνους.

Η εν λόγω στρατιά, μεταμφιεσμένη χονδροειδώς σε έναν τάχατες φιλανθρωπικό σύλλογο υπό την επωνυμία Εταιρεία της 10ης Δεκεμβρίου, αποτέλεσε την τραμπούκικη δύναμη κρούσης του «σοβαρού γελωτοποιού, που δεν παίρνει πια την παγκόσμια ιστορία για κωμωδία, αλλά τη δική του κωμωδία για παγκόσμια ιστορία», ήτοι του ανιψιού του Ναπολέοντα.

Ο Μαρξ, εδώ, είναι αδυσώπητος και μπολιάζει την εξόχως ρεαλιστική ανάλυσή του με τσουχτερό χιούμορ και με ποιητικές εξάρσεις, ενώ δεν είναι λίγες οι φράσεις της 18ης Μπρυμαίρ που χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον ως (πασίγνωστα πια) «τσιτάτα», όπως η πρώτη κιόλας πρόταση περί εμφάνισης των ιστορικών γεγονότων την μια φορά ως τραγωδία, την άλλη ως φάρσα.

Την έκδοση συμπληρώνουν ένα αιχμηρό επίμετρο που υπογράφει ο Δημήτρης Τσαραπατσάνης (Αθήνα, 1976), και ένα διεισδυτικό κείμενο του Χέιντεν Γουάιτ (Hayden V. White, 1928 – 2018). Στο πρώτο «επικαιροποιείται» η ανάγνωση και ανάλυση του Μαρξ στο σημερικό ιστορικό συγκείμενο, ενώ στο δεύτερο επιχειρείται ένας λίαν εύστοχος παραλληλισμός του ύφους του Μαρξ της 18ης Μπρυμαίρ με εκείνο του Φλωμπέρ της Αισθηματικής Αγωγής. Η μετάφραση του έμπειρου Γιάννη Καλιφατίδη (θυμίζω ότι έχει γυρίσει στα ελληνικά τα βιβλία του Β. Γκ. Ζέμπαλντ, μεταξύ άλλων) είναι αξιέπαινη.

Τα τελευταία χρόνια του Καρλ Μαρξ, Μαρσέλο Μούστο, 1881-1883 (μτφρ. Ορέστης Στυλιανίδης, εκδ. Νήσος)

«Για περισσότερο από μια δεκαετία, έγκυρες εφημερίδες και περιοδικά με ευρύ αναγνωστικό κοινό περιγράφουν τον Καρλ Μαρξ ως έναν διορατικό θεωρητικό του οποίου η επικαιρότητα επιβεβαιώνεται συνεχώς», διαβάζουμε περιχαρείς στη σελίδα 15 της μεστής μελέτης Τα τελευταία χρόνια του Καρλ Μαρξ, 1881-1883 (μτφρ. Ορέστης Στυλιανίδης, εκδ. Νήσος) που εκπόνησε ο σοβαρός μελετητής Μαρσέλο Μούστο (Marcello Musto,14 Απριλίου 1976), καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο York του Τορόντο και επιμελητής της σειράς του οίκου Routledge «Marx and Marxism: New Horizons and Critiques and Alternatives to Capitalism».

Στα περιοδικά θα πρέπει να συμπεριλάβουμε το γερμανικό Spiegel που αφιέρωσε, στο τελευταίο τεύχος του 2022, κάμποσες σελίδες σχετικά με το εάν ο Μαρξ είχε τελικά δίκιο, ενώ το εξώφυλλό του κοσμεί ο συγγραφέας του Κεφαλαίου με υπέροχη post-rock περιβολή και τατουάζ (βλ. κεντρική εικόνα, σε μια «δημιουργική» εκδοχή).

Καίρια και κρίσιμα, ο Μούστο αποδιαρθρώνει κάμποσες στρεβλώσεις, παραποιήσεις και παρεξηγήσεις σχετιζόμενες, συνήθως δολίως, με το μαρξικό corpus, επιμένοντας ότι η λεγόμενη μαρξιστική ιδεολογία (ο λενινισμός και ο σταλινισμός) απείχε έτη φωτός από τον τρόπο με τον οποίο συνέλαβε ο Μαρξ την κοινωνία και θυμίζοντας ότι ο Γερμανός θεωρητικός απεχθανόταν, όπως ο ίδιος τονίζει (βλ. Karl Marx, Το Κεφάλαιο — Τόμος Πρώτος, μτφρ. Θανάσης Γκιούρας, εκδ. ΚΨΜ, σ. 731) τις συνταγές για το μαγειρείο του μέλλοντος.

Ο Μούστο μιλάει για τις δραστηριότητες και τις εργασίες του Μαρξ κατά τα τρία τελευταία χρόνια του πολυκύμαντου βίου του, προσφέροντας επίσης βιογραφικά σχόλια, ιδίως σχετικά με τις κοπιώδεις προσπάθειές του να μελετήσει ενδελεχώς πραγματείες περί χημείας, φυσικής, ορυκτολογίας, εθνολογίας, πολιτικής οικονομίας, και φυσιολογίας· σχετικά με την αλληλογραφία του με Ρώσους, Γάλλους, Ολλανδούς, και Γερμανούς επαναστάτες και φίλους· σχετικά με την αδυσώπητη κριτική του προς εχθρούς και θεωρούμενους φίλους: ιδού πόσο οργισμένα ξέσπασε κατά των γαμπρών του σε μιαν επιστολή του προς τον Ένγκελς: «Ο Λόνγκε ως ο τελευταίος Προυντονικός και ο Λαφάργκ ως ο τελευταίος Μπακουνικός! Να τους πάρει ο διάβολος!»· σχετικά με το ενδιαφέρον του για τη χειραφέτηση της γυναίκας· σχετικά με την καθημερινή ζωή του στο Λονδίνο και τα (για λόγους υγείας) ταξίδια του· σχετικά με την ολοένα επιδεινούμενη κατάσταση της υγείας του· σχετικά με τις τελευταίες ώρες της ζωής του. Ο Μαρσέλο Μούστο υπογράφει ένα πολύτιμο πόνημα, ο Ορέστης Στυλιανίδης το μεταφράζει άρτια, και οι εκδόσεις Νήσος το τιμούν με την καλαισθησία τους.

Categories
Reviews

Ivan Jurkovic, Lire Marx

Dans ce livre, Marcello Musto rend son corps, sa complexité, sa puissance et son implacable exigence scientifique à celui dont le nom plane au-dessus de toutes les luttes contre le capital. Traduit moins de sept ans après sa parution (en 2016) en plus de vingt langues, ce petit livre de Marcello Musto est paru aux éditions PUF en 2023, traduit par Anthony Burlaud. Nous allons voir en quoi ce petit ouvrage trouvera une place de choix dans le rayon « Introductions à Marx » de votre bibliothèque.

Dans l’introduction, l’auteur revient sur l’histoire de l’édition et des commentaires sur l’œuvre de Marx. Cette manière d’aborder l’objet du livre permet de constater aisément le fossé qu’il y a entre la profusion exégétique sur les manuscrits de jeunesse et le délaissement du Marx de la maturité. Même les biographies ont l’habitude de ne consacrer que quelques pages au Marx après 1872.

En se concentrant sur les deux dernières années de la vie de Marx, le livre de Marcello Musto nous fait apercevoir ce que peut représenter un si petit laps de temps déjà en termes de masse de travail. Mais la puissance du livre est bien entendu de très précisément « incarner » Marx, qui est alors malade, vit en Angleterre aux côtés de sa famille, et en compagnie d’amis qui gravitent autour d’elle. Le récit qu’en fait Marcello Musto est cousu avec finesse, si bien qu’il nous laisse presque entendre la voix Marx, tout simplement parce qu’il amène avec une grande adresse les témoignages dont on dispose, et que l’on peut ainsi se glisser dans le regard de ceux qui le rencontrent. Ces éclairages par les récits d’amis et de personnalités de passage permettent de reconstruire tout en proximité la personnalité de Marx.

Le premier chapitre s’ouvre sur les nouveaux horizons de recherche que Marx explore. Nous découvrons ainsi l’intérêt scientifique que Marx porte aux écrits ethnologiques (notamment de Morgan), puis aux mathématiques (calculs différentiel et infinitésimal). Ce premier chapitre se termine sur la section « Citoyen du monde [1] » où il apparaît la curiosité de Marx pour la politique internationale et l’évolution en général des sociétés, ce que l’auteur fait notamment découler du caractère abstrait qu’a pour Marx la question du socialisme tant qu’elle ne s’attelle pas à saisir le réel et ses potentialités. Nous y trouvons donc ses commentaires politiques, des changements de régime, et des programme soutenus par les partis en défense des travailleurs, comme le programme du POF (Parti ouvrier de France).

Le chapitre 2 est totalement consacré aux controverses sur le développement du capitalisme en Russie. L’importance de ce débat explique bien entendu que lui soit consacré une partie entière. L’exercice de synthèse de Marcello Musto est très éclairant et propose un découpage de la question en chapitres tout à fait pertinent. Il début par La question de la commune agraire (comme forme embryonnaire d’émancipation sociale ou non), et s’ensuit la question du capitalisme comme préalable ou non à une société communiste et enfin. L’auteur note alors que ses lettres ne furent pas publiés, sans que l’on n’en connaisse la raison, a porté un préjudice majeur au marxisme en Russie. Puis vient la section « L’autre voie possible », qui montre qu’avec cet objet de réflexion, « sa vision de la transition des formes communales au capitalisme » a changé (p. 135). C’est ainsi que Marx révise fondamentalement l’idée d’un lien nécessaire entre développement des forces productives et socialisme, conception « entachée d’un certain nationalisme et complaisante à l’égard du colonialisme » (p. 148). Comme le rappelle l’auteur, c’est la vision déterministe d’Engels qui cependant allait laisser ses marques dans les Internationales, et poser comme inévitable le passage par le capitalisme en Russie. La troisième section de ce chapitre est consacrée à l’analyse du mouvement populiste. Problématique alors plus politique, l’auteur expose les différentes tendances des révolutionnaires qui existent alors en Russie. Ce bref aperçu permet à l’auteur de rappeler que Marx parvient à une conception multilinéaire du développement historique.

La troisième partie (Les travaux et les peines d’« Old Nick ») met en parallèle la diffusion du Capital et les difficultés de famille et de santé que traverse alors Marx. L’auteur explique alors les circonstances qui amènent à ce que Marx ne parvienne pas à achever les livres II et III du Capital : elles sont d’ordre personnelles (sa condition physique), d’ordre laborieuse (le travail de traduction du Capital lui ayant pris plus de temps que prévu) et scientifique (il accumule du matériau et travaille sur ses outils mathématiques). La conclusion à laquelle l’auteur parvient est : « La conscience critique avec laquelle Marx composa son Capital montre combien il était éloigné de l’auteur dogmatique que beaucoup de ses adversaires et disciples autoproclamés présentèrent au monde » (p. 186).

Après un retour sur les études historiques auxquelles Marx revient entre 1881 et 1882, nous parvenons enfin au voyage à Alger. Ce voyage qui est la seule fois où Marx résida hors d’Europe, dura 72 jours, mais il s’y rendit pour des raisons de santé. Ces circonstances empêchent à Marx de découvrir en profondeur la réalité algérienne. Engels s’attendait à ce que Marx étudie plus spécifiquement les caractéristiques de la propriété commune chez les Arabes, suivant le modèle des réflexions menées sur la commune agraire en Russie, mais la santé de Marx en le permit pas.

Le livre se conclue sur la fascination que peut produire « la capacité de ses analyses socio-économiques à expliquer le monde », ou encore « le message qui irradie constamment toute son œuvre : la nécessité d’organiser le combat pour mettre fin au mode de production bourgeois pour parvenir à émanciper les travailleurs du monde de la domination du capital » (p. 245).

On peut regretter que sur la question de l’approche biographique et les intrications entre l’œuvre et la vie, qui posent des problèmes sur le statut du biographe, du lecteur, ou encore sur la nature de la personnalité en général et son intrication avec l’œuvre et enfin les possibilités de les rendre sous une forme d’unité [2]. Si certaines polémiques sont évoquées, et que le propos du livre est entièrement agencé par celles-ci, on aurait tout de même pu s’attendre à ce que plus de place soit accordée aux recherches à présent nombreuses qui existent sur cette période, et notamment inaugurées par le livre Marx aux antipodes de Perry Anderson. On pourra regretter aussi parfois un anti-engelsisme peu contrasté de la part de l’auteur, un Marx ouvert au changement et rétif à la dogmatisation, alors qu’Engels serait son pendant, prompt à raccourcir, réduire à des formes simples des questions complexes, etc. Enfin, d’un point de vue éditorial, on regrette qu’à de rares exceptions près aucune référence ne précise les éditions françaises disponibles.

Dans l’ensemble, le souci de la précision allié à la subtilité du montage des sources projette le lecteur aux côtés de Marx, au plus proche de son corps aussi, de ses souffrances, de ses peines et ses joies. Sans l’expliciter outre mesure l’auteur inscrit bel et bien son texte dans les méandres des marxismes postérieurs, en soulignant dès que possible la distance qui sépare Marx du dogmatisme, du déterminisme, de l’économicisme. Cette période tardive concentre tous les éléments les plus impressionnants de la vie de Marx : des chantiers théoriques multiples, des échanges épistolaires en grand nombre, une vie de famille intense et une santé qui l’accable de douleur et se trouve être, aux côtés de la peine causée par le décès de sa femme, la seule chose ce qui l’empêche de travailler.

Sa manière de répondre aux premières dogmatisations de sa théorie permet enfin de souligner la distance qu’il peut y avoir avec ce qu’est devenu le marxisme par après. Ainsi, cet aperçu de la fin de la vie de Marx permet d’éclairer au mieux en quoi les versions officielles des marxismes de parti sont éloignées de l’œuvre de Marx : une œuvre ne construction permanente, qui ne se fige que pour répondre aux inepties d’interlocuteurs qui sont passés à côtés ou bien de son propos, ou bien de l’implacable réel.

 

[1] Terme employé par Marx pour se caractériser, voir Paul Lafargue, Souvenirs personnels sur Karl Marx, p. 19.

[2] On pense ici notamment à la théorie de la biographie de Michael Heinrich, même si elle est parue en anglais seulement en 2018, elle aurait pu être citée en page 19. Elle apporte à la théorie de la biographie des éléments de réflexion dont la puissance provient notamment d’une lecture fine de Marx, qui permettrait d’étayer le choix du sous-titre « Une biographie intellectuelle ».

Categories
Reviews

Ernest Simon, Démocratie & Socialisme

Travailleur acharné, Marx considérait qu’il fallait « avoir la patience nécessaire – première condition de tout apprentissage – pour explorer un sujet en profondeur » (lettre de Karl Marx à Friedrich Sorge, 15 décembre 1881). Il soulignait ainsi qu’« il n’y a pas de route royale pour la science, et ceux-là seulement ont la chance d’arriver à ses sommets lumineux qui ne craignent pas de se fatiguer à gravir ses sentiers escarpés » (lettre de Karl Marx à Maurice Lachâtre, 18 mars 1872).

Un travailleur infatigable

Quel que soit le sujet, Marx commençait par lire une quantité considérable de livres, dont il s’attachait à recopier les parties qui l’intéressaient et à exprimer son jugement dans nombre de cahiers qui, pour la plupart, ne seront publiés que progressivement à compter de la fin du XXe siècle. Marx était un penseur internationaliste polyglotte : il lisait les auteurs de toute la scène européenne en allemand, en anglais, en français, en espagnol, en italien ou encore en russe et, pour les Anciens, en latin et en grec. « Une langue étrangère est une arme dans les luttes de la vie » disait-il. Marx voyait dans ses livres ses « esclaves » et il se percevait comme « une machine condamnée à les dévorer pour ensuite les recracher sous une forme modifiée sur le fumier de l’histoire » (lettre de Karl Marx à Laure et Paul Lafargue, 11 avril 1868).

Marcello Musto souligne l’importance pour Marx durant cette période de la lecture d’un livre de Maxim Kovalevsky, intitulé La Propriété communale, causes, formes et conséquences de son déclin (1879). Marx résuma dans ses carnets de notes les différentes manières dont les Espagnols en Amérique Latine, les Anglais en Inde et les Français en Algérie avaient réglé le droit de propriété. Les commentaires de Marx sur cette lecture font apparaître son scepticisme quant à la possibilité de transférer des catégories interprétatives (notamment le modèle européen d’évolution de la propriété foncière) à des contextes historiques et géographiques complètement différents.

Marx étudiait avec intérêt de nouvelles aires géographiques afin de poursuivre et développer sa critique du système capitaliste et comprendre sur une longue durée les évolutions des sociétés. Il étudia ainsi l’histoire indienne dans des notes couvrant la période allant de 664 à 1858, et dans lesquelles transparaissait son anticolonialisme. Il s’intéressa également à l’effet de la présence européenne en Asie, étudia les changements sociaux aux États-Unis, soutint la cause irlandaise, s’informa sur l’Australie. Ce n’est pas sans raison que Marx pouvait dire de lui-même : « Je suis un citoyen du monde » (Paul Lafargue, Souvenirs personnels sur Karl Marx, publiés en 1890-1891 dans Die neue Zeit).

Théoriser « l’évolution révolutionnaire »

Dans ces années, Marx se prit de passion pour les mathématiques. Initialement, son intérêt pour la matière avait pour but d’alimenter ses analyses économiques, mais progressivement, Marx se plongea dans les mathématiques pour se détourner des difficultés du quotidien. Il rédigea ainsi des centaines de pages connues sous le nom de Manuscrits mathématiques, en s’intéressant aux théories de Isaac Newton et Gottfried Wilhelm Leibniz portant sur le calcul différentiel et le calcul intégral, deux composantes du calcul infinitésimal. Il est intéressant de noter l’intérêt de Marx pour établir une définition du calcul différentiel, ne pouvant se contenter du fondement « mystique » de l’approche développée par ces illustres savants.

Parallèlement, Marx continuait à suivre l’évolution des mouvements politiques de la scène européenne et à correspondre avec des militants de nombreux pays. Par l’intermédiaire de sa fille (Laura) et de son gendre (Paul Lafargue), Marx fut mis en relation avec Jules Guesde, et contribua au programme adopté lors du congrès fondateur du Parti ouvrier français en 1880. Interrogé par Ferdinand Domela Nieuwenhuis, figure dirigeante du Sociaal-Democratische Bond des Pays-Bas, sur le passage au communisme, Marx exprima, dans une lettre du 22 février 1881, son refus d’une formule générale : « Ce qu’il faudra faire immédiatement dans un moment précis, déterminé de l’avenir, dépend naturellement entièrement des circonstances historiques données dans lesquelles il faudra agir ». Il exprime sa conviction que « l’anticipation doctrinaire et nécessairement fantasmatique du programme d’action d’une révolution à venir ne fait que distraire des luttes du présent ». Il souligne aussi que « les congrès des travailleurs, ou congrès socialistes, dès lors qu’ils ne s’attachent pas aux conditions immédiates, données, dans telle ou telle nation précise, sont non seulement inutiles, mais aussi dommageables. Ils ne produisent rien d’autre qu’une litanie rabâchée de banalités générales ».

Par ailleurs, il ne faudrait pas croire que l’arrivée aux commandes d’un pays d’un gouvernement socialiste suffirait à accomplir une révolution. Ce gouvernement aura besoin de disposer du « premier desideratum : le temps d’agir dans la durée ». Dans un autre échange en 1879 (Sir Mountstuart Elphinstone Grant Duff’s Account of a Talk with Karl Marx), Marx avait également pu signifier que « tout grand mouvement est lent » et qu’une révolution ne constituerait « qu’une étape dans l’amélioration des choses […], une simple étape sur un long chemin ».

Marx anthropologue

Entre décembre 1880 et juin 1881, le centre d’intérêt de Marx se déplaça vers une nouvelle discipline : l’anthropologie. Avec la lecture de La Société archaïque (1887) de l’anthropologue états-unien Lewis Morgan, Marx découvrit, au travers de l’étude de la parenté, le rôle de la gens comme unité sociale du système tribal. Ce n’est donc plus la famille monogame qui constituait la base du système social mais un réseau plus large regroupant des parents, liés entre eux par le sang et ayant une filiation commune. Cette structuration fut assimilée par Engels, dans une note de l’édition anglaise du Manifeste du parti communiste, à une forme de société communiste primitive. Marx, de son côté, à la lecture du livre de Morgan, notait que « la famille monogame présupposait, pour avoir une existence séparée des autres, l’existence d’une classe domestique qui était partout directement composée d’esclaves » et que « la propriété des maisons, des terres, et des troupeaux » était liée à la « famille monogame ».

La réflexion de Marx sur la propriété s’enrichit, dans les années 1870, à la lecture du philosophe et écrivain russe Nikolaï Tchernychevski (1828-1889), l’auteur notamment du fameux Que faire ? qui inspira la première génération des bolcheviks. Dans sa Critique des préjugés philosophiques contre la propriété communale de la terre (1859), Tchernychevski se demandait si « un phénomène social donné doit passer à travers tous les moments logiques dans la vie réelle de chaque société ». De ses observations, il conclut qu’un phénomène de la vie sociale au sein des peuples avancés pouvait se développer à grande vitesse chez d’autres peuples. Il considérait alors que les traits positifs de l’Obchtchina (la communauté villageoise paysanne) devaient être préservés, mais qu’ils devaient être intégrés dans un contexte productif différent pour assurer le bien-être des masses paysannes. Pour Tchernychevski, le stade primitif caractérisant la propriété communale de la terre, était suivi d’un deuxième stade où la terre devenait propriété privée de ceux qui investissaient du capital dans sa culture. Dans un troisième stade, la propriété communale apparaissait « nécessaire non seulement pour le bien-être de la classe agricole, mais pour le progrès de l’agriculture elle-même », elle est alors à nouveau définie comme « une forme plus haute de la relation de l’homme avec la terre ».

Nourri par de telles lectures, Marx est interrogé en février 1881 par une militante russe, Vera Zassoulitch, pour exprimer son avis sur le destin des communes rurales de Russie : était-il nécessaire de parcourir tous les stades de la production sociale ou bien la commune rurale pouvait-elle évoluer dès à présent dans la voie socialiste ? La lecture du Capital laisse à penser une nécessité historique de la production capitaliste comme stade intermédiaire, préparant les conditions favorables à « une forme de société supérieure dont le principe fondamental est le plein et libre développement de chaque individu ». Et cela suivant le principe « le pays plus développé industriellement ne fait que montrer ici aux pays moins développés l’image de leur propre avenir ».

En 1877, Marx avait rédigé un brouillon de réponse à une lettre de la rédaction des Otetchestvenniye Zapiski (« Annales de la patrie ») dans laquelle il tentait déjà de répondre à un article sur l’avenir de la commune rurale. Cette réponse ne fut jamais publiée, mais elle révèle un Marx qui considère que son « esquisse historique de la genèse du capitalisme dans l’Europe occidentale » ne devait pas être métamorphosée en « une théorie historico-politique de la marche générale, fatalement imposée à tous les peuples, quelles que soient les circonstances historiques où ils se trouvent placés ».

Marx contre les « marxistes »

Aussi, à rebours des « marxistes » prévoyant l’avènement inévitable du capitalisme par le développement industriel, Marx élabora plusieurs versions de réponse à Vera Zassoulitch dans lesquelles il indiquait que la Russie pourrait « transformer la forme encore archaïque de sa commune rurale au lieu de la détruire ». À ce moment précis de l’Histoire, Marx semblait espérer que grâce à l’intensification de la communication sociale et la modernisation des méthodes de production, le système villageois, construit sur la propriété commune de la terre, pourrait « s’incorporer les acquêts positifs élaborés par le système capitaliste sans passer par ses fourches caudines ». Finalement, Marx n’adressa qu’une réponse assez courte à Vera Zasssoulitch, le 8 mars 1881, mais il y soulignait que l’analyse donnée dans le Capital « est expressément restreinte aux pays de l’Europe occidentale » et qu’elle « n’offre donc de raisons ni pour ni contre la vitalité de la commune rurale ». Cette position est déterminante pour appréhender le « marxisme » de Marx : il n’y a pas de lois abstraites pour définir le cours possible de l’Histoire, il importe de tenir compte de la diversité des contextes existants pour identifier les mécanismes à l’œuvre.

En janvier 1882, dans la préface à la seconde édition russe du Manifeste du parti communiste, Marx et Engels exprimeront à nouveau leur position sur la propriété foncière en Russie : « Si la révolution russe donne le signal d’une révolution prolétarienne en Occident, et que toutes les deux se complètent, la propriété commune actuelle de la Russie pourra servir de point de départ à une évolution communiste ».

Encore une fois – et c’est tout l’intérêt du livre de Marcello Musto –, nous découvrons une pensée marxiste qui n’est pas figée, qui évolue, tient compte des spécificités de chaque pays. Marx retardait sans cesse la parution de ses écrits pour se donner le temps d’affiner au plus juste son argumentation. Il est d’autant plus cruel de constater que les travaux de ce penseur scrupuleux ont alimenté au XXe siècle un dogmatisme en béton armé. Gageons que la publication des œuvres complètes de Marx permettra d’y remédier ! Le livre de Marcello Musto contribue incontestablement à cette salutaire démythification.

Categories
Reviews

Mauricio Betancourt, Monthly Review

The Last Years of Karl Marx, the enhanced English translation of Marcello Musto’s engaging book, L’ultimo Marx, 1881–1883 (Donzelli Editore, 2016), has proven a very popular work within Marxian scholarship worldwide. So far, it has been translated into twenty languages, with additional translations on the way for 2024. In fact, Musto’s is perhaps the most translated book on Marx as of late. This success is importantly due to the fact that, of the more than twenty-five books on Marx’s life and/or work, few had really delved into the Moor’s (as he was known by his family and closest comrades) final years on the planet. Musto fills in this gap in a powerful, meticulously researched, and succinct manner, weaving the history of Marx’s intellectual labor with his personal and activist life. To do so, he draws on hundreds of primary (and key secondary) sources, mainly stemming from the Marx/Engels Collected Works. In addition, he utilizes Die Marx-Engels-Gesamtausgabe (The Complete Works of Marx and Engels, also known as MEGA), the Marx-Engels-Werke, and some of Marx’s still unpublished manuscripts, held at the International Institute of Social History in Amsterdam and the Russian State Archive of Socio-Political History in Moscow.

Among other things, Musto’s book challenges many enduring and pervasive myths about “Old Nick” (another nickname Marx’s family gave him during the last years of his life), such as that he was Eurocentric, a determinist, or a dogmatist. [1] He also dispels the claim that Marx ceased to do research, write, or be intellectually and politically active toward the end of his life. Instead, Musto shows us an open-minded, humble, shrewd, incisive, sardonic, well-read, astoundingly intelligent, loving, and yet complex, vulnerable, and ailing human being, a polymath enamored with knowledge who was trying to advance the cause of socialism to the best of his abilities and using the best tools at his disposal, while also grieving major personal losses.

For example, in terms of his late wide-ranging intellectual activity, Musto shows how, in the last five years of his life (1878–83), Marx studied subjects as diverse as anthropology, chemistry, agriculture, physics, mathematics (algebra and calculus), geometry, geology, mineralogy, monogamy, communal land ownership, precapitalist modes of production, non-Western societies, British colonialism in India and Egypt, French colonialism in Algeria, Indigenous societies in Australia, and the unfolding of capitalism in the United States. [2] Moreover, he did this all while learning Russian (to better understand Russia’s history and political economy, including the obshchina [rural commune], and authors like Nikolay Chernyshevsky); participating in the Dogberry Club (a biweekly Shakespeare reading group comprised of some family and close friends); advising some French, German, and Russian workers’ movements and meetings, or corresponding with some of their leaders (including Friedrich Wilhelm Fritzsche, Georg Wilhelm Hartmann, Karl Hirsch, and Karl Kautsky); and trying to complete the second volume of Capital. Indeed, nothing human was alien to Marx, and he could justly call himself a “citizen of the world,” convinced that the “law of being” was simple: to struggle. The whole world was contained in his modest but vastly rich library, Musto tells us.

Regarding his alleged dogmatism, Musto illustrates how Marx, unsatisfied with Joseph Roy’s translation, himself rewrote large parts of the French edition of the first volume of Capital (originally in German)—but not without introducing countless additions and modifications. At the same time, the second and third volumes were but drafts in incipient stages that underwent some changes, but Marx did not have enough life left to develop them as he intended. [3] Thus, there is no such thing as a definitive version of these works, or of any of Marx’s publications for that matter, which constitute but a fraction of what he wrote, and in turn, a fraction of what he intended to write. These texts were alive, experiencing a permanent process of revision, edition, and enhancement, whereby Marx interrogated his own ideas. As Musto argues: “The critical spirit with which Marx composed his Capital reveals just how distant he was from the dogmatic author that many of his adversaries and self-styled disciples presented to the world” (93). Similarly, distancing himself from the distortions or the potential or actual setting in stone of his ideas, carried out by some authors and movements in his name (especially in France), toward the end of his life, Marx famously said to Paul Lafargue (his son-in-law, married to his second daughter, Laura): “What is certain is that I am not a Marxist [Ce qu’il y a de certain c’est que moi, je ne suis pas Marxiste].” In this vein, Musto constantly emphasizes the distinction between Marx’s own evolving ideas and the historical attempts to establish socialism in the twentieth century, especially in the Soviet case.

Relatedly, Musto dedicates a good number of pages to Marx’s treatment of the “Russian question,” including his reply to Nikolay Mikhailovsky’s 1877 article and Vera Zasulich’s famous 1881 letter on whether the Russian obshchina could circumvent capitalist development and transition directly into socialism, to which Marx answered affirmatively. This illustrates how Marx enhanced his theses on the historical inevitability of the transition from feudalism to capitalism (and then to socialism), including the clarification that this line of evolution was restricted to the countries of Western Europe, while other evolutionary paths toward socialism were possible elsewhere.

Musto also shows us very poignant and difficult events of Marx’s final years, such as this one recalled by Marx’s youngest daughter, Eleanor, which took place in 1881, shortly before the death of Jenny von Westphalen, Marx’s wife since 1843: “Our mother lay in the large front room, Moor in the little room behind.… Never shall I forget the morning when he felt strong enough to go into my mother’s room. When they were together they were young again—she a loving girl and he a loving youth, on the threshold of life, not an old man devastated by illness and an old dying woman parting from each other for life” (98).

Importantly, Musto dedicates some pages to the little-known seventy-two days Marx spent in Algiers, Algeria, from February 20 to May 2, 1882, the only time he ever spent outside of Europe. Following the death of his wife, Marx’s doctor at that time (Bryan Donkin, a close friend of E. Ray Lankester) advised him to rest in a warm place to treat his worsening chronic bronchitis. Given Marx was a stateless person without a passport, and following some deliberation with his doctor, Engels, and Lafargue, he headed for Algiers, where he unsuccessfully tried to finish the second volume of Capital. It was also during the end of this trip that Marx’s famous last photograph was taken, which can be seen on the cover of Musto’s book.

Covering other aspects of Marx’s personal life and health, Musto writes about the Marx family dogs, Toddy and Whisky (the name of the third dog is unknown), as well as of Marx’s soft spot for dogs. He describes Marx’s demeanor as a grandfather, of how his doctor forbade him to smoke, his chronic cough, pleurisy, insomnia issues, and rheumatism, as well as his view that one “has to treat one’s physique with as much diplomacy as everything else” (86). Musto also deals with the death (from cancer of the liver) of Marx’s eldest daughter, Jenny, on January 11, 1883, sixty-three days before Marx’s own. Naturally, this pained Marx profoundly, his only temporary and partial relief being a severe headache that distracted him from his emotional distress. As Marx himself put it: “Physical pain is the only ‘stunner’ of mental pain” (123). In fact, these were Marx’s last known written words.

Although Musto mentions Marx’s engagement with ecology and biology during the last phase of his life, he does not emphasize this issue enough relative to other aspects examined in the book (for example, his analysis of the development of capitalism in Russia). Thus, even though he addresses Marx’s involvement with physician Sergei Podolinsky’s analysis of labor and energetics from 1880 to 1882 (as well as Marx and Engels’s extant and missing correspondence on the subject) and Marx’s friendship with evolutionary biologist E. Ray Lankester, he does not delve into these issues. Looking into and interrelating these episodes to the rest of Marx’s thought and activities in this last phase would have enhanced the book.

Marx died on March 14, 1883, very possibly due to the spread of pulmonary tuberculosis. He spent his last two months reading publisher’s catalogs and French novels, mainly by Frédéric Soulié. Musto goes on to briefly refer to Marx’s funeral, and to reflect on his worldwide influence, starting with the fact that, at the time of his death, Marx was not by any means the renowned figure he became in the late nineteenth, twentieth, and twenty-first centuries. Musto importantly mentions, too—citing Boris Nicolaevsky and Otto Maenchen-Helfen—that “perhaps one socialist in a thousand has ever read [Marx]…and of a thousand anti-Marxists not even one has read Marx.” Musto’s work, by reviving interest in Marx, is a step toward reversing that.

[1] Musto does mention that, during his stay in Algiers in 1882, “Marx made a number of interesting observations in his sixteen letters…some of which still display a still partly colonial vision” (108). Yet, at the same time, Musto also argues, Marx’s relentless critique of British and French colonialism, as well as his deep knowledge of non-European societies, both historically and in his time, show a more nuanced and complete description of Marx’s thought in this regard.

[2] At least since 1860, doing mathematics—especially calculus—was perhaps Marx’s main way to distract himself from mental suffering, relax, and “maintain the necessary quietness of mind” (33, 97).

[3] Following a monumental effort spanning several years and compromising his own health in the process, Frederick Engels, Marx’s closest friend and long-time collaborator, prepared and published the second and third volumes of Capital in 1885 and 1894, respectively, utilizing Marx’s notes and drafts for these manuscripts as best as he could.

Categories
Reviews

Sandro Moiso, Carmilla. Letteratura, immaginario e cultura d’opposizione

Si adopera l’espressione «marxismo» non nel senso di una dottrina scoperta o introdotta da Carlo Marx in persona, ma per riferirsi alla dottrina che sorge col moderno proletariato industriale e lo «accompagna» in tutto il corso di una rivoluzione sociale e conserviamo il termine «marxismo» malgrado il vasto campo di speculazioni e di sfruttamento di esso da parte di una serie di movimenti antirivoluzionari. (Amadeo Bordiga – Riunione di Milano, 7 settembre 1952).

Occorre iniziare dalla perentoria e sintetica frase pronunciata da Amadeo Bordiga più di settant’anni fa per cogliere lo smarrimento che al giorno d’oggi può cogliere un certo numero di militanti antagonisti ogni qualvolta sentono usare il nome del filosofo di Treviri oppure il termine che ne indica l’opera e la sua interpretazione da parte di terzi.

Condizione che, spesso, trasmette un’idea di inutile deja vù o, ancor peggio, di opportunistica rivendicazione di una dottrina ridotta a fantasma di se stessa proprio ad opera di coloro che un tempo, ora sempre meno, a Marx ed Engels si richiamavano, magari insieme al nome di Lenin o di altri appartenenti al periodo dello stalinismo trionfante e dell’opposizione allo stesso.

Per far uscire l’opera di Marx da questa sorta di terra di nessuno in cui è stata relegata, grazie anche all’assenza di una significativa ripresa della lotta di classe, può risultare utile la lettura del volume collettivo appena pubblicato da Carocci editore che raccoglie i contributi di quattordici studiosi di fama mondiale, appartenenti a diversi ambiti disciplinari e provenienti da vari paesi, nei quali si prova ad offrire uno sguardo più moderno e attualizzato sulle idee del filosofo tedesco riguardo all’ecologia, ai processi migratori, alle questioni di genere, al modo di produzione e riproduzione capitalistico, alla composizione del movimento operaio, alla globalizzazione e alle possibili caratteristiche di un’alternativa allo stato di cose presente.

Marcello Musto il primo dei due curatori, che insegna Sociologia alla York University di Toronto in Canada, può essere considerato forse il principale marxologo del tempo presente, grazie anche alla pubblicazione di opere quali L’ultimo Marx (Donzelli, 2016), Karl Marx – Biografia intellettuale e politica (Einaudi, 2018) e, ancora con Carocci editore, Ripensare Marx e i marxismi (2011).
Mentre Alfonso Maurizio Iacono, l’altro curatore, insegna Teoria e storia dei sistemi filosofici all’Università di Pisa ed è autore di numerose opere, tra le quali vanno ricordate Teorie del feticismo (Giuffrè, 1985), Autonomia, potere, minorità (Feltrinelli, 2000), L’illusione e il sostituto (Bruno Mondadori, 2010) e Studi su Marx (ETS, 2018).

Dopo aver sottolineato il rinnovato interesse nei confronti di Marx a partire dalla crisi iniziatasi nel 2008, Musto, nella sua introduzione al testo, ci ricorda che Il capitale non fu l’unico progetto rimasto incompiuto del filosofo e rivoluzionario tedesco.

La spietata autocritica di Marx aumentò le difficoltà di più di una delle sue imprese e la grande quantità di tempo che dedicò a molti progetti che voleva pubblicare era dovuta all’estremo rigore a cui sottoponeva tutto il suo pensiero. Quando Marx era giovane, era noto tra i compagni di università per la meticolosità. Si racconta che si rifiutasse «di scrivere una frase se non era in grado di dimostrarla in dieci modi diversi». E’ per questo che il giovane studioso della sinistra hegeliana pubblicò ancor meno di molti altri. La convinzione di Marx che le sue informazioni fossero insufficienti e i suoi giudizi immaturi gli impediva di pubblicare scritti che rimanessero sotto forma di abbozzi o frammenti [1].

Già questo basterebbe a differenziarlo da tanti suoi successivi emulatori e seguaci, sia nella superficialità con cui tante volte hanno dato alle stampe testi poco rigorosi, ma molto ideologici, quanto da coloro che hanno fatto di ogni sua affermazione un’autentica e immutabile parola di veritas.

Alcuni dei testi pubblicati da Marx non devono essere considerati come la sua parola definitiva sui temi in questione. Ad esempio, il Manifesto del Partito comunista è stato considerato da Friedrich Engels e Marx come un documento storico della loro giovinezza e non come il testo definitivo in cui venivano enunciate le loro principali concezioni politiche. Inoltre, bisogna tener presente che gli scritti di propaganda politica e quelli scientifici spesso non sono combinabili. Questo tipo di errori è molto frequente nella letteratura secondaria su Marx [2].

Questa mancata contestualizzazione dell’opera spesso si accompagna a un timore reverenziale nell’interpretarla, fin dalla sua morte, a partire dalla quale forse anche lo stesso Engels fu responsabile di un eccesso di imbalsamazione cercando di fissare in una forma definitiva, ad esempio, sia il secondo che il terzo libro del Capitale di cui esistevano varie stesure in forma di appunti, nessuna delle quali aveva convinto del tutto l’autore.

Nasceva così, probabilmente, proprio dal lavoro comprensibilmente rispettoso di Engels, nei confronti dell’amico scomparso, un’interpretazione “dottrinaria” che spesso si è preoccupata più del “monumento Marx” che dell’effettiva utilizzazione della sua opera. Cosicché spesso l’interpretazione della sua opera è stata fin troppo spesso collegata alla mera dinamica di sviluppo delle forze produttive, mentre, in particolare, è stata in seguito dimostrata anche la rilevanza che Marx assegnò alla questione ecologica, a quella delle migrazioni e a quella coloniale.

E proprio a questi tre, attualissimi, temi sono rivolti numerosi saggi tra quelli contenuti in Ricostruire l’alternativa Marx, in particolare in quelli di Silvia Federici su Genere, razza e riproduzione sociale in Marx: una prospettiva femminista; quello di Kohei Saito su L’accumulazione originaria come causa del disastro economico ed ecologico e, ancora, quello di Pietro Basso su Marx sull’esercito industriale di riserva e le migrazioni: vietato abusarne.

Ci si accontenterà qui, per necessità di spazio espositivo, di prendere in esame il saggio di Pietro Basso che, senza nulla togliere all’importanza degli altri citati e non, ha il merito di occuparsi di una questione particolarmente sentita all’interno del dibattito politico contemporaneo e, allo stesso tempo, di rivelare l’abuso fatto, in nome di un “marxismo” superficiale e travisato, dell’opera del rivoluzionario (autentico) tedesco.

Nella rinnovata attenzione al suo pensiero, è toccato a Marx esser chiamato in causa, da sinistra e perfino da destra, in particolare in Italia e in Germania, per legittimare con la sua autorità le politiche di “chiusura delle frontiere” agli immigrati che impazzano in Europa, e spesso fuori dall’Europa. Si tratta di uno sfacciato abuso del pensiero di Marx, compiuto facendo riferimento alla sua analisi della funzione dell’esercito industriale di riserva e delle migrazioni nel capitalismo, ma falsificandola (in parte) e amputandola (del tutto) delle sue conclusioni politiche. Mi occuperò qui di tale abuso prendendo in considerazione la logica di alcuni falsari di successo (Diego Fusaro, Wolfang Streeck, Sahra Wagenknecht) [3].

Per poter fare ciò, Basso riprende l’originale riflessione di Marx sull’importante categoria, ai fini dell’analisi della struttura sociale ed economica capitalistica, “esercito industriale di riserva”, presentata fin dai Grundrisse tra le contraddizioni chiave insopprimibili del modo di espansione del capitale. Per dirla con le parole dello stesso Marx: « Il capitale tende sia ad aumentare la popolazione lavoratrice [questo aumento è il primo presupposto dell’aumento del plusvalore – N.d.A.], sia a porre incessantemente una sua parte come sovrappopolazione – popolazione inutile fino al momento in cui il capitale può valorizzarla» [4].

Anche se ai tempi di Marx, che prendeva in esame soprattutto lo sviluppo del capitalismo in Gran Bretagna, il problema migratorio era rappresentato soprattutto dalle relazioni e dalle rivalità che intercorrevano tra la manodopera inglese e quella irlandese, ciò non toglie che il fondatore del pensiero e dell’agire rivoluzionario moderno fosse sufficientemente attento alle dinamiche e all’evoluzione di quel rapporto e, in particolare, a ciò che la forzata emigrazione irlandese finisse con l’avere sugli irlandesi stessi e le loro lotte, sia che queste fossero a carattere nazionale che sindacale.

In tale contesto, in cui il capitale tende ad usare ogni arma ideologica e non soltanto per dividere al suo interno il proletariato, Marx si schierò sempre apertamente e risolutamente a favore della «collaborazione sistematica tra occupati e disoccupati per infrangere o indebolire le conseguenze rovinose sulla propria classe di quella legge naturale della produzione capitalistica […] ogni solidarietà tra occupati e disoccupati turba infatti il “puro” gioco di quella legge» [5].

Per Marx, quindi, la produzione da parte del capitale di un esercito industriale di riserva è una legge, non un evento passeggero, un’occasionale disfunzione del capitalismo legata a questa o quella politica sociale, ovvero – per stare in tema – a questa o quella politica migratoria. E l’unica forza che può contrastarla è la lotta unitaria tra proletari occupati e disoccupati. Omettere tale doppia conclusione, storico-teorica e politica, è falsificare in modo impudente il pensiero marxiano e marxista in materia [6].

A più riprese, Marx, parlando dei vasti spostamenti forzati di popolazioni da un continente all’altro dovuti alle esigenze del colonialismo che alimentavano lo sviluppo del capitalismo, «sostiene a più riprese che il capitale si alimenta di una “doppia schiavitù”: la schiavitù salariata, indiretta, in Europa, e la schiavitù “pura e semplice”, diretta, degli sfruttati di colore nelle colonie» [7].

Veniamo ora gli utilizzatori/falsificatori del pensiero di Marx. Costoro si richiamano all’analisi marxiana dell’esercito di riserva e del suo inquadramento delle migrazioni come migrazioni forzate, distorcendoli e amputandoli delle loro conclusioni politiche, per tentare un’operazione impossibile: farne un argomento forte del loro nazionalismo “sociale”. […] Un fritto misto di verità e spudorate falsificazioni. La verità-confessione è che Fusaro e suoi sodali sognano l’avvento di uno Stato nazionale che sia capace di regolamentare l’anarchia del capitale e del mercato, e sia forte, italianissimo, fino al punto di essere sovrano rispetto alla “power-élite globalista” – un vuoto idealismo antistorico che ignora le barriere che si sono frapposte in passato, e ancor più si frappongono oggi, a un tale sogno retrogrado. A seguire un coacervo di mistificazioni sinistreggianti. Sfugge a questo “filosofo” (Diego Fusaro- N.d.R.) e ai suoi sodali rosso-bruni che nelle società occidentali è in atto una acutissima polarizzazione di classe, classe capitalistica versus classe-che-vive-del-proprio-lavoro, e la più radicale sussunzione di sempre del politico all’economico, anche nelle singole nazioni, non solo alla scala globale [8].

Il filo rosso del recupero moderno del pensiero e dell’opera di Karl Marx si svolge, tra le pagine e i saggi raccolti nel testo, attraverso queste e altre necessarie e importanti riflessioni che hanno, tutte, il merito di presentare un Marx svecchiato dalle antiche appropriazioni ideologiche e adattissimo, se interpretato conseguentemente e non “falsificato”, a funzionare ancora come metro di paragone per ciò che è rivoluzionario separandolo dalle vuote e, troppo spesso reazionarie, chiacchiere di maniera. Non resta dunque, a chi scrive, che lasciare ai lettori il piacere di scoprire, ancora una volta insieme a Marx, una possibile alternativa all’attuale modo di produzione e ai suoi flagelli ambientali, sociali, economici, militari, razziali e di genere.

 

 

[1] M. Musto, Introduzione a Marcello Musto, Alfonso Maurizio Iacono (a cura di), Ricostruire l’alternativa con Marx. Economia, ecologia, migrazione, Carocci editore, Roma 2023, pp.13-14.

[2] Ivi, p. 14.

[3] P. Basso, Marx sull’esercito industriale di riserva e le migrazioni: vietato abusarne in Ricostruire l’alternativa Marx, op. cit., p. 219.

[4] Marx, Lineamenti fondamentali della critica dell’economia politica 1857-1858, La Nuova Italia, Firenze 1968, p. 414.

[5] Marx, Il capitale, Libro I, a cura di A. Macchioro e B. Maffi, UTET, Torino 1974, p. 815.

[6] P. Basso, op. cit., p. 222.

[7] Ivi, p. 223.

[8] Ivi, pp. 227-229.

Categories
Reviews

Παναγιώτης Σωτήρης, In.gr

Μελέτη των προκαπιταλιστικών κοινωνιών
Μεγάλο χρόνο αφιέρωσε ο Μαρξ εκείνη την περίοδο σε μελέτες που αφορούσαν τις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, τις περιοχές που βρίσκονταν υπό αποικιοκρατικό ζυγό αλλά και εκτεταμένες εθνολογικές και ιστορικές μελέτες. Επικεντρώνει στην προϊστορία, την εξέλιξη των οικογενειακών μορφών, την κατάσταση των γυναικών, την προέλευση των σχέσεων ιδιοκτησίας, τις προκαπιταλιστικές οικονομικές μορφές. Ταυτόχρονα, στα «Οικονομικά σημειωματάρια» κάνει επισημαίνει τις ρατσιστικές συνδηλώσεις αρκετών από τις ανθρωπολογικές μελέτες που διάβαζε. Κομμάτι της δραστηριότητας του Μαρξ εκείνη την περίοδο και η σύνταξη του «Εργατικού Ερωτηματολόγιου» για λογαριασμό της Ομοσπονδίας Σοσιαλιστών Εργατών της Γαλλίας, ένα κείμενο που στη δεκαετία του 1960 οι Ιταλοί εργατιστές θα θεωρήσουν υπόδειγμα για τη δική τους αντίληψη της εργατικής έρευνας.

Ουσιαστικά, ο Μαρξ προσπαθούσε να ανασυνθέσει τη σύνθετη ιστορία της μετάβασης από την αρχαιότητα έως τον καπιταλισμό. Αυτό που προκύπτει από την ανάλυση του Μούστο είναι ότι ο Μαρξ δεν ήταν οπαδός μιας άκαμπτης αντίληψης της ιστορικής προόδου και υπήρχε μεγάλη απόσταση ανάμεσα στη σκέψη του Μαρξ και μια παράδοση μαρξιστικού εξελικτικισμού που υποστήριξε μια γραμμική αντίληψη της ιστορικής προόδου, με συγκεκριμένα στάδια από τα οποία υποτίθεται ότι έπρεπε να περάσουν όλες οι κοινωνίες μέχρι την τελική εμφάνιση του κομμουνισμού. Αντιθέτως, ο Μαρξ «επεσήμανε την ιδιοτυπία των ιστορικών συνθηκών, τις πολλαπλές δυνατότητες που προσφέρει η πάροδος του χρόνου και τον κεντρικό ρόλο της ανθρώπινης παρέμβασης στη διαμόρφωση της πραγματικότητας και την επίτευξη αλλαγής» (σ. 67).

Από την αγροτική κοινότητα στον κομμουνισμό;
Το ζήτημα εάν υπάρχει μια αναπόδραστη ιστορική ακολουθία ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό δεν είχε μόνο θεωρητικό χαρακτήρα αλλά και πολιτικό, καθώς για τα εργατικά κινήματα σε χώρες όπου ακόμη δεν είχε κυριαρχήσει ο καπιταλισμός ετίθετο το ερώτημα εάν έπρεπε να επιδιώξουν την ανάπτυξη του καπιταλισμού ως προϋπόθεση για τον σοσιαλισμό, πρώτα και κύρια τη Ρωσία. Ο Μαρξ αναμετριέται με αυτό το ζήτημα μέσα από τη μελέτη Ρώσων σοσιαλιστών όπως ο Νικολάι Τσερνισέφσκι και την επικοινωνία με την ναρόντνικη αγωνίστρια Βέρα Ζάσουλιτς. Το ερώτημα ήταν είναι εάν στη Ρωσία μπορούσε να υπάρξει πέρασμα από την αγροτική κοινότητα, την ομπτσίνα, στον σοσιαλισμό ή εάν αντιθέτως ήταν αναγκαίο ένα πέρασμα από τον καπιταλισμό.

Το ερώτημα απασχολεί ιδιαίτερα τον Μαρξ και όπως δείχνει ο Μούστο αυτό φαίνεται από τα μακροσκελή προσχέδια της απάντησης στη Ζάσουλιτς που συντάσσει. Η τελική του απάντηση θα είναι αρκετά συντομότερη των προσχεδίων, όμως ακόμη και έτσι κάνει σαφές ότι ο Μαρξ καθόλου δεν σκεφτόταν με όρους ενός υποχρεωτικού περάσματος από την καπιταλιστική ανάπτυξη ως προϋπόθεση για τον σοσιαλισμό και ότι μια μετάβαση από την αγροτική κοινότητα στον σοσιαλισμό ήταν ένα πραγματικό ενδεχόμενο, δείχνοντας πόσο απείχε η σκέψη του από μια αντίληψη που θα έβλεπε τον σοσιαλισμό ως απλή προέκταση της ανάπτυξης των καπιταλιστικών παραγωγικών δυνάμεων.

Ο θάνατος του Μαρξ στις 14 Μαρτίου 1883, ύστερα από μια περίοδο επιδείνωσης της υγείας του (αλλά και το βάρος της θλίψης από την απώλεια της συζύγου του) έβαλε τέλος σε ένα έργο εν εξελίξει και πολύ πιο ανοιχτό από όσο ήθελαν να πιστέψουν αρκετοί από τους μετέπειτα μαρξιστές.

«Ο αγώνας»
Ο Μούστο υπενθυμίζει τη συνέντευξη που δίνει ο Μαρξ στον Αμερικανό δημοσιογράφο Τζον Σουίντον, τον Αύγουστο του 1880. Στο τέλος της συνομιλίας ρωτά τον Μαρξ για το νόημα της ύπαρξης, όπως περιγράφει ο δημοσιογράφος αφού ο νους του Μαρξ «για μια στιγμή αναδιπλώθηκε προς τα μέσα, ενώ κοίταζε τη φουρτουνιασμένη θάλασσα μπροστά του και το ανήσυχο πλήθος στην παραλία», στο τέλος απάντησε «ο αγώνας!».

Categories
Reviews

Salvatore Cannavò, Il fatto Quotidiano

C’è una consequenzialità interessante nei due nuovi libri che l’editore Donzelli manda in libreria. Marcello Musto, che secondo il filosofo Etienne Balibar è il più grande conoscitore della vita di Marx, aggiorna un suo testo del 2016 sulle opere e la vita del filosofo di Treviri negli ultimi anni della sua vita. Musto ha l’obiettivo di strappare via Marx dalla ricostruzione dogmatica cui il comunismo realizzato, cioè lo Stalinismo, lo ha condannato. Da quel dogmatismo nacquero paradossi “impensabili”: “Il pensatore più risolutamente contrario a ‘prescrivere ricette per l’osteria dell’avvenire’ fu illegittimamente trasformato nel padre di un sistema sociale totalitario”. Gli scritti di Marx, il loro studio accurato, invece, dimostra la sua distanza dal “dottrinarismo” e questo secondo Musto lo dimostra lo stesso Capitale. Come dimostrano le testimonianze raccolte sulla cura che Marx aveva messo nella tradizione francese del suo capolavoro, pubblicato in fascicoli per renderlo disponibile alla classe operaia “valutazione per me più importante di qualsiasi altra cosa”. Il testo aiuta così a recuperare l’utilità, oltre che l’attualità, del pensiero di Marx nell’analisi del capitalismo e dei suoi limiti.

Ipotesi confermata dal testo di Pierluigi Ciocca, a lungo dirigente di Banca d’Italia. Per capire il capitalismo, Ciocca propone un’equazione curiosa quanto interessante: MSK. Mette cioè in successione Marx con Schumpeter e Keynes invitando a cogliere la forza dell’analisi della produzione del primo, l’importanza dell’innovazione tecnologica del secondo e la centralità della domanda globale offerta dal terzo. Il testo si colloca nella convinzione che il grande balzo progressivo compiuto dall’umanità sia frutto proprio del capitalismo, ma che questo deve essere valutato a partire da questo grande “pregio”, ma anche dai suoi “difetti” cioè iniquità, instabilità e inquinamento. Ne viene fuori un bell’affresco del capitalismo oggi su scala mondiale, con una conclusione che, forse, sa di illusione: i difetti andrebbero governati e smussati con politiche di raddrizzamento. Negli ultimi decenni però, non ci si è mai riuscito.

Categories
Reviews

Χρήστος Λάσκος, Efimerida ton Syntakton

Το μόνο βέβαιο είναι πως δεν είμαι μαρξιστής

Γιατί άραγε ο Μαρξ δεν ήταν μαρξιστής; Και μάλιστα αυτό ήταν το μόνο βέβαιο; Μεταξύ άλλων, νομίζω πως η συγκεκριμένη φράση υποδήλωνε μια απέχθεια απέναντι στην ατομικοποίηση των προσδιορισμών, όταν αυτοί αφορούν το χειραφετητικό κίνημα.

Was Marx a satanist?

Richard Wurmbrand

Ήταν ο Μαρξ σατανιστής; Καίριο πραγματικά ερώτημα, τόσο που να αποτελέσει τον τίτλο βιβλίου εν έτει 1976. Δέκα χρόνια αργότερα ο πρώην Ρουμάνος παπάς Richard Wurmbrand θα ολοκλήρωνε τη σχετική έρευνά του με μια νέα έκδοση που τιτλοφορήθηκε «Marx and Satan».

Η μεταφυσική (sic) αύρα που περιέβαλε τον Μαρξ δεν εξαερώθηκε ποτέ. Ο Κόκκινος Διδάκτωρ ήταν το όνομα με το οποίο αναγνωριζόταν από τους αντιδραστικούς ιδίως μετά την Παρισινή Κομμούνα. Εν πολλοίς αδίκως στο μέτρο που οι «μαρξιστές» δεν έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη μεγαλειώδη εξέγερση του 1871. Αυτόν τον ανέλαβαν κατεξοχήν οι «προυντονικοί» και οι «μπλανκιστές».

Χρησιμοποιώ εισαγωγικά σε όλους τους όρους που χαρακτηρίζουν τα «κόμματα» της εποχής, ακολουθώντας τη ρήση του Μαρξ που εμφανίζεται στον τίτλο του άρθρου μου: «Το μόνο βέβαιο είναι πως δεν είμαι μαρξιστής».

Γιατί άραγε ο Μαρξ δεν ήταν μαρξιστής; Και μάλιστα αυτό ήταν το μόνο βέβαιο; Μεταξύ άλλων νομίζω πως η συγκεκριμένη φράση υποδήλωνε μια απέχθεια απέναντι στην ατομικοποίηση των προσδιορισμών, όταν αυτοί αφορούν το χειραφετητικό κίνημα. Η κοινωνική απελευθέρωση θα πραγματοποιηθεί από τους «μικρούς ανθρώπους» και όχι από τις «προσωπικότητες», η απελευθέρωση των εργατικών τάξεων θα είναι έργο των ίδιων των εργατικών τάξεων ή δεν θα υπάρξει καθόλου, το κόμμα δεν είναι μπροστά από την τάξη, αλλά μέρος της ίδιας της τάξης.

Όπως σημειώνει ο Μούστο, «ο Μαρξ υπογράμμισε ξανά ότι οι εργατικές τάξεις [στη διάρκεια της Ιστορίας] κινήθηκαν αυθόρμητα δίχως αστούς φιλάνθρωπους ή επαναστατικές σέχτες να αποφασίζουν για το τι να κάνουν. «Οι Σοσιαλιστές δεν εφευρίσκουν κάποιο κίνημα. [Ο κομμουνισμός δεν είναι κάποιο ιδεώδες, αλλά η πραγματική κίνηση, που καταργεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων]”» (σελ. 194). Γι’ αυτό κιόλας, οι εργάτες θα πρέπει να διατηρήσουν μια αυτόνομη ταξική θέση και «να αντιταχθούν στους θεσμούς και τη ρητορική του κράτους» (σελ. 257). Απαραίτητη λοιπόν είναι η συγκρότηση «ενός διακριτού πολιτικού κόμματος που θα αγωνιστεί ενάντια στα δημοκρατικά κόμματα [της μεσαίας τάξης] και θα πολεμά τα κόμματα της αστικής τάξης» (σελ. 87).

Το πρόγραμμα του Γαλλικού Εργατικού Κόμματος, στη σύνταξη του οποίου συνέβαλε καθοριστικά, ζητούσε, μεταξύ πολλών άλλων, τη διαγραφή του δημόσιου χρέους, τη μετατροπή όλων των έμμεσων φόρων σε προοδευτικό φόρο επί των εισοδημάτων, την απαλλοτρίωση των κληρονομιών από ένα επίπεδο και πάνω, τη δημόσια εκπαίδευση για όλους και όλες, την κατάργηση όλων των συμβάσεων, που έχουν απαλλοτριώσει δημόσια περιουσία, την ανάθεση της λειτουργίας όλων των κρατικών βιοτεχνιών στους εργαζομένους τους… Πράγματα, δηλαδή, και αιτήματα «που στην πραγματικότητα αναπτύχθηκαν αυθόρμητα από το ίδιο το εργατικό κίνημα» (σελ. 88).

Συμβατός με τα παραπάνω είναι και ο ακραίος αντικρατισμός του Μαρξ -σε πείσμα των μετέπειτα τερατωδών εξελίξεων στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Όπως το έκφρασε ο Ένγκελς, η εξίσωση «κράτος =σοσιαλισμός» είναι εντελώς απαράδεκτη. «Η αστική τάξη του Μάντσεστερ προχωράει σε μια καθαρά ιδιοτελή λαθροχειρία, όταν χαρακτηρίζει κάθε ανάμειξη του κράτους στον ελεύθερο ανταγωνισμό ως “σοσιαλισμό”. Προστατευτικοί δασμοί, συντεχνίες, μονοπώλιο καπνού, κρατικοποίηση βιομηχανικών κλάδων, θαλάσσιο εμπόριο, βασιλική βιοτεχνία πορσελάνης. Αυτό είναι κάτι στο οποίο πρέπει να ασκούμε κριτική και όχι να πιστεύουμε» (σελ. 104).

Ο Μούστο παρουσιάζει πολλές από τις μη ιδιαίτερα αναδειγμένες πλευρές του μαρξικού έργου. Μια χαρακτηριστική είναι η σχέση του Μαρξ με τον οικολογικό προβληματισμό. Ο Μαρξ προφανώς δεν είναι ιδρυτής (και) της πολιτικής οικολογίας. Όμως το Κεφάλαιο θα μπορούσε να είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για σχετικά επιχειρήματα. Όπως το έθεσε ένας, ιδιαίτερα ταγμένος στην οικολογική αναζήτηση, Ουκρανός σοσιαλιστής σε μια επιστολή του προς τον Μαρξ, υπογραμμίζοντας ότι το πρώτο ερέθισμα ήταν η ανάγνωση του Κεφαλαίου, «ο σοσιαλισμός είναι η πιο κατάλληλη μορφή κοινωνικής οργάνωσης για την αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας με σκοπό την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών» (σελ. 254). Εξαίρετος προβληματισμός για το 1882!

Το βιβλίο του Μούστο είναι, όπως σημειώνεται και στον τίτλο του, μια εργογραφία του Καρλ Μαρξ των χρόνων 1881 -1883, των τελευταίων δύο χρόνων της ζωής του. Κατά τον συγγραφέα αυτό απαιτείται για δύο λόγους: πρώτον, επειδή πρόκειται για έργα που δεν έχουν τύχει της προσοχής που τους αναλογεί και, δεύτερον, γιατί εκφράζουν μια πολύ διαφορετική και ωριμότερη οπτική από όσο τα πολυσυζητημένα νεανικά γραπτά του. Ο Μούστο εδώ «συνομιλεί» άρρητα με τον Αλτουσέρ, πράγμα που έχει, όσο κι αν δεν θα επιλέξω να πω περισσότερα σε αυτό το άρθρο, σημασία.

Ας πάω όμως στο κεντρικό θέμα του βιβλίου, που δεν είναι άλλο από τη διερεύνηση της δυνατότητας να υπάρξει μετάβαση στον κομμουνισμό χωρίς απαραίτητα να προηγηθεί το καπιταλιστικό στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης. Ο Μαρξ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με αυτό το ζήτημα σε αυτήν τη φάση της ζωής του σε συνάρτηση με τη συζήτηση που εξελισσσόταν στη Ρωσία αναφορικά με μια σοσιαλιστική στρατηγική, η οποία θα «παρέκαμπτε» τον καπιταλισμό και τα απάνθρωπα και μακρόχρονα βάσανα, που σήμαινε η εισαγωγή του για την μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων, βασιζόμενη στην ομπστσίνα, τη ρωσική αγροτική κομμούνα που συνέχιζε να κυριαρχεί στη ζωή πολλών εκατομμυρίων χωρικών. Οι σπουδαίοι Ναρόντνικοι προβληματίζονταν έντονα σχετικά με το θέμα αποδίδοντάς του κεντρική, στρατηγική σημασία. Το γεγονός πως συκοφαντήθηκαν άθλια από τον σοσιαλδημοκρατικό και τον σταλινικό θετικισμό δεν θα πρέπει να μειώνει τη σημασία της παρέμβασής τους αναφορικά με τη σοσιαλιστική μετάβαση. Ο Μαρξ εκτιμούσε ιδιαίτερα πολλούς από αυτούς και ιδίως την οργάνωση Λαϊκή Θέληση (Ναρόντναγια Βόλια), η οποία μεταξύ άλλων επιδιδόταν σε ατομική τρομοκρατία, πράγμα που δεν τον ενοχλούσε ιδιαίτερα.

Η άποψή του, όπως διαμορφώθηκε σε μια περίοδο εργώδους αναζήτησής του σε ζητήματα κοινωνικής ανθρωπολογίας και παγκόσμιας ιστορίας, ήταν πως η «παράκαμψη» του καπιταλισμού σε συγκεκριμένες κατάλληλες συνθήκες και είναι δυνατή και έπρεπε να επιδιωχτεί, αν είναι να αποφευχθούν τα πιο τρομερά βάσανα -σαν αυτά που βίωσε η Ινδία. «Η κατάργηση της κοινοτικής ιδιοκτησίας γης δεν ήταν παρά μια πράξη αγγλικού βανδαλισμού που ώθησε τους ιθαγενείς πληθυσμούς πίσω και όχι μπροστά. [Το μόνο που κατάφεραν οι Βρετανοί] ήταν να καταστρέψουν την ντόπια γεωργία [και μεταποίηση, Χ.Λ.] και να διπλασιάσουν τον αριθμό και τη δριμύτητα των λιμών» (σελ. 140).

Το βιβλίο του Μούστο όμως εκτός από εργογραφία είναι και βιογραφία. Εξιστορεί την τεράστια ταλαιπωρία που σήμαιναν οι πολλές και ανυπόφορες ασθένειές του, ακόμη περισσότερο οι θάνατοι της γυναίκας του και της μεγάλης του κόρης που προδιέγραψαν πολύ σύντομα και τον δικό του θάνατο.

Τον θάνατο ενός ανθρώπου που «μικροαστικά» έγραψε: «Λέγοντας “ησυχία” εννοώ την “οικογενειακή ζωή”, τη “φασαρία των παιδιών”, αυτόν τον “μικροσκοπικό κόσμο” που είναι πιο ενδιαφέρων από τον “μακροσκοπικό”» (σελ. 249).

Ο Μούστο μάς προσφέρει ένα έργο μεγάλης αξίας και γεμάτο «εκπλήξεις».

Categories
Reviews

Πάνος Ραμαντάνης, Εφημερίδα η Εποχή

Μαρτσέλο Μούστο «Τα τελευταία χρόνια του Καρλ Μαρξ 1881 – 1883, Μια εργογραφία», μετάφραση: Ορέστης Στυλιανίδης, εκδόσεις Νήσος, 2023

Είναι απαραίτητο ένα εισαγωγικό πλαίσιο για το βιβλίο του Μαρτσέλο Μούστο. Επιγραμματικά και με ορισμένες κλεφτές ματιές στη σύνοψη που βρίσκεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του Μούστο, μπορούμε να πούμε ότι εστιάζει στα τελευταία χρόνια της ζωής του Καρλ Μαρξ καταρρίπτοντας δύο βασικές παρεξηγήσεις σχετικά με το έργο του. Ότι δηλαδή ο Μαρξ προς το τέλος της ζωής του είχε σταματήσει να γράφει και ότι ήταν ένας ευρωκεντρικός οικονομιστής προσηλωμένος αποκλειστικά στην πάλη των τάξεων. Επί του υλικού, παρόλο που ο Μούστο σημειώνει στην εισαγωγή του ότι η συγκεκριμένη μελέτη αποτελεί μια μερική, ελλιπή συμβολή στο κενό της (ύστερης) μαρξικής βιβλιογραφίας, εντούτοις το περιεχόμενο των άγνωστων, μέχρι προσφάτως, μαρξικών χειρόγραφων που έρχονται στο φως, είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά ως προς τις νέες ερευνητικές κατευθύνσεις που αναζήτησε ο Καρλ Μαρξ τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Προφανώς είναι αδύνατο να αναλυθούν οι κατευθύνσεις αυτές στο παρόν κείμενο. Εντούτοις κρίνεται σημαντική η ανάδειξη ορισμένων στοιχείων της ύστερης μαρξικής σκέψης, όπως αυτή φαίνεται στην ερευνητική μελέτη του Μαρτσέλο Μούστο.

Οι προσεγγίσεις του Καρλ Μαρξ σε μια σειρά από ζητήματα, μεταφέρουν διαρκώς τους προβληματισμούς από το επιμέρους στο ολιστικό. Αυτό γίνεται μέσα από την αναζήτηση νέων ερευνητικών οριζόντων, ενώ παράλληλα υποδηλώνει και μια διαρκή κίνηση της ίδιας της σκέψης η οποία, εμπλουτισμένη με την εμπειρία του ιστορικού χρόνου, μετατρέπεται σε μια εξελισσόμενη επαναστατική κριτική στο αστικό καθεστώς. Έτσι, στη μαρξική σκέψη και ανάλυση, το ζήτημα της οικογένειας και της έμφυλης καταπίεσης δεν παρουσιάζεται αυστηρά σχηματικά όπως είχε «υπονοήσει» ο Ένγκελς στο κείμενο «Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και κράτους» (1884). Αντιθέτως, ο σημειώσεις του Μαρξ, όπως τονίζει ο Μούστο, είναι μεν αποσπασματικές αλλά εξαιρετικά σύνθετες και πυκνές. Τούτο είναι ιδιαίτερα διακριτό μέσα από τις σημειώσεις του Μαρξ, πάνω στις παρατηρήσεις του Μόργκαν σχετικά με την έννοια της οικογένειας. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Καρλ Μαρξ «η μοντέρνα οικογένεια δεν περιέχει μόνο το σπόρο της δουλείας αλλά και της δουλοπαροικίας, καθώς εξαρχής εμπεριέχει μια σχέση με αγροτικές υπηρεσίες. Περιέχει στο εσωτερικό της σε μικρογραφία, όλους τους ανταγωνισμούς, οι οποίοι αργότερα αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνία και το Κράτος της» (σ. 59).

Aυξανόμενη πολεμική στο κράτος

Στην παραπάνω μαρξική θέση έχουμε μια σύνθετη προσέγγιση του ζητήματος από το οποίο προκύπτει μια άμεση αντιστοίχιση της οικογενειακής δομής με τις σχέσεις εξουσίας που διαπερνούν τη νεωτερική κοινωνία και το αστικό κράτος. Η συγκεκριμένη μαρξική προσέγγιση μοιάζει να έχει εμπλουτιστεί κατά μια έννοια από το αρχικό τυπικό σχήμα. Εντούτοις, όμως, η θέση ότι «η ιδιοκτησία των σπιτιών, των γαιών και κοπαδιών» ήταν συνδεμένη με τη «μονογαμική οικογένεια» δεν τοποθετείται μόνο στον «ώριμο» Μαρξ. Πρόκειται για θέση που προκρίνεται και στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ως το αφετηριακό σημείο της ιστορίας «ως ιστορία των ταξικών αγώνων».

Μια παρατήρηση σχετικά με την ύστερη εργογραφία του Μαρξ, τουλάχιστον από τα κείμενα που φωτίζει ο Μούστο, είναι η συνεχής και αυξανόμενη πολεμική στο αστικό κράτος. Προφανώς, η πολεμική αυτή αξιολογείται σε έναν συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο, καθώς ο Μαρξ γράφει για το αστικό κράτος την εποχή που αυτό συνεχώς σχηματοποιεί τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά. Η διεισδυτική ματιά του στο κράτος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς προχωρά πέρα από τη λειτουργική – μηχανιστική οπτική του αποτύπωση, όπως είχε φανεί στα ιστορικά κείμενα της δεκαετίας του 1850 ή ακόμη και στο κείμενο «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» (1871). Στις μαρξικές σημειώσεις μετά το 1875, προβαίνει σε μια διεισδυτική κριτική της ανθρώπινης κατάστασης μέσα στον κοινωνικό σχηματισμό. Τούτη η κριτική δεν μένει στα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά αλλά συνδέεται με τις σχέσεις εξουσίας που διαπερνούν τον κοινωνικό σχηματισμό και την πραγματική φύση του κράτους.

Ο Μαρξ εξηγεί το ζήτημα της μονόπλευρης ατομικότητας που παρατηρείται στις αστικές νεωτερικές κοινωνίες, ως το αποτέλεσμα μιας πολιτισμικής μετάβασης από ένα καθεστώς κοινής ιδιοκτησίας στην ατομική. Η μετάβαση αυτή η οποία εγγράφεται στο περιεχόμενο του κράτους υπονοεί ότι και τα αντίστοιχα συμφέροντά αποτελούν, επί της ουσίας, συμφέρονται συγκεκριμένων ομάδων, άρα ταξικά συμφέροντα. Το κράτος, δηλαδή, δομείται πάνω στις τάξεις και ταυτόχρονα προϋποθέτει την ύπαρξη και αναπαραγωγή τους. Έτσι λοιπόν η ατομικότητα στις καπιταλιστικές κοινωνίες εμφανίζεται ως ταξική ατομικότητα, βασισμένη, όμως, σε συγκεκριμένες υλικές προϋποθέσεις. Στις σημειώσεις του από το 1881, σχετικά με τον ιστορικά μεταβατικό και παρασιτικό χαρακτήρα του κράτους, ο Μαρξ αναφέρει ότι «η φαινομενολογικά ανώτερη ανεξάρτητη ύπαρξη του κράτους δεν είναι παρά φαινομενική και ότι σε όλες τις μορφές του, αποτελεί απόστημα της κοινωνίας. Όπως ακριβώς η ίδια η εμφάνισή του αναδύεται μόνο σε ένα ορισμένο στάδιο της κοινωνικής ανάπτυξης, έτσι εξαφανίζεται και πάλι, μόλις η κοινωνία φθάσει σε ένα στάδιο που έχει ακόμη επιτευχθεί» (σ. 64). Η προειδοποίηση άλλωστε του Καρλ Μαρξ ότι οι εργάτες, προκειμένου να διατηρήσουν την αυτόνομη ταξική του θέση, είναι απολύτως απαραίτητο να αντιταχθούν στους θεσμούς και τη ρητορική του κράτους, παρέμεινε ως θέση μέχρι το τέλος της ζωής του.

Θεωρητικές συνέχειες, μετατοπίσεις

Αν θα έπρεπε να εντοπίσουμε ορισμένες ασυνέχειες – μετατοπίσεις, στις μαρξικές θέσεις, αυτές θα ήταν κυρίως γύρω από την άποψη του Καρλ Μαρξ σχετικά με τον ρωσικό κοινωνικό σχηματισμό και τις προοπτικές (ριζοσπαστικού) μετασχηματισμού του. Η συνεισφορά του Μαρτσέλο Μούστο στην ανάδειξη αυτών των ασυνεχειών είναι πραγματικά σημαντική. Μέχρι και τη δεκαετία του 1870, ο Μαρξ κατέτασσε τη Ρωσία μεταξύ των μεγάλων (κύριων) εμποδίων απέναντι στη χειραφέτηση της εργατικής τάξης στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Τούτο αποτελούσε μια σταθερή θέση στο σύνολό της μέχρι τότε εργογραφίας του Καρλ Μαρξ. Όπως όμως μας δείχνει ο Μούστο, στα τελευταία χρόνια της ζωής του Μαρξ υπήρξε μια σαφής μετατόπιση της θέσης αυτής. Πιο συγκεκριμένα, ο Μαρξ άρχισε να βλέπει τη Ρωσία διαφορετικά, αναγνωρίζοντας αλλαγές που συνέβησαν στον ρωσικό κοινωνικό σχηματισμό, οι οποίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν συνθήκες κοινωνικών μετασχηματισμών.

Η παραπάνω μετατόπιση της μαρξικής οπτικής, προφανώς και δεν ήταν συγκυριακή, αλλά όπως μας δείχνει ο Μούστο μέσα από το κείμενό του, αποτέλεσε προϊόν ιστορικής και οικονομικής μελέτης από μέρους του Καρλ Μαρξ. Μάλιστα η μελέτη των κινημάτων των χωρικών στη Ρωσία που προηγήθηκαν της κατάργησης της δουλοπαροικίας (1861), ώθησαν τον Μαρξ να εστιάσει ακόμη περισσότερο τη μελέτη του στον ρωσικό κοινωνικό σχηματισμό. Για τον (ύστερο) Μαρξ ήταν προφανές ότι ένα αυστηρό σχήμα, με ντετερμινιστική σχεδόν ερμηνεία, των κοινωνικών μετασχηματισμών, άφηνε έξω από την πραγματική μελέτη τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, κάτω από τις οποίες πραγματώνονται (ή δεν πραγματώνονται) κοινωνικοί μετασχηματισμοί. Όπως μας δείχνει, άλλωστε ο Μούστο μέσα με την ανάγνωση των μαρξικών σημειώσεων της περιόδου 1881-1883, οι προσεγγίσεις του, τη συγκεκριμένη περίοδο, συνδέονταν όλο και στενότερα με το ιστορικό πλαίσιο για τα διάφορα πολιτικά σενάρια που διανοίγονταν. Τούτο γίνεται ακόμη πιο διακριτό στις σημειώσεις του Καρλ Μαρξ σχετικά με τις αποικιακές χώρες. Πρόκειται άλλωστε για τη χρονική περίοδο που ο Μαρξ ταξίδεψε για πρώτη φορά εκτός Ευρώπης. Στις σημειώσεις του δεν επαναπαύεται σε μια αναπαραγωγή αποστεωμένων εθνογραφικών αναφορών. Αντιθέτως διακρίνει τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των σχηματισμών και τις ιδιόμορφες (ως προς την ισχνή παρουσία του κράτους) σχέσεις εξουσίας που αναδύονται στη χωροχρονική συγκυρία, τονίζοντας παράλληλα τις πολιτικές προεκτάσεις και μέσα από τις αρνητικές επιπτώσεις της αποικιακής καταπίεσης από τις κυρίαρχες καπιταλιστικές χώρες.

Εν κατακλείδι, αν θα πρέπει να προκρίνουμε ένα σημείο από τη σημαντική μελέτη του Μαρτσέλο Μούστο για την εργογραφία του Καρλ Μαρξ της περιόδου 1881-1883, είναι η διαρκή κίνηση της μαρξικής σκέψης. Συνεχή ερευνητική δράση, κριτική αμφισβήτηση (ακόμη και προγενέστερων θέσεων του), αντιδογματισμός, κριτικός αναστοχασμός, διεισδυτική μελέτη του χωροχρονικού πλαισίου: Ένας Καρλ Μαρξ σε διαρκή κίνηση…

Categories
Reviews

Howard Engelskirchen, Science & Society

I was in Paris a year and a little more after May 1968 and found myself within the swirl of effects generated by Althusser and Balibar’s Reading Capital. I met with Poulantzas to discuss law and studied with Bettelheim at the Sorbonne. Certainly, I was influenced by the book, but I was new to Marxism, and, in any event, the proposal of an ‘epistemological break’ between the young Marx and his younger self’s scientific successor did not hold my attention. In addition to the Economic and Philosophical Manuscripts of 1844, the Results of the Immediate Process of Production (Capital’s unpublished Chapter 6) was available as well as the Grundrisse, and it was all too new, too interesting, and too far-reaching to justify quarantining any of it. Thus, more than a half-century later, it is a pleasure to read the resource Marcello Musto has provided in Karl Marx’s Writings on Alienation. On this topic, it confirms the impressive continuity of Marx’s thought. One sees consistent themes developed from the first excerpts of the 1844 Manuscripts to the last sections of Capital I and III. In the book’s Introduction, “Alienation Redux” (available at his website: http://www.marcellomusto .org; see a shorter review for the Jacobin also there available), Professor Musto identifies three lines of debate triggered by the 1844 Manuscripts among Marxists: (1) the idea that this text represents the preeminent core of his thought, (2) the idea of a split between the young left-Hegelian or humanist Marx and mature scientific iterations of him, and (3) a third approach that sees a continuity in his development. Musto places himself in the latter camp, and the materials gathered reflect this: excerpts are collected from the 1844 Manuscripts, “Comments on James Mill,” The Holy Family, The German Ideology, Wage Labour and Capital, the “Speech at the Anniversary of the People’s Paper,” the Grundrisse, the original text of a Contribution to the Critique of Political Economy, On the Critique of Political Economy (Manuscript 1861–63), the Theories of Surplus Value, the Economic Manuscripts of 1863–1865, the Results of the Immediate Process of Production, as well as from volumes I and III of Capital. Continuity underscores a methodological lesson for us all: In the rigor and persistence of his work, Marx’s early themes were developed not just as science but with a truly breathtaking penetration and vision. Rather than leaving the insights of his youth behind, they became a provocation for transforming classical political economy — involving precisely an ‘epistemological break’ — and in the process (as I argued in Capital as a Social Kind) foreshadowing contemporary scientific realism as a philosophy for science. Tools to elaborate his early ideas were not at hand, so he went about crafting them. Thus, in notebooks for his Doctoral Dissertation (in volume 1 of Marx Engels Collected Works), Marx wrote, “Every separation is separation of a unity” (493), and, indeed, alienation can be understood as a separation severed from the unity to which it belongs. But then we notice in the generality of this aphorism a seed of what is worked out in Chapter 26 of Capital I as the very basis of capitalist production; primitive accumulation there means the separation of the producer from the land, the expropriation of the peasant. Plainly, if the worker is separated from the conditions of production, there can be no production at all. Yet, as Musto’s excerpts abundantly show, for capital, the joining required reproduces the alienation of the starting point: separation is perpetuated in the labor process (e.g., 54, 64–65, 88–91, 150) and reproduced in the result (e.g., 52, 83, 103, 149–50).
In his “Introduction,” Musto offers a critique not only of those who emphasize the early writings at the expense of the scope of Marx’s scientific achievements to come but extends this critique to those who “[pass] backward and forward from the Economic and Philosophical Manuscripts of 1844 to Capital, as if Marx’s work were a single timeless and undifferentiated text” (20). It is not hard to find misinterpretations of Marx of all sorts, but in my view there is room to push back here. For sure, an undifferentiated reading of anything, including a single text, can only loosely be called a reading at all, and without doubt, attention must be paid to the trajectory of scientific growth and maturation of Marx’s thought. However, reading Marx’s texts whole seems important — there tend to be always new provocations to gain a fuller grasp of what he is about, and fresh confrontation with the early writings can raise questions till then unsuspected or clarify puzzles long ago put on hold. Indeed, Musto’s small collection gives us precisely a chance to read as a rough whole the concept of alienation as a focal motif in Marx’s thought. For example, conflicts over the Young Marx/Mature Marx led, as Professor Musto recounts, to counterposing the rigor of Marx’s analysis of exploitation with a humanist emphasis on alienation (20). However, a more philosophically grounded understanding of Marx’s science recognizes alienation and exploitation as a unity — as I argue in “Karl Marx and the Riddle of the Nicomachean Ethics 5.5” (forthcoming), the separation of the worker from the conditions of production provides the structural possibility of exploitation such that these are the same thing grasped from two different perspectives; alienation’s exploitative potential as structure is realized in the actual appropriation of laboring activity and the alienating separation it reproduces (see the Grundrisse excerpt quoted at 96: “the same relation from opposite poles”). The texts excerpted are organized chronologically, and the different works from which they are taken are each introduced by a brief paragraph suggesting points of significance. Actually, it can be helpful to read these paragraphs one after another for the overview doing so provides. Professor Musto’s “Introduction” is organized into nine parts: (1) the origin of the concept, (2) the rediscovery of alienation, (3) other concepts of alienation, (4) the debate on the conception of alienation in Marx’s early writings, (5) the irresistible fascination of the theory of alienation, (6) alienation theory in north American sociology, (7) the concept of alienation in Capital and its preparatory manuscripts, (8) commodity fetishism, and, importantly, (9) communism, emancipation, and freedom. The introductory paragraph of this last section is an unusually succinct gathering of a half dozen quotations from Marx, all too rarely emphasized; taken together, they provide an impressively compelling frame for our revolutionary path. Finally, there is a significant omission: while the excerpts are organized from first to later pages according to the text from which they are taken, they are not cited to their source, so it becomes a challenge for the reader to follow up on any particular passage. Professor Musto informs me that this is not true of the Italian edition and assures me also that he will have a reference list on his website connecting each excerpt to the page where it may be found. In sum, thanks to Marcello Musto for revisiting the concept of alienation and highlighting the importance of interrogating this theme today.

Marcello
Musto

Archive

Follow

Newsletter

Contact

© Copyright Marcello Musto

Privacy Policy

Design by Smith&Brown