Μαρτσέλο Μούστο «Τα τελευταία χρόνια του Καρλ Μαρξ 1881 – 1883, Μια εργογραφία», μετάφραση: Ορέστης Στυλιανίδης, εκδόσεις Νήσος, 2023
Είναι απαραίτητο ένα εισαγωγικό πλαίσιο για το βιβλίο του Μαρτσέλο Μούστο. Επιγραμματικά και με ορισμένες κλεφτές ματιές στη σύνοψη που βρίσκεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του Μούστο, μπορούμε να πούμε ότι εστιάζει στα τελευταία χρόνια της ζωής του Καρλ Μαρξ καταρρίπτοντας δύο βασικές παρεξηγήσεις σχετικά με το έργο του. Ότι δηλαδή ο Μαρξ προς το τέλος της ζωής του είχε σταματήσει να γράφει και ότι ήταν ένας ευρωκεντρικός οικονομιστής προσηλωμένος αποκλειστικά στην πάλη των τάξεων. Επί του υλικού, παρόλο που ο Μούστο σημειώνει στην εισαγωγή του ότι η συγκεκριμένη μελέτη αποτελεί μια μερική, ελλιπή συμβολή στο κενό της (ύστερης) μαρξικής βιβλιογραφίας, εντούτοις το περιεχόμενο των άγνωστων, μέχρι προσφάτως, μαρξικών χειρόγραφων που έρχονται στο φως, είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικά ως προς τις νέες ερευνητικές κατευθύνσεις που αναζήτησε ο Καρλ Μαρξ τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Προφανώς είναι αδύνατο να αναλυθούν οι κατευθύνσεις αυτές στο παρόν κείμενο. Εντούτοις κρίνεται σημαντική η ανάδειξη ορισμένων στοιχείων της ύστερης μαρξικής σκέψης, όπως αυτή φαίνεται στην ερευνητική μελέτη του Μαρτσέλο Μούστο.
Οι προσεγγίσεις του Καρλ Μαρξ σε μια σειρά από ζητήματα, μεταφέρουν διαρκώς τους προβληματισμούς από το επιμέρους στο ολιστικό. Αυτό γίνεται μέσα από την αναζήτηση νέων ερευνητικών οριζόντων, ενώ παράλληλα υποδηλώνει και μια διαρκή κίνηση της ίδιας της σκέψης η οποία, εμπλουτισμένη με την εμπειρία του ιστορικού χρόνου, μετατρέπεται σε μια εξελισσόμενη επαναστατική κριτική στο αστικό καθεστώς. Έτσι, στη μαρξική σκέψη και ανάλυση, το ζήτημα της οικογένειας και της έμφυλης καταπίεσης δεν παρουσιάζεται αυστηρά σχηματικά όπως είχε «υπονοήσει» ο Ένγκελς στο κείμενο «Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και κράτους» (1884). Αντιθέτως, ο σημειώσεις του Μαρξ, όπως τονίζει ο Μούστο, είναι μεν αποσπασματικές αλλά εξαιρετικά σύνθετες και πυκνές. Τούτο είναι ιδιαίτερα διακριτό μέσα από τις σημειώσεις του Μαρξ, πάνω στις παρατηρήσεις του Μόργκαν σχετικά με την έννοια της οικογένειας. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο Καρλ Μαρξ «η μοντέρνα οικογένεια δεν περιέχει μόνο το σπόρο της δουλείας αλλά και της δουλοπαροικίας, καθώς εξαρχής εμπεριέχει μια σχέση με αγροτικές υπηρεσίες. Περιέχει στο εσωτερικό της σε μικρογραφία, όλους τους ανταγωνισμούς, οι οποίοι αργότερα αναπτύσσονται σε μεγάλο βαθμό στην κοινωνία και το Κράτος της» (σ. 59).
Aυξανόμενη πολεμική στο κράτος
Στην παραπάνω μαρξική θέση έχουμε μια σύνθετη προσέγγιση του ζητήματος από το οποίο προκύπτει μια άμεση αντιστοίχιση της οικογενειακής δομής με τις σχέσεις εξουσίας που διαπερνούν τη νεωτερική κοινωνία και το αστικό κράτος. Η συγκεκριμένη μαρξική προσέγγιση μοιάζει να έχει εμπλουτιστεί κατά μια έννοια από το αρχικό τυπικό σχήμα. Εντούτοις, όμως, η θέση ότι «η ιδιοκτησία των σπιτιών, των γαιών και κοπαδιών» ήταν συνδεμένη με τη «μονογαμική οικογένεια» δεν τοποθετείται μόνο στον «ώριμο» Μαρξ. Πρόκειται για θέση που προκρίνεται και στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ως το αφετηριακό σημείο της ιστορίας «ως ιστορία των ταξικών αγώνων».
Μια παρατήρηση σχετικά με την ύστερη εργογραφία του Μαρξ, τουλάχιστον από τα κείμενα που φωτίζει ο Μούστο, είναι η συνεχής και αυξανόμενη πολεμική στο αστικό κράτος. Προφανώς, η πολεμική αυτή αξιολογείται σε έναν συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο, καθώς ο Μαρξ γράφει για το αστικό κράτος την εποχή που αυτό συνεχώς σχηματοποιεί τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά. Η διεισδυτική ματιά του στο κράτος έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς προχωρά πέρα από τη λειτουργική – μηχανιστική οπτική του αποτύπωση, όπως είχε φανεί στα ιστορικά κείμενα της δεκαετίας του 1850 ή ακόμη και στο κείμενο «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» (1871). Στις μαρξικές σημειώσεις μετά το 1875, προβαίνει σε μια διεισδυτική κριτική της ανθρώπινης κατάστασης μέσα στον κοινωνικό σχηματισμό. Τούτη η κριτική δεν μένει στα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά αλλά συνδέεται με τις σχέσεις εξουσίας που διαπερνούν τον κοινωνικό σχηματισμό και την πραγματική φύση του κράτους.
Ο Μαρξ εξηγεί το ζήτημα της μονόπλευρης ατομικότητας που παρατηρείται στις αστικές νεωτερικές κοινωνίες, ως το αποτέλεσμα μιας πολιτισμικής μετάβασης από ένα καθεστώς κοινής ιδιοκτησίας στην ατομική. Η μετάβαση αυτή η οποία εγγράφεται στο περιεχόμενο του κράτους υπονοεί ότι και τα αντίστοιχα συμφέροντά αποτελούν, επί της ουσίας, συμφέρονται συγκεκριμένων ομάδων, άρα ταξικά συμφέροντα. Το κράτος, δηλαδή, δομείται πάνω στις τάξεις και ταυτόχρονα προϋποθέτει την ύπαρξη και αναπαραγωγή τους. Έτσι λοιπόν η ατομικότητα στις καπιταλιστικές κοινωνίες εμφανίζεται ως ταξική ατομικότητα, βασισμένη, όμως, σε συγκεκριμένες υλικές προϋποθέσεις. Στις σημειώσεις του από το 1881, σχετικά με τον ιστορικά μεταβατικό και παρασιτικό χαρακτήρα του κράτους, ο Μαρξ αναφέρει ότι «η φαινομενολογικά ανώτερη ανεξάρτητη ύπαρξη του κράτους δεν είναι παρά φαινομενική και ότι σε όλες τις μορφές του, αποτελεί απόστημα της κοινωνίας. Όπως ακριβώς η ίδια η εμφάνισή του αναδύεται μόνο σε ένα ορισμένο στάδιο της κοινωνικής ανάπτυξης, έτσι εξαφανίζεται και πάλι, μόλις η κοινωνία φθάσει σε ένα στάδιο που έχει ακόμη επιτευχθεί» (σ. 64). Η προειδοποίηση άλλωστε του Καρλ Μαρξ ότι οι εργάτες, προκειμένου να διατηρήσουν την αυτόνομη ταξική του θέση, είναι απολύτως απαραίτητο να αντιταχθούν στους θεσμούς και τη ρητορική του κράτους, παρέμεινε ως θέση μέχρι το τέλος της ζωής του.
Θεωρητικές συνέχειες, μετατοπίσεις
Αν θα έπρεπε να εντοπίσουμε ορισμένες ασυνέχειες – μετατοπίσεις, στις μαρξικές θέσεις, αυτές θα ήταν κυρίως γύρω από την άποψη του Καρλ Μαρξ σχετικά με τον ρωσικό κοινωνικό σχηματισμό και τις προοπτικές (ριζοσπαστικού) μετασχηματισμού του. Η συνεισφορά του Μαρτσέλο Μούστο στην ανάδειξη αυτών των ασυνεχειών είναι πραγματικά σημαντική. Μέχρι και τη δεκαετία του 1870, ο Μαρξ κατέτασσε τη Ρωσία μεταξύ των μεγάλων (κύριων) εμποδίων απέναντι στη χειραφέτηση της εργατικής τάξης στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Τούτο αποτελούσε μια σταθερή θέση στο σύνολό της μέχρι τότε εργογραφίας του Καρλ Μαρξ. Όπως όμως μας δείχνει ο Μούστο, στα τελευταία χρόνια της ζωής του Μαρξ υπήρξε μια σαφής μετατόπιση της θέσης αυτής. Πιο συγκεκριμένα, ο Μαρξ άρχισε να βλέπει τη Ρωσία διαφορετικά, αναγνωρίζοντας αλλαγές που συνέβησαν στον ρωσικό κοινωνικό σχηματισμό, οι οποίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν συνθήκες κοινωνικών μετασχηματισμών.
Η παραπάνω μετατόπιση της μαρξικής οπτικής, προφανώς και δεν ήταν συγκυριακή, αλλά όπως μας δείχνει ο Μούστο μέσα από το κείμενό του, αποτέλεσε προϊόν ιστορικής και οικονομικής μελέτης από μέρους του Καρλ Μαρξ. Μάλιστα η μελέτη των κινημάτων των χωρικών στη Ρωσία που προηγήθηκαν της κατάργησης της δουλοπαροικίας (1861), ώθησαν τον Μαρξ να εστιάσει ακόμη περισσότερο τη μελέτη του στον ρωσικό κοινωνικό σχηματισμό. Για τον (ύστερο) Μαρξ ήταν προφανές ότι ένα αυστηρό σχήμα, με ντετερμινιστική σχεδόν ερμηνεία, των κοινωνικών μετασχηματισμών, άφηνε έξω από την πραγματική μελέτη τις ιστορικοκοινωνικές συνθήκες και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, κάτω από τις οποίες πραγματώνονται (ή δεν πραγματώνονται) κοινωνικοί μετασχηματισμοί. Όπως μας δείχνει, άλλωστε ο Μούστο μέσα με την ανάγνωση των μαρξικών σημειώσεων της περιόδου 1881-1883, οι προσεγγίσεις του, τη συγκεκριμένη περίοδο, συνδέονταν όλο και στενότερα με το ιστορικό πλαίσιο για τα διάφορα πολιτικά σενάρια που διανοίγονταν. Τούτο γίνεται ακόμη πιο διακριτό στις σημειώσεις του Καρλ Μαρξ σχετικά με τις αποικιακές χώρες. Πρόκειται άλλωστε για τη χρονική περίοδο που ο Μαρξ ταξίδεψε για πρώτη φορά εκτός Ευρώπης. Στις σημειώσεις του δεν επαναπαύεται σε μια αναπαραγωγή αποστεωμένων εθνογραφικών αναφορών. Αντιθέτως διακρίνει τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των σχηματισμών και τις ιδιόμορφες (ως προς την ισχνή παρουσία του κράτους) σχέσεις εξουσίας που αναδύονται στη χωροχρονική συγκυρία, τονίζοντας παράλληλα τις πολιτικές προεκτάσεις και μέσα από τις αρνητικές επιπτώσεις της αποικιακής καταπίεσης από τις κυρίαρχες καπιταλιστικές χώρες.
Εν κατακλείδι, αν θα πρέπει να προκρίνουμε ένα σημείο από τη σημαντική μελέτη του Μαρτσέλο Μούστο για την εργογραφία του Καρλ Μαρξ της περιόδου 1881-1883, είναι η διαρκή κίνηση της μαρξικής σκέψης. Συνεχή ερευνητική δράση, κριτική αμφισβήτηση (ακόμη και προγενέστερων θέσεων του), αντιδογματισμός, κριτικός αναστοχασμός, διεισδυτική μελέτη του χωροχρονικού πλαισίου: Ένας Καρλ Μαρξ σε διαρκή κίνηση…
Marcello
Musto
