Çok az insan dünyayı Karl Marx’ın sarstığı kadar sarstı. Sessiz sedasız öldükten sonra, ünü tarihte eşi benzeri görülmemiş şekilde hemen dalga dalga yayıldı. İsmi kısa sürede Detroit ve Chicago’daki işçilerin, Kalküta’daki ilk Hintli sosyalistlerin ağızlarındaydı. Devrim sonrası Moskova’da, Bolşeviklerin kongresinin arka fonunda onun resmi asılıydı. Avrupa’dan Şangay’a siyasi örgütlerin ve sendikaların programlarını, tüzüklerini onun düşünceleri etkiledi.
Fikirleri felsefeyi, tarihi ve iktisadı geri dönülemez şekilde değiştirdi. Fakat kuramları benimsense de, yirminci yüzyılda insanlığın azımsanamaz bir kısmı için hakim ideoloji ve devlet doktrinleri haline geldiler; yazıları geniş coğrafyalara yayılsa da çalışmalarının bugün hala toplu ve bilimsel bir baskısı yok. Bu kader, tarihin büyük düşünürleri arasında sadece Marx’ı buldu.
Bu özel durumun nedeni büyük ölçüde Marx’ın oeuevre’si [i]. Yayımlanan eserleri (çoğunu zamanının en önemli gazetelerinden New-York Tribune’ne 1848-1862 arasında yazdığı makaleleri saymazsak), kısmen tamamlanan eserlerine ve yaptığı araştırmalara kıyasla daha az. Ömrünün son yıllarında, 1881’de, Karl Kautsky tüm eserlerinin toplu basımını düşünüp düşünmediğini sorduğunda şöyle cevap vermişti Marx: “Öncelikle o eserlerin yazılıp bitirilmesi gerekiyor ama”. [1]
Marx ardında basılanlardan çok daha fazla elyazması bıraktı. Genel kanının aksine, oeuvre’si parçalı, kimi zaman çelişkiliydi; ve bu özellikleri ouevre’sinin özel niteliğinin tamamlanmışlığının (incompleteness) kanıtı. Çok zor yöntemi ve acımasız özelleştirileri, başladığı birçok işin sonunu getirememesine neden oldu… Yoksulluk ve sürekli hastalık tüm ömrü boyunca yakasını bırakmadı… Yıllar içinde dinmeyen bilme arzusu onu sürekli yeni çalışmalara sürükledi… Ve ömrünün sonuna doğru tarihin karmaşıklığını kuramsal bir projenin içinde ele almanın zorluğunun farkına vardı… İşte tüm bunlar, tamamlanmamışlığı tüm entelektüel üretimi ve yaşamı boyunca yoldaşı ve düşmanı yaptı. Devasa planının sadece bir kısmını tamamlayabildi. Kesintisiz entelektüel çabaları edebi bir başarısızlıkla sonuçlandı. Fakat bu başarısızlık onun çabalarını daha az öz önemli, entelektüel çıkarımlarını daha dar kapsamlı yapmaz. [2] Marx’ın Nachlass’ının [ii] parçalı karakterine ve kendisini takiben yaratılacak toplumsal doktrine özünde karşı çıkmasına rağmen, bitmemiş çalışmaları altüst edildi ve yeni bir sistem, “Marksizm” doğdu.
MARX VE MARKSİZM: TAMAMLANMAMIŞLIK VE SİSTEMİTİZASYON
Karl Marx’ın 1883’deki ölümünün ardından Friedrich Engels arkadaşının bıraktığı mirası yayıma hazırlama işine girişti. Materyalin dağınıklığı, Marx’ın kullandığı dilin kapalı olması ve elyazısının okunaksız oluşu bu işi oldukça zorlaştırıyordu. Özgün materyallerden seçki yapılıp bunların yeniden duzenlenmesi, düzenlenmemiş ve tamamlanmamış metinlerin yayıma hazırlanması ve Marx’in bilinen eserlerinin tekrar basılması ve çevrilmesi üzerine yoğunlaştı Engels.
Engels 1888’de yayımlanan eseri Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu’na ek olarak ve 1991’de yayımlanan Gotha Programının Eleştirisi’ne koyduğu Feurbach Üzerine Tezler gibi istisnalar dışında, büyük oranda Marx’ın ölümünden önce sadece ilk cildi basılan Kapital’in yayıma hazırlanması üzerinde çalıştı. On yıldan uzun süren bu çalışmanın ardındakı gaye “tamamlanmış bir çalışma kadar bütünlüklü” [3] bir eser ortaya çıkartmaktı. Kapital’in ikinci ve üçüncü cildi üzerindeki bu editöryel iş sürecinde Marx’ın özgün elyazmalarının kaynağını ve gelişimini yeniden düzenlemenin ötesine geçti. Engels’in amacı, herbiri tamamlanmışlıktan çok uzak versiyonlardan yaptığı seçki temelinde (ayrıca zaten ortada birbirinden çok farklı versiyonlar bulunmaktaydı) bütünlüklü, yekpare bir çalışma ortaya çıkartmaktı. Dolayısıyla kitabın ciltlerini yayıncılara tamamiyle düzenlenmiş ve bitirilmiş bir halde gönderdi.
Engels, daha önceki çalışmalarıyla kuramsal sistemitizasyon sürecine doğrudan katkıda bulunmuştu zaten. 1879’da yayımlanan ve Engels tarafından “Marx’la mücadelesini verdigimiz diyalektik yöntemin ve komünist dünya görüşünün az çok tamamlanmış bir sunumu” [4] olarak nitelediği Anti-Dühring, “Marksizm”in bir sisteme dönüşüp, zamanında yaygın olan eklektik sosyalizmden ayrışmasında çok önemli bir referans noktasıydı. Ütopyadan Bilime Sosyalizm daha büyük önem taşıyordu: İlk kez 1880’de basılan ve önceki çalışmanın üç bölümünün sadeleştirilmiş hali olan bu kitap, neredeyse Komünist Parti Manisfestosu’nun ulaştığı kadar başarıya ulaştı.
Açık bir polemik içinde, geniş kitlelere ulaşmak için yapılan bu tür bir sadeleştirme ile bir kuşak sonraki Alman sosyal demokrasisinin benimsediği türden bir sadeleştirme ve basitleştirici ansiklopedik sentezler arasında elbette ciddi farklar vardı. Fakat Engels’in doğa bilimlerine merakının, sosyal Darvinciligin evrimselci kavramsallaştırmalarına kapıyı araladığı ve daha sonra tüm bu tür kavramsallaştırmaların işçi hareketleri tarafından da benimsendiği söylenebilir.
Marx’ın düşüncesi kimi zaman belirlenimciliğin cazibelerine kapılsa da eleştirel ve açıktı; bu haliyle ondokuzuncu yüzyıl Avrupasının kültürel ortamıyla çatışıyordu. Başta Darvincilik olmak üzere sistemik kavramsallaştırmalarla kuşatılmış bir kültürel ortamdı bu. Yeni doğmuş Marksizm, Darvinciliğe cevap verebilmeyi hedeflerken, Kautsky’nin editörlüğünü yaptığı Die Neue Zeit’ın sayfalarında erkenden ortodoksiye dönüştü ve Darvinizmle kaynaştı.
Marx’ın çalışmalarının bir sisteme dönüştürülmesini sağlayan etmenleri tespit etmek için bu sistemin yayılma şekillerine bakabiliriz. Sentez kitapçıkları ve kısmi özetler bu süreçte başrolü oynadılar. Ayrıca, metinlerin siyasi amaçlarla kullanılması metinlerin içeriğine tesir etti; yazılarının ilk basımları editörlerin revizyonlarıyla basıldı. Marx’dan arda kalanın ne olduğu konusundaki belirsizlik hali, bazı yazılarına giderek artan şekilde uygulanan sansürlerle bütünleşti. Marx’ın düşüncesini yaymak için önemli olan el kitapçıkları elbette etkili propaganda araçlarıydılar; fakat bu kitapçıklar Marx’ın kavramsallaştırmalarının belli bir ölçüde değiştirilmesine yol açtılar. Proletarya partisinin pratik ihtiyaçlarına cevap verebilmeleri için dağıtılan eserler, pozitivizmle yoğruldular. Özgün materyal çevirilerde kuramsal olarak fakirleştirilmiş ve kabalaştırılmış metinlere dönüştürüldü [5] , tanınamaz hale getirildi. Sonunda, Marx’in bu metinleri Kritik’den Weltanschauung [iii] ’a dönüşdü.
Bu süreç içinde şematik bir doktrin olan İkinci Enternasyonal dönemi Marksizmi şekillendi (1889-1914); iktisadi belirlenimcilige basitleştirici evrimci yorum katıldı. Tarihin kendiliğinden ilerici bir akışı olduğu ve bu yüzden kapitalizmin sosyalizmle ikame olacağına dair esnek olmayan ama naif bir inancin rehberliğindeki Marksizm mevcut gelişmeleri yorumlayamadı; devrimci praksisin yerine varolan düzenin bekasını savunan bir tür kaderci dingincilik üretildi. [6] Bu doktrin Marx’ın daha ilk eserinde yazdıklarıyla çelişmekteydi: “tarih hiçbir şey yapmaz[…] ‘tarih’ insanı kendi amaçları doğrultusunda kullanan başka bir insan değildir; tarih, insanın kendi amaçları doğrultusundaki eyleminden başka bir şey değildir.” [7]
Kriz teorisinin [Zusammenbruchstheorie] ve burjuva kapitalist toplumunun sonunun yaklaştığı tezinin (bu tezin en yaygin ifadesi 1873’ü takip eden sonra yirmi yıl boyunca büyük bunalıma yaklaşıldığı görüşüdür) bilimsel sosyalizmin temel özü olduğu söylendi. Marx’ın kapitalizmin dinamik esaslarını tarif etmeyi ve kapitalizm içindeki gelişme eğilimlerini nitelemeyi amaçlayan görüşleri, [8] genel geçerliliği olan tarihsel yasalardan tarihsel gidişatın hatta belli ayrıntı olayların çıkarsanabileceği görüşüne dönüştürüldü.
Kapitalizmin içsel çelişkileri yüzünden can çekiştiği ve kendiliğinden yıkılma yolunda olduğu fikri, ilk tamamiyle “Marksist” siyasi platform olan 1871 tarihli Erfurt Programı’nın kuramsal yaklaşımlarında ve Kautsky’nin açıklamalarındaki hakim görüştü. Şöyle diyordu Kautsky: “Engellenemez ekonomik gelişme, doğa yasalarının bir sonucu olarak kapitalist üretim biçiminin iflasına yol açacaktır. Şimdikinin yerine yeni bir toplumsal form yaratmak arzulanan bir şey olmaktan çıkmış kaçınılmaz hale gelmiştir artık.” [9] Bu ifade zamanında yaygın olan algının en açık ve önemli göstergesidir. Bu açıdan Kautsky kendisini en çok etkileyen adamın görüşlerinden çok uzağa düşmüştür.
Sosyalizmi kaçınılmaz değil bir ihtimal olarak gören, bu bağlamda yaygın yorumdan farklılaşan Eduard Bernstein bile Marx’ı yanlış okumuştur. Zamanın yanlış ve cihazcı (enstrümentalist) okumalarından bir farkı olmayan bu yorum, büyük ses getiren Bernstein Tartışması (Bernstein-Debatte) aracılığıyla bu tür bir Marx okumasını yaygınlaştırmıştır. Yirminci yüzyılda Marx’ın düşüncesinin yaygınlaşmasında büyük rol oynayan Rus Marksizmi, bu kaba sistemitizasyonu izleyip daha da güçlendirmiştir. Rus Marksizminin öncülerinden Georgii Plekhanov “Marksizm bütünlüklü bir dünya kavrayışıdır” [10] diyor, basite indirgeyen tekçilikle (monizm) iktisadi düzenlemelerin aynı zamanda üstyapıyı dönüştüreceğini iddia ediyordu. 1909 tarihli Materyalizm ve Ampirokritisizm adlı kitabında V. I. Lenin ise materyalizmi “doğanın nesnel yasalarının ve bu yasaların bireyin zihnine aşağı yukarı aslına uygun olarak yansımasının tespiti” [11] olarak tanımlıyordu. Yani, insanlığın iradesi ve bilinci “kaçınılmaz ve zorunlu” [12] olarak doğanın gerekliliklerine uymak zorundaydı. Bir kez daha, pozitivist paradigma zaferini ilan etmiş oluyordu.
Sert ideolojik çekişmelere rağmen İkinci Enternasyonal’in karakteristik özelliği olan kuramsal öğeler Üçüncü Enternasyonal’in kültürel ortamına taşındı. Bu süreklilik Nikolai Bukharin’in 1921 yılında basılan Tarihsel Materyalizm Kuramı’nda tüm açıklığıyla görülebilir. Şöyle yazıyordu Bukharin: “Doğa ve toplumun belirli bir düzenliliği, sabit bir yasası vardır. Bu doğal kanunun belirlenimi bilimin öncelikli görevidir.” [13] Sadece üretici güçlerin gelişimine odaklanan bu toplumsal belirlemeciliğin sonucunda “eylemleriyle toplumu etkileyen çeşitli etmenlerin varlığı toplumsal evrimin yegane yasasıyla çelişmez” [14] diyen bir doktrin ortaya çıktı.
Antonio Gramsci bu kavramsallaştırmaya karşı çıktı: “Araştırma sorunsalını yasalara; sabit, düzenli ve tekdüze düzleme indirgemek; çocukça ve naif bir kavrayış içinde yer alan tarihsel süreci öngörebilmek gibi pratik bir problemi, tartışmaya yer bırakmayacak şekilde çözme ihtiyacıyla ilintilidir.” [15] Marx’ın praksis felsefesini kaba sosyolojiye, “bir dünya kavrayışını tarihi cebinin içinde tutan mekanik bir formüle” [16] indirgenmesine itiraz eden Gramsci, Bukharin’in metninin ötesine geçerek daha sonra öngörülmez bir biçimde Sovyetler Birliği’nde hakim olacak genel bir yönelimi karşı durdu.
Marksist-Leninizm’in kuruluşuyla Marx’ın düşüncesinin yozlaşması en açık ifadesini buldu. Kuram, eyleme yönlendirme işlevinden yoksunlaştırılarak a posteriori meşrulaştırma aracına dönüştürüldü. Çıkmaz sokağa “Diamat” (Diyalaektik Materyalizm – Dialekticeskij materializm) ile, “Marksist-Leninist partinin dünya görüşü” [17] ile girildi. J. V. Stalin’in 1938 tarihli Diyalektik Materyalizm ve Tarihsel Materyalizm adlı geniş kitlelere ulaşan kitapçığı bu doktrinin temel öğelerini yerleştirdi. Stalin, ortak yaşam “toplumsal gelişmenin zaruri yasalarıyla” yönetilir, bunlar ”tamamiyle gözlemlenebilir” yasalardan oluşur; ve “toplumun zaruri gelişimi ifadesini toplumun tarihi olarak bulur ve toplumun tarihini çalışmak bir bilimdir” diyordu. Bunun anlamı ise “toplumsal yaşamın tüm karmaşıklığına rağmen toplum tarihi bilimi, tıpkı biyoloji gibi bir bilimdir; toplumun gelişim yasalarını pratiğe uygulamak için kullanılır” demek, dolayısıyla “proleterya partisinin görevi eylemi bu yasalarla temellendirmektir” [18] diyebilmekti. “Bilimsel” ve “bilim” kavramlarının yanlış kullanımının ne raddeye ulaştığı burada açıkça görülüyor. Titiz ve tutarlı kriterlerle temellenen Marx’ın yönteminin bilimselliği, içinde çelişkilere yer olmayan doğa bilimlerinin yöntemiyle ikame edildi. Sonuç olarak, tarihsel yasaların doğa yasaları gibi insanın iradasinden bağımsız işlediğini savunan tarihsel yasaların nesnelliğine dair bir tür batıl inanç ortaya çıktı.
Bu ideolojik ilmihalin yanında, en katı ve sıkı haliyle bir dogmatizm kendine geniş bir alan bulabildi. Marksist-Leninist ortodoksinin uyguladığ bükülmez tekcilik, Marx’ın yazdıklarını saptırdı. Şüphesiz, sovyet devrimiyle Marksizm’in o zamana dek dışlandığı coğrafyalara ve toplumsal sınıflara yayılma ve oralarda dolaşma imkanı bulmuştu Marx. Fakat dolaşımdaki metinler, Marx’ın kendi yazdıklarından ziyade çoğunlukla partinin kitapçıkları, el kitapları ve “Marksist” antolojilerdi. Marx’ın bazı metinlerine uygulanan sansür artarken, bazı metinleri bölük pörçük edildi, değiştirildi. Örneğin ekstrapolasyon pratikleriyle çeşitli alıntılar belli bir amaca hizmet edecek şekilde bir araya getirildi. Tüm bunlar, önceden alınmış kararlara göre gerçekleştiriliyor, haydut Procustes’in kurbanların uyguladığına benzer bir yöntem kullanılıyordu: Eğer metinler çok uzunsa kısaltılıyor, çok kısalarsa uzatılıyordu.
Düşüncenin yayımlanması ve şematize edilmemesi; yaygınlaştırılması ve kuramsal olarak fakirleştirilmemesi arasındaki ilişki elbette çok zor bir meselelerdi. Özellikle, Marx’ın eleştirel ve kasten sistemik olmayan düşüncesi söz konusuyken… Fakat ne olursa olsun, herhalde Marx’ın başına daha kötü bir şey gelemezdi.
Çeşitli siyasi ihtiyaçları görmek için farklı perspektifler tarafından çarpıtılıp asimile edilen Marx, bu perspektifler adına yerildi. Kuramı eleştirellikten çıkartılıp İncil’deki özlü sözler gibi kullanıldı. Bu tür tefsirlerden aklın ucundan zor geçecek bir paradoks doğdu: Marx’ın “gelecekteki lokantalar için yemek tarifi yazmama” [19] uyarısına aldırış edilmedi ve yeni bir toplumsal sistemin gayri-meşru babası haline geldi Marx. Titiz bir eleştirmen ve ulaştığı sonuçlarla asla tatmin olmayan bir düşünür en inatçı doktrinciliğin kaynağına dönüştürüldü. Maddeci tarih kavrayışına şiddetle inanan Marx, hiçbir yazarın kopartılmadığı kadar tarihsel bağlamından kopartıldı. “İşçi sınıfının kurtuluşu işçi sınıfının kendi işi olmalıdır” [20] fikri konusunda şüphesi olmayan biri olarak, öncü siyasi birliklerin önceliğine ve sınıf bilincinin taraftarı ve devrimin lideri olduğuna inanan bir parti ideolojisinin içine hapsedildi. İnsanın yeteneklerinin gelişmesi için çalışma saatlerinin azaltılması fikrini savunan biriyken, Stakhanovizm’in üretkencilik inancının içinde eritildi. Devletin yıkılması gerektiğine inanan biriyken, kendisini devletin siperi olarak buldu. İnsan bireyselliğinin özgür gelişimine inanan ender düşünürlerden biri, burjuva hukukunun yasal eşitliğinin ardında toplumsal eşitsizlikleri gizlediğine inanan, “hukuk eşit olmaktan ziyade eşitsiz olmalıdır” [21] diyen biri olarak; toplumsal yaşamın kolektif boyutunun zenginliğini, tektürlülüğün ayırt edilemezliğiyle etkinsizleştiren bir kavrayışa eklemlendirildi. Marx’ın özgün tamamlanmamışlığı, haleflerinin sistemitizasyonunun baskısına tabi kılındı; düşüncesi aşınıp tam aksine dönüşene dek engellenemez bir biçimde doğasından kopartıldı.
MARX VE ENGELS’İN ÇALIŞMALARININ BASIMININ UZUN SERUVENİ
“Marx ve Engels’in yazılarının tamamı […] yazarların yakın arkadaşları ve öğrencileri […] dışında hiçkimse tarafından okunmuş mudur?” diye sormuştu Antonio Labriola yazarların o zaman basılı olan eserleri hakkında. Bu soruya verdiği cevap dolambaçsızdı: “Bilimsel sosyalizmi kuranların yazıları şimdiye kadar sadece onu kuranların ayrıcalığı oldu”, “tarihsel maddecilik” “bitmek bilmeyen kelime oyunlarıyla, yanlış anlamalarla, grotesk çarpıtmalarla, garip gizlemelerle ve temelsiz yaratımlarla yayıldı” [22] . Daha sonraları yapılan tarihyazımsal çalışmaların gösterdiği gibi Marx ve Engels’in gerçekten okunduğu bir efsaneden ibaretti. [23] Aksine, metinlerinin çoğu yazıldıkları dilde bile çok zor bulunuyordu. İtalyan bilimcinin “Marx ve Engels’in yazdıklarının bütün ve eleştirel bir baskısı” önerisi zaruri bir ihtiyaçtı. Labriola’ya göre ihtiyaç duyulan antolojiler derlemek değil, “eleştirel sosyalizmin bu iki kurucusunun tüm siyasi ve bilimsel eylemlerinin, tüm yazınsal üretimlerinin okurlara olduğu gibi sunulmasıydı. Zira bu yazarlar kendilerini okumayı isteyen herkese doğrudan konuşuyorlardı.” [24] Labriola’nın bu dileğinden bir yüzyıldan uzun süre geçmesine rağmen henüz bu dileği gerçekleşmiş değil.
Labriola, bu tür filolojik değerlendirmelerin yanında zamanına göre öngörü gücü yüksek kuramsal bir soru da yöneltiyordu. Ona göre Marx ve Engels’in tamamlanmamış yazıları ve çalışmaları “sürekli oluşum halinde olan bir bilimin ve siyasetin parçalarıydı”. Bu çalışmalarda “orada olmayanı ve olmaması gerekeni” aramak ve bunlara “tüm zamanların ve mekaların tarihini yorumlayan bir tür Vulgata ya da talimatname” gibi yaklaşmak yerine, bu çalışmaları oluştuğu an ve bağlam çerçevesinde değerlendirerek anlamak mümkündü. “Düşünceyi ve bilgiyi devam etmekte olan bir süreç olarak görmeyen”, “akıl için idollere ihtiyaç duyan dokrinerlerin ve bilgiçlerin her türü, sonsuza dek geçerli olacağı zannıyla klasik sistemleri kuranlar ile el kılavuzları ve ansiklopedi yazarları Marksizmin kimseye vaad etmediklerini boş yere onda arıyorlardı.” [25]
Marx’ın bütün eserlerini (opera omnia), Marx’ın edebi mirasını (Nachlass) elinde bulunudurup, linguistik ve kuramsal yeterlilik sahibi üyeleri olan Alman Sosyal Demokrat Partisi’nden (SPD, Sozialdemokratissche Partei Deutschlands) başkası basamazdı. Fakat, sosyal demokrasi içindeki çekişmeler Marx’ın yayımlanmamış eserlerinin yayımlanmasını engellemekle kalmadı, aynı zamanda elyazmalarının dağılmasına yol açarak bir sistematik baskının ilerde oluşmasını riske attı. [26] SPD elindeki yazınsal mirasa inanılmaz büyük özensizlik gösterdi. [27] Partinin hiçbir kuramcısı Marx ve Engels’in üretimlerinin dizelgesini tutmadı. Bu yazarların yaptığı, eserlerinin anlaşılmasında büyük yardımı dokunacak hatta yazılarının devamı bile sayılabilecek yazışmaları toparlama işine girişmediler.
İlk Marx Engels Gesamtausgabe (MEGA) yani Marx ve Engels’in eserlerin toplu basımı ilk kez Moskova’daki Marx-Engels Enstitüsü direktörü David Borisovic Ryazanov tarafından 1920’lerde gerçekleştirildi. Çoğunlukla bu eserlerin yayımlanmasına destek değil köstek olan uluslararası işçi hareketindeki dalgalanmalar yüzünden bu çalışma karaya oturdu. Sovyetler Birliği’ndeki Stalinist tasfiyeler (Bu projede çalışan bazı isimler de bu tasfiyelerden nasibini almıştı [28] ) ve Almanya’da Nazizm’in yükselişi bu projenin erkenden kesintiye uğramasına neden oldu. İşte esnek olmayan bir ideolojinin çatışkılı üretimi, eserlerinin tümü keşfedilmemiş bir yazardan ilham alarak doğdu. Marksizmin ortaya çıkışı ve dogmatik bir corpus halinde kristalize olması, Marx’ın düşüncesinin nasıl oluştuğu ve geliştiğini anlamak için gerekli olan metinlerin tanınmasından önce gerçekleşti. [29]
Marx’ın erken dönem eserleri MEGA kapsamında geç de olsa basılmıştı. Hegel’in Hukuk Felsefesinin Eleştirisi’nin basımı 1927’yi, 1844 Elyazmaları: Ekonomi Politik ve Felsefe’nin ve Alman İdeolojisi’nin basımı 1932’yi buldu. Kapital’in ikinci ve üçüncü cildi hususunda olduğu gibi bu eserler de tamamlanmış eserler olarak sunuldular ve bu yüzden daha sonra yanlış anlamalara yol açtılar. Kapital’in hazırlık yazıları, örneğin “Doğrudan Üretim Sürecinin Sonuçları” üzerine olan 6. Bölümün taslağı 1933’de, “Grundrisse” olarak bilinen “Ekonomi Politiğin Eleştirisi İçin Ön Çalışma” 1939-1941 arasında az sayıda basıldı. Basılmayan eserler hakim ideolojik kanona zarar verebileceği endişesiyle ya gizlendiler ya da siyasi ihtiyaçlara cevap verecek şekilde yorumlandılar. Ama hiçbir zaman Marx’ın çalışmalarının ciddi bir bütünlüklü değerlendirilmesi yapılmadı.
Toplu eserlerin ilk baskısı 1928-1947 yılları arasında Rusça olarak Sovyetler Birliği’nde Socinenija (Toplu Eserleri) ismiyle basıldı. İsminin aksine Marx’ın yazdıklarının sadece bir kısmını içerse de yirmi sekiz ciltten (otuz dokuz kitaptan) oluşan bu çalışma o zamanların en geniş kapsamlı Marx-Engels çalışmasıydı. İkinci Socinenija ise 1955-1966 yılları arasında otuz ciltte (kırkiki kitapta) basıldı. 1956-1968 yılları arasında ise Demokratik Almanya Cumhuriyeti’nde SED’in merkez komitesinin girişimiyle Marx Engels Werke (MEW) adıyla kırkbir ciltte (kırküç kitapta) basıldı. Bu baskı da tüm eserleri kapsamaktan uzaktı [30], ayrıca eklenen giriş bölümleri ve notlarla Sovyet baskısını temel alıyor, okuru Marksist-Leninist ideoloji temelinde yönlendiriyordu.
Marx ve Engels’in kendi yazdıklarına sadık kalarak tüm çalışmalarını yayımlamayı hedefleyen ikinci MEGA projesi ise 1960’larda doğdu. Fakat 1975’de başlayıp 1989’u takip eden gelişmeler yüzünden bu proje de sekteye uğradı. 1990’da projeye kaldığı yerden devam edilmesi amacıyla Amsterdam’da Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis ve Trier’de Karl Marx Haus the Internationale Marx-Engels-Stiftung (IMES) kuruldu. Yeni editöryal ilkelerin kabul edildiği zorlu bir hazırlık sürecinden sonra Dietz Verlag yerine Akademie Verlag kuruldu ve MEGA2’ye 1998’de başlandı.
MEGA2: YANLIŞ ANLAŞILMIŞ BİR YAZARIN YENİDEN KEŞFİ
Marx, kesinliklikle unutulacağına dair öngörülerin aksine geçtiğimiz yıllarda uluslararası araştırmacıların ilgi alanına yeniden girdi. Düşüncesinin değeri yeniden vurgulandı ve yazdıkları Avrupa, ABD ve Japonya’daki kütüphanelerin tozlu raflarından aşağı indirildi. Bu yeniden keşfin en önemli örneklerinden biri MEGA2’nin sürdürülmesi oldu. Farklı disipliner yeterlikten ve farklı ülkelerden birçok araştırmacının dahil olduğu bu proje dört bölümden oluşuyor: İlk bölüm Marx’ın Kapital dışındaki tüm çalışmalarını, makalelerini ve yazdığı taslakları; ikinci bölüm Kapital’i ve bu eserin oluşma sürecindeki tüm hazırlık yazılarını içeriyor. Üçüncü bölümde yazışmalar; dördüncü bölümde ise Marx’ın seçtiği alıntılar, dipnotlar ve sayfa kenarı notları var. Basılması planlanan 114 ciltten 53’ü halihazırda basılmış durumda (Projeye yeniden başlanılılan 1998 yılından bu yana 13 cilt hazırlandı.) Tüm bu ciltlerin herbiri iki kitaptan oluşuyor. Bu kitapların birinde metnin kendisi, diğerinde ise dizin ve birçok ek açıklama notu yer alıyor. [31] Bu girişim, Marx’ın elyazmalarının, yazışmalarının ve adet edindiği üzere okurken yaptığı alıntıların ve yaptığı dipnot açıklamalarının büyük kısmının daha önce hiç basılmadığından büyük önem taşıyor.
Bu editöryel çalışmalar dört bölümün herbirinde önemli sonuçlar sağladı. Werker Artikel und Entwürte başlıklı ilk bölüm kapsamında iki yeni cilt basıldı: “Karl Marx, Werke, Entwürfe. Januar bis Dezember 1985” [32] başlıklı birinci ciltte 1855’de New-York Tribune ve Breslau’da çıkan Neu Oder-Zeitung için Marx ve Engels tarafından yazılmış 200 makale ve taslak bulunmakta. Siyaset ve Avrupa diplomasisi, uluslararası iktisadi konjonktür ve Kırım Savaşı üzerine olan bilinen yazılar dışında, bu araştırmalar sonucunda Amerikan gazetesinde yayımlanan 21 imzasız yazı günyüzüne çıkartıldı. “Friedrich Engels , Werke, Artikel, Entwürfe. Oktober 1886 bis February 1891” [33] başlıklı ikinci cilt ise Engels’in ilerleyen yaşlarında yazdığı metinlerden bir seçki sunuyor. Bu ciltte birbiri ardına gelen projeler ve notlar bulunmakta. Bunlardan biri Rolle der Gewalt ın der Gescichte başlıklı elyazması. İşçi hareketi örgütlerine seslenen bu metin ilk baskısını hazırlayan Bernstein’in yaptığı müdahalelerden arındırarak sunuluyor ve daha önce basılmış yazı ve makalelere dair bir önsöz içeriyor. Bunlar arasında dikkat çeken yazılardan biri Die auswartige Politik des russischen Zarentums. Rus dış politikasının iki yüzyıllık tarihi üzerine Die Neue Zeit’da basılan bu yazı 1934’de Stalin tarafından ortadan kaldırılmıştı. Ve Kautsky ile birlikte yazılan Juristen-Sozialismus ise ilk kez kimin hangi bölümü yazdığı ortaya çıkartılarak basıldı.
IMES tarafından basılan Marx-Engels-Jahrbuch başlıklı serinin ilk kitabı tamamen Alman İdeolojisi üzerine. [34] MEGA2’nin beşte birini oluşturan bu kitap Marx ve Engels’in “I. Feuerbach” ve “II. Sankt Bruno” üzerine yazdıkları elyazmalarından oluşuyor. “Farelerin kemirici eleştirilerinden kurtulan” [35] yedi elyazması bağımsız metinler olarak biraraya getirildi ve kronolojik olarak düzenlendi. Bu baskıyla, Marx’ın çalışmasının bütünsel olmayan karakteri tüm açıklığıyla ortaya çıkıyor. Marx’ın kuramsal yorumu için yapılacak bilimsel araştırmalar için yeni ve sağlam bir temel oluşmuş oluyor. Marx’ın maddeci düşüncesinin en kapsamlı sunumlarından biri olarak sayılan Alman İdeolojisi şimdi özgün halindeki gibi, parçalı haliyle karşımıza çıkıyor.
MEGA2’nin ikinci bölümünü oluşturan “Das Kapital” und Vorarbeiten, Kapital’in ikinci ve üçüncü ciltlerine odaklanıyor. “Karl Marx, Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie. Zweites Buch. Redaktionmanuskript von Friedrich Engels 1884/1885” [36] ise Engels’in, Marx’ın 1865-1881 yılları arasında yazdığı çeşitli boyutlardaki yedi elyazmasını temel alarak derlediği metinlerden oluşuyor. Aslında Engels Marx’tan ikinci cilde dair çok sayıda farklı versiyon almıştı ve bunların hangisinin basılması gerektiğine dair Marx tarafından bırakılmış hiçbir açıklama yoktu:
[…] Konuşma diliyle dolu özensiz bir üslup, çoğu zaman küfürlü mizah, İngilizce ve Fransızca teknik terimler, bazen tamamiyle İngilizce yazılmış cümleler hatta sayfalar… Yazarın beyninde gelişirken hızlıca yazılmış düşünceler […] Bölümlerin sonuç kısımlarında yazarın bir sonraki bölüme geçerkenki endişesiyle birbirine bağlanmamış, daha sonra geliştirilmek üzere bırakılmış cümleler vardı. [37]
Elgels, bu yüzden belirleyici editöryel kararlar almak zorundaydı. En son bulgulara göre, Engels metne şu ana kadar tahmin edilenden çok daha fazla, 5000 civarında değişiklik yaptı. Metin içindeki pasajlara eklemeler ya da çıkartmalar yapmak, metnin yapısında değişiklikler yapmak, paragraflara başlık eklemek, bazı kavramlar yerine başka kavramlar kullanmak, bazı formülasyonları yeniden düzenlenmek ve diğer dillerden alınıp kullanılan sözcüklerin çevrilmesi Engels’in yaptığı bu değişiklikler arasında. Yayımcılara verilen kopya tüm değişiklikler yapıldıktan sonra verilmişti. Yani elimizde cilt tüm bu seçim, birleştirme ve düzeltme sürecini yeniden inşa etme, Engels’in nerede önemli düzeltiler yaptığı, nerede Marx’ın—çalışmasının son aşamasını yansıtmayan, son taslak haline gelmeyen—elyazmalarına sadık kalarak okuduğunu görme fırsatı sunuyor.
Kapital’in üçüncü cildi “Karl Marx, Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomieç Dritter Band” [38] Marx’ın somut bir şekil veremediği tek cilt. Bu yüzden bu cilt üzerinde daha da fazla editöryel müdahalelerde bulunulmuştur. Engels bu cildin önsözünde şöyle yazıyor:
[…] büyük ölçüde tamamlanmamış bir taslak. Her kısmın başlangıç bölümleri büyük titizlikle hazırlanmış ve üslubu üzerine özenilmiş. Ama elyazması ilerledikçe daha üstünkörü ve eksik hale geliyor; yan konulara sapmalar sık sık görülüyor, bu yan konuların argümandaki yerinin ne olduğu tartışması ise daha sonra karar verilmek üzere tartışılmadan bırakılıyor. [39]
Engels, 1885 ve 1894 yılları arasında enerjisinin büyük kısmını bu türden zor bir editöryel iş üzerine sarfetmiş; hazırlık aşamasındaki, “ statu nascendi” [iv] [40] deki düşünceleri ve kabataslak metinleri tamamlanmış ve sistematik bir iktisat kuramının doğacağı bütünlüklü başka bir metin yaratmıştır.
“Karl Marx-Friedrich Engels: Manuskripte und redaktionelle Texte zum dritten Buch des Kapitals” [41] başlıklı ciltte bu durum iyice belirginleşmektedir. Bu cilt Marx’ın Kapital’in üçüncü cildi üzerine 1871 ve 1882 yılları arasında yazdığı son altı elyazmasını içermektedir. Bunun en önemlisi 1875’de yazılan “Artı Değer Oranı ve Kar Oranı Arasındaki İlişkinin Matematiksel Çözümlemesi” başlıklı ve Engels’in editöryel eklemelerini içeren bölümdür. Engels’in eklemelerini içeren bölüm baskıya giden versiyonu bire bir gösteriyor. Bu kitabın diğer bir başarısı, içerdiği ellibir metinden kırkbeşinin ilk kez basılmasıdır. Yakında tamamlanacak olan ikinci bölümle birlikte Marx’ın bıraktığı metinlerin özgün durumu ve Engels’in editöryel katkılarının değeri ve sınırları için eleştirel bir yorumlama alanı sağlayacaktır.
MEGA2’nin üçüncü bölümü, Briefwechsel, Marx ve Engels’in birbiriyle ve iletişimde olduğu başkalarıyla yaptıkları yazıştıkları içermektedir. Marx ve Engels tarafından yazılan 4000 mektup bulunmuştur (bunların 2.500’ü Marx ve Engels arasında yazılmıştır). Ayrıca, başkaları tarafından onlara yazılan 10.000 mektup bulunmaktadır ve bunların çoğu MEGA2 öncesinde hiç basılmamıştır. 6.000 başka mektubun varlığına dair sağlam kanıtlar bulunmaktadır ama bu mektuplara bugün hala ulaşılamamıştır. Hazırlanan dört yeni cilt, yazışmalar aracılığıyla Marx’ın enetelektüel biyografisinin önemli aşamalarını yeniden okumamızı sağlayacaktır. “Karl Marx-Friedrich Engels, Briefwechsel Januar 1858 bis August 1859”ün [42] arkaplanında 1857 ekonomik krizi bulunmakta. Bu kriz Marx’ın 1848 yenilgisinden sonra geri çekilen devrimci hareketin yükseleceği umudunu alevlendirmişti: “Kriz yaşlı bir köstebek gibi yeraltına giriyor” [43] .
Bu beklenti onu yeni bir entelektüel çaba içerisine sokmuş ve olmasını umduğu ama gerçekleşmeyen “tufandan (déluge) öncenin” [44] iktisat kuramının temel taslağını hazırlamaya yönlendirmişti. Tam bu dönemde, Grundrisse’nin son defterlerini yazmış ve bunu kitapçıklar halinde basmaya karar vermiştir. Siyasal İktisadın Eleştirisine Bir Katkı başlıklı ilk kitapçık 1859 Haziranında basılmıştı. Bu dönemde Marx “derin bir sefalet” [45] içindeydi: “Kimsenin bu denli parasızlık içinde ‘para’ üzerine yazdığını sanmam.” [46] Bu koşulların “iktisat” çalışmalarına engel olmaması için mücadele etmiştir: “Bedeli ne olursa olsun amacım doğrultusunda ilerlemeliyim. Burjuva toplumun beni para makinasına dönüştürmesine izin vermemeliyim.” [47] Fakat ikinci kitapçık günyüzüne çıkmamış, iktisat yazılarının bir sonraki baskısı 1867’i yani yayımcılara Kapital’in ilk cildini gönderdiği yılı bulmuştur.
“Karl Marx-Friedrich Engels, Briefwechsel September 1959 bis Mai 1860” [48] ve “Karl Marx-Friedrich Engels, Briefwechsel Juni 1860 bis Dezember 1861” [49] başlıklı ciltlerde Vogt ve Marx arasındaki şiddetli tartışma ve Herr Vogt bulunuyor. 1959’da Karl Vogt, Marx’ı hakkında komplo düzenlemek ve 1848 hareketine katılanlara şantaj yapan bir grubun lideri olmakla suçlamıştı. Marx ise itibarını korumak için kendini savunmak zorunda kalmıştı. 1848 sürecinde ve sonrasında siyasi ilişkiler içinde olduğu militanlarla mektuplaşmış, Vogt üzerine çeşitli dökümanlar bulmuş ve tüm bunları 200 sayfalık Herr Vogt adında bir kitapçıkta toplamıştı.
Bu suçlamaların yalanlanması Marx’ın tam bir yılını aldı ve iktisat çalışmalarına ara vermesine yol açtı. Kitabının heyecan yaratacağını umsa da, Alman basını hiç oralı olmadı. Kişisel meseleler bu süreçte hiç de yumuşamamıştı. Para sorunlarının yanında, parasızlık yüzünden kötüleşen sağlığı Marx’ın canını çok sıkıyordu. 1861’in sonunda “eğer bu [sene] de geçen sene gibi geçerse cehennemi tercih ederim” [50] demişti. Birkaç hafta boyunca çalışmalarına ara vermek zorunda kalmıştı. Bu dönemde hatyatındaki en büyük arzularından birinden bahsederek “ruhumun huzrunu koruyabileceğim tek meslek matematik” [51] demişti. 1861’de akciğeri iltihaplandı ve Engels’e şöyle yazdı: “Eyüp peygamber gibi çile çekiyorum. Ondan farkım tanrıdan korkmamak.” [52] Okumak için yanıp tutuşuyordu, kaçışı edebiyatta buldu: “Ne olacağı belli olmayan durumumun yarattığı ruh halini yatıştırmak için Thucydides okuyorum. En azından antik yazarlar hep yeni kalıyorlar.” [53] Ne olursa olsun 1861 Ağustos’unda büyük gayretle yeniden çalışmaya koyuldu. 1863 Haziranına dek dört yapraklı formalardan oluşan 1472 sayfa, 23 defter yazmıştı. Artı Değer Teorileri bu çalışmalardan biriydi. Bu defterlerden ilk beşi paranın sermayeye dönüşümü üzerineydi. Bu çalışma yaklaşık 100 sene ihmal edildi, ilk olarak 1973’de Rusça olarak ve 1976’da kendi dilinde basıldı.
“Karl Marx-Friedrich Engels, Briefwechsel Oktober 1864 bis Dezember 1865”in [54] temel konusu Marx’ın 28 Eylül 1864’de Londra’da kurulan Uluslararası İşçi Birliği’ndeki siyasi eylemleri. Buradaki mektuplar Marx’ın örgütün ilk yıllarında etkin olduğunu, onaltı yıl sonra birincil gündemi olan bu faaliyetleri bilimsel çalışmalarıyla biraraya getirmeye çalıştığını gösteriyor. O zamanlar tartışılan konular arasında Marx’ın önemini vurguladığı sendikaların işlevi ve Lassalle’in Prusya devleti tarafından finansal olarak desteklenen kooperatifler kurulması fikri gibi meseleler var. Lassalle’ye karşı çıkarak şöyle diyor Marx: “İşçi sınıfı ya devrimcidir ya da hiçbir şeydir.” [55] Başka bir konu Owenist John Weston’le girdiği polemik. Bu polemik yazışmaları 1898’de Değer, Fiyat ve Kar adı altında toplanmıştı. Diğer bir konu ABD’deki iç savaş ve Engels’in yazdığı Prusya’da Ordu Sorunu ve Aman İşçi Partisi üzerine kitapçık.
Eleştirel tarihsel baskının önemi Exzerpte, Notizen, Marginalien başlıklı dördüncü bölümde de görülüyor. Bu bölümde Marx’ın devasa çalışmasına ışık tutabilecek, yazdığı özetler ve aldığı çalışma notları bulunuyor. Marx’ın üniversite yıllarından başlayarak ömrü boyu devam edecek olan okuduğu kitaplardan uzun alıntılar yapıp aralara yorumlarını yazma alışkanlığı vardı. Marx’ın Nachlass’ı yaklaşık 200 defterlik özetlerden oluşuyor. Bunlar Marx’ın kuramının kökenini dilediği gibi geliştiremediği bölümleri öğrenip yorumlamak için çok önemli. 1838’den 1882’ye dek sekiz dilde—Almanya, Antik Yunanca, Latince, Fransızca, İngilizce, İtalyanca, İspanyolca ve Rusça—alınan bu alıntılar geniş bir disiplin yelpazesine konuşuyor. Bu bölümde, Marx’ın felsefe, sanat, din, siyaset, hukuk, edebiyat, tarih, siyasal iktisat, uluslararası ilişkiler, teknoloji, matematik, psikoloji, jeoloji, mineroloji, tarımbilim, etnoloji, kimya ve fizik alanlarında yazdıkları; gazete ve dergi makaleleri, parlemento raporları, istatistikler, raporlar, hükümet kurumlarının yayınları ve Fabrika Müfettişleri Raporları’nı da (Reports of the Inspectors of Factries) içeren ve çalışmaları için büyük önem taşıyan ünlü “Mavi defterler” var. İşte bu çoğu hala basılmamış bilgi cevheri Marx’ın eleştirel kuramının şantiyesiydi. MEGA2’nin otuz iki cilt olacak şeklinde planlanan dördüncü kısmı ilk kez bunlara ulaşmamızı sağlayacak.
Kısa sure önce dört cilt basıldı. “Karl Marx, Exzepte und Notizen Sommer 1844 bis Anfang 1847” [56] 1844 yazı ve 1845 Aralık’ı arasında tutulan altı defterden oluşuyor. Bunların ikisi Paris’teyken yazdığı 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmaları’ndan oluşuyor. Diğer altısı Paris’ten sınır dışı edildikten sonra bir yıl kadığı Brüksel’de ve Temmuz ve Ağustos aylarında kaldığı İngiltere’de yazılmıştı. Bu defterlerde Marx’ın siyasal iktisatla ilk karşılaşmasını ve iktisat kuramı üzerine ilk değerlendirmelerini bulmak mümkün. Siyasal iktisat kitapları arasında Storch ve Rossi’nin kitapları, Boisguillebert, Lauderdale, Sismondi; makine ve manüfaktür teknikleri üzerine Baggageve Ure alıntıları bulunmakta. Bu defterleri dönemin basılmış ve basılmamış yazılarıyla karşılaştırdığımızda Marx’ın bu okumalarının fikirlerinin üzerindeki apaçık etkisi görünüyor. Bu notların bütünü ve gelişiminin yeniden yorumlanması, bu yoğun çalışma dönemindeki eleştirel düşüncesinin gelişimini ve kompleksliğini gösteriyor. Metin aynı zamanda ünlü Feuerbach Üzerine Tezler’i de içeriyor.
“Karl Marx-Friedrich Engels, Exzerpte und Notizen September 1853 bis Januar 1855” [57] 1854 yılında tutulan dokuz defterden oluşuyor. Bunlar New-York Tribune’de yazdığı önemli makale dizileriyle eş zamanlı: Ekim-Aralık 1853’de “Lord Palmerston”, Temmuz-Aralık 1854’de “Devrim İspanyası” üzerine yazdıkları ve 1856’da yayımlanan Kırım Savaşı üzerine yazdıkları var… (Bunların neredeyse tümü Engels’le birlikte yazılmıştır.) Bu defterlerin dördü diplomasi tarihi üzerine alıntılardan oluşuyor. Alıntılanan kitaplar çoğunlukla Famin ve Francis gibi tarihçiler; Alman avukat ve diplomat von Martens, Muhafazakar Partili Urquhart ve “Correspondence Relative to the Affairs of Levant” ve “Hansard’ın Parlemento Tartışmaları.” Diğer beşi Chateaubriand, İspanyol yazar de Jovellanos, İspanyol general San Miguel, hemşerisi de Marliani gibi yazarlara, Marx’ın çoğunlukla İspanya bağlamına, toplumsal ve siyasi tarih ve kültür üzerine çalışmalarına yer veriyor. Augistin Thierry’nin Essai sur l’hıstorıe de la formation et des progress du Tiers état‘den alınan notlar kayda değer. Tüm bu notların önemi Marx’ın kullandığı kaynakları ve makalelerini yazarken bunları nasıl kullandığını göstermesinde. Bu cildin sonunda Engels’in askeri tarih üzerine yaptığı bir dizi alıntı var.
Marx’ın neredeyse hiç bilinmeyen doğa bilimlerine olan merakı “Karl Marx-Friedrich Engels: Naturwissenschaftliche Exzerpte und Notizen. Mitte 1877 bis Anfang 1883” [58] başlıklı ciltte ortaya çıkıyor. Bu ciltte Marx’ın 1877-1883 yılları arasında tuttuğu organic ve inorganik kimya üzerine tuttuğu notlardan oluşuyor ve Marx’ın çalışmalarının bir başkla boyutuna ışık tutuyorlar. Marx üzerine yazılan biyografilerin çoğu Marx’ın ölümünün son onyılında kendi çalışmalarına son verdiği ve entelektüel merakını doyurduğunu savunan bir çok biyografideki efsane aydınlanıyor. Meyer Roscoe ve Schorlemmer gibi kimyagerlerin kitaplarından, fizik, psikoloji ve jeoloji gibi disiplinlere yayılan bir çalışma alanı bu (bu disiplinler 19. yüzyılın son çeyreğinde önemli bilimsel gelişmelere tanıklık etmişti ve Marx bu gelişmeleri hep öğrenmek istemişti). Bu çalışmalar Marx hakkında çok az bilinen bir boyutu ortaya çıkartıyorlar. Doğrudan Kapital üzerine olmayan bu çalışmalar bu merakın ardından neyin yattığı dair cevaplanmamış sorular bırakıyorlar. Bu cildin sonunda Engels tarafından yazılmış benzer temalarda yazılar var.
Marx ve Engels’in sahip olduğu kitapların kaderi Marx’ın elyazmalarından bile daha kötüydü. Engels’in ölümünden sonra, üzerinde ilginç notların olduğu kitaplarının bulunduğu iki kütüphane ihmal edilmiş, dağılmış ve sonraları çok büyük güçlükle biraraya getirilmiş ve katologlanmıştı. Karl Marx-Friedrich Engels, Die Bibliotheken von Karl Marx und Friedrich Engels [59] başlıklı cilt, 75 yıllık araştırmanın ürünü. Bu ciltte üçte ikisi Marx ve Engels’a ait toplam 2.100 ciltlik 1.450 kitabın endeksi bulunuyor. Bu endeks ayrıca kitaplar üzerinde alınan notları hangi sayfa üzerinde alındığını belirtilerek içeriyor. MEGA2 tamamlandığında henüz elimizde olmayan kitaplar da endekslenmiş olacak (şu ana kadar varlığı keşfedilen 3200 ciltlik 2.100 kitap bulunmakta) ve 40.000 sayfalık 830 metinde yer alan notlar ve okunan kitaplar üzerinde yapılmış sayfa kenarı yorumları yer alacak.
Marx’ı yakından tanıyan birçok kişinin söylediği gibi Marx kitapları lüks nesneler gibi değil çalışma araçları olarak görürdü. Kitaplarını hor kullanmıştı, sayfarının köşelerini katlamış, altlarını çizmişti. Kitapları hakkında “onlar benim kölelerim ve emirlerime boyun eğmek zorundalar” [60] demişti. Diğer taraftan kendini “kitapları tarihin çöplüğünden çıkarmak için yalayıp yutmaya lanetlenmiş bir makine” [61] olarak görüyor, olağanüstü bir özveriyle kitapların içine bırakıyordu kendini. Marx’ın okumaları ve aldığı notlar hakkında bilgi sahibi olmak (Kütüphanesindeki kitapların Londra’daki British Museum’da yıllarca usanmadan okuduğu kitapların sadece bir kesitini sunduğunu hatırlamalıyız) araştırmalarını anlamak için çok değerli. Bunlar aynı zamanda, çoğu kez Marx’ın düşüncelerinin ani bir şimşek çakmasıyla kendisine malum olduğunu iddia eden Marksist-Leninist yorumun çürütülmesi, Marx’ın düşüncesinin aslında kendinden önce gelen ve çağdaşı yazarların kuramsal öğelerinin yorumlanmasıyla oluştuğunu görmemizi sağlayacak.
Şimdi şöyle bir soru yöneltilebilir: Yeni tarihsel-eleştirel baskıdan nasıl bir yeni Marx doğuyor? Yeni doğacak Marx’ın, taraftarlarının ve hasımlarının uzun zamandır kabul ettiği Marx’tan farklı olacağı kesin. Eserlerinin yayılmasındaki çetrefillikler, eserlerini biraraya getiren bir baskının olmayışı, Marx’ın çalışmalarının temel özelliği olan tamamlanmamışlık, haleflerinin emanate hıyaneti, yanlış okumalar ve başka türlü yanlış okumalar büyük bir paradoksun nedenleri: Karl Marx yanlış anlaşılmış bir yazar, derin ve yinelenen kavrayamamaların kurbanı. [62] Onu Doğu Avrupa’daki baskıcı rejimlerin meydanlarındaki taştan heykellerdeki figür ya da dogmatik kesinlikle geleceği gösteren biri olarak değil, öne sürdüklerinin geçerliliğini kanıtlayabilmek için ömrünün sonuna dek kendini yeni çalışmalara adayan ve bu yüzden eserlerinin çoğunu tamamlayamayan bir yazar olarak görmemiz gerekiyor. Çalışmalarının yeniden keşfedilmesiyle tartışmaya açık ve çokyönlü düşüncesinin zenginliği yeniden görünür kılınıyor ve gelecekteki Marx Forschung [v] için verimli bir ufuk beliriyor.
MARX, İŞTE O “ÖLÜ KÖPEK” [vi]
Marx’ın çalışmalarına duyulan ilgi, kuramsal anlaşmazlıklar ve siyasi gelişmeler yüzünden hiçbir zaman istikrarlı olmadı ve bazı zamanlarda büyük oranda düştü. “Marksizmin krizi” [vii] nden İkinci Enternasyonal’in çözülmesine, kar oranları kuramının sınırlarından Sovyet komünizminin trajedisine değin Marx’ın fikirlerinin eleştirenler hep Marx’ı aşmanın gerekli olduğunu söylediler. Fakat sürekli “Marx’a dönüş” yaşandı. Şu sıralar da Marx’ın yazdıklarına referans verme ihtiyacı tekrar doğuyor; hem dostları hem de dşmanları Marx’ın siyasal iktisat eleştirilerinden yabancılaşma üzerine formulasyonlarına, hatta zeki siyasi polemiklerine karşı koyulmaz bir ilgi besliyorlar. Geçen yüzyılın sonunda rolünün tamamen bittiği ilan edilen Marx, tarih sahnesine yeniden çıkıyor.
Önceden hapsolduğu Instrumentum regni’nin menfur bir işlevi olmaktan, Marksist-Leninizmin zircirlerinden kurtulan Marx’ın çalışmaları yeni bilgi alanlarında yeniden değerlendiriliyor, tüm dünyada yeniden okunuyor. Marx’ın değerli kuramsal mirası, sorumsuz maliklerinden ve daraltıcı kullanım biçimlerinden geri alınarak ortaya çıkartılıyor. Fakat, Marx’ı yirminci yüzyılın gri “reel sosyalizm”inin içinde tanınmaz hale getirilmesi ne kadar yanlışsa; kuramsal ve siyasi mirasının şimdiki çelişkilerle alakasının kesilebileceğinin, mumyalanmış bir klasiğe döndürülebileceğinin ve akademik uzmanlığa hapsedilebileceğinin zannedilmesi de bir o kadar yanlış. Marx’a duyulan ilgi elbette Marx’ın düşüncesinin çeşitliliğini göstermeye kendini adamış sınırlı akademik çevrelerin ve filolojik araştırmaların ötesine geçiyor. Marx’ın yeniden keşfinin temelinde Marx’ın süreğen şimdiyi açıkma kapasitesi var: Marx hala şimdiyi anlamak ve dönüştürebilmek için elzem bir araç.
Kapitalist toplumun kriziyle ve onu değiştirecek derin çelişkileriyle karşılaştığımız günümüzde, 1989’un hemen ardından rafa kaldırılan Marx’ın sorduğu sorular tekrar gündeme geliyor. Bu yüzden, Jacques Derrida’nın ifade ettiği gibi “Marx’ı okumamak, yeniden okumamak ve tartışmamak hep bir hata olacaktır” [63] gibi bir cümle daha birkaç yıl önce tecrit edilmiş bir provakasyon gibi görülürken, şimdilerde bu türden bir fikre hak verenlerin sayısı artıyor. 1990’ların sonundan beri gazetelerde, dergilerde, televizyon ve radyo yayınlarında sürekli Marx’ın günümüz için en geçerli düşünür olduğu tartışılıyor. [64] 1998’de, ilk basımının 150. yıldönümünde Komünist Parti Manifestosu’nun gezegenin bir çok köşesinde düzinilerce yeni baskısı yapılırken, bunun hem tarihin en çok okunan siyasi metni olduğu hem de kapitalizmin eğilimlerinin en iyi öngörüsünü içeren metni olduğu söyleniyor. [65] Marx’la ilgili literatür onbeş yıl kadar önce neredeyse yokolmuşken, şimdilerde bu literatür birçok ülkede yeniden canlanıyor, yeni çalışma alanları doğuyor, [66] birçok dilde Bugün Neden Marx’ı Okumak Gerekir? gibi başlıklı kitapçıklar yayımlanıyor. Marx ve çeşitli Marksizmler üzerine dergiler yayımlanıyor [67]; uluslararası konferanslar, üniversite dersleri ve seminerler gerçekleştiriliyor. Ayrıca, ürkekçe ve çoğu zaman kafası karışık biçimlerde de olsa Marx’a artan rağbet alternatif küreselleşme hareketlerini içerecek şekilde Latin Amerika’dan Avrupa’ya siyasi terimlerle de ifadesini buluyor.
Marx’dan günümüze ne kaldı? Marx’ın düşüncesi insanlığın özgürlük mücadelesi için ne kadar faydalı? Marx’ın çalışmalarının hangi kısmı zamanımızın eleştirisine ilham verebilir? Nasıl “Marx’la Marx’ın ötesine geçilebilir”? İşte bunun gibi sorular birbiriyle hemfikir olmaktan çok uzak cevaplar buluyorlar. Eğer çağdaş Marx rönesansının ortaklaştığı bir nokta varsa o da bu filozufun hakim yorumunu oluşturan yekpare ortodoksilerin geçmişinden kopmak. Tüm sınırlarına ve senkretizme düşme riskine rağmen, birden fazla Marx’ın olduğu bir çağa giriyoruz. Dogmatizmler çağından sonra bunun aksi gerçekleşemezdi zaten. Bu soruların cevabı elbette araştırmacıların ve syasi aktivistlerin kuramsal ve pratik araştırmalarda saklı. Elzem Marxlardan en az ikisini niteleyebiliriz. Bunlardan ilki kapitalist üretim biçiminin eleştirisini yapan Marx.
Dünya ölçeğinde gerçekleşen bu gelişmeyi sezen ve çözümleyen; burjuva toplumunu kimsenin yapamadığı kadar iyi betimleyen analitik, kavrayışlı ve yorulmaz araştırmacı Marx. Kapitalizmi ve özel mülkiyet rejimini insane doğasına içkin durağan senaryolarla algılanmasına karşı çıkan, bugün neo-liberal iktisadi, toplumsal ve siyasi örgütlenmelere alternatifler gerçekleştirmek isteyenlere önemli öneriler sunan düşünür… Dikkatimizi yoğunlaştırmamız gereken diğer Marx ise sosyalizm kuramcısı Marx. Zamanında Lasalle ve Rodbertus’nın propagandasını yaptığı devlet sosyalizmi fikrini reddeden; sosyalizmi toplumun sorunları için yumuşak yatıştırıcı yığınları olarak değil üretim ilişkilerini dönüştürebilmesi olarak gören düşünür. Marx olmadan eleştirel sözyitimine mahkum olacağız. İnsanlığın kurtuluş mücadelesi Marx’ı kullanmaya devam edecek. Marx’ın “hayaleti” dünyayı dolaşmaya ve insanlığı sarsmaya uzun süre daha devam edecek.
İngilizceden çeviren Yasin Kaya
References
1. Karl Kautsky, Mein Erster Aufenthalt in London, içinde Benedikt Kautsky (der.), Friedrich Engels’ Briefwechsel mit Karl Kautsky (Viyana, 1955), s. 32.
2. Bkz. Maximilien Rubel, Marx critique du marxisme (Paris, 2000), s. 439-440.
3. Fridrich Engels, Vorwort to Karl Marx, Das Kapital, Zweiter Band, Marx Engels Werke¸ Band 24 (Berlin 1963), s.7.
4. A.g.e. “Vorworte zu den den drei Auflagen”, Herrn Eugen Duhrings Umwalzung der Wissenschaft’in icinde, MEGA2 I/27 (Berlin, 1988), s. 492.
5. Bkz. Franco Andreucci, La diffusion e la volgarizzazione del marxismo, içinde Eric J. Hobsbawn et als. (der.), Storia del marxismo, 2. Cilt (Turin, 1979), s. 15.
6. Bkz. Erich Matthias, Kautsky und der Kautskyanismus içinde Marxismusstudien II (Tübingen, 1957), s. 197.
7. Friedrich Engels ve Karl Marx, Die heilige Familie, Marx Engels Werke, Band 2 (Berlin, 1962), s. 98.
8. Bkz. Paul M. Sweezy, The Theory of Capitalist Development (New York, 1942), s.19 ve 191
9. Karl Kautsky, Das Erfurter Programm, in seinem grundsaetzlichen Teil erlaeutert (Hanover, 1964), s.131f.
10] Gheorghi V. Plekhanov, Fundamental Problems of Marxism (Londra, s.a. [1973], s. 3-4.)
11. Vladimir Ilic Lenin, Materialism and Empirio-Criticism, içinde Lenin Collected Works, XIV (Moskova, 1972), sç 153.
12. Age. s. 187.
13. Nikolai I. Bukharin, Theory of Historical Materialism (Moskova, 1921), s. 18.
14. Age. s. 248.
15. Antonio Gramsci, Quaderni del carcere, Valentino Gerratana (der.) (Turin, 1975), s. 1403.
16. Age. s. 1428.
17. Josef V. Stalin, Dialectical and Historical Materialism (London, 1941), s.5.
18. Age. s. 13-15
19. Karl Marx, Nachwort to Das Kapital, Erster Band, MEGA2 II/6 (Berlin, 1987), s. 704.
20. Agy. Provisional Rules of the International Working Men’s Association, MEGA2 I/20 (Berlin, 2003), s. 13.
21. Agy. Kritik des Gothaer Programms, Marx Engels Werke, Band 19 (Berlin, 1962), s. 21.
22. Antonio Labriola, Discorrendo di socialismo e filosofia, Scritti filosofici e politici, Franco Sbarberi (der.) (Turin, 1973), s. 667-669.
23. Marx’ın biyografisi yazan Boris Nikolaevskij ve Otto Maenchen-Helfen kitaplarının önsözünde haklı olarak şöyl diyorlar: “Binlerce sosyalistten sadece bir kişi Marx2ın iktisat eserlerini okumuştur; binlerce anti-Marxistten biri bile Marx’ı okumamıştır.” Bkz. Karl Marx, Eine Biographie (Berlin, 1976), s. VII.
24. Labriola, Discorrendo, s. 672.
25. Age. s. 673-677.
26. Bkz. Maximilien Rubel, Bibliographie des ouvres de Karl Marx (Paris, 1956), s. 27.
27. Bkz. David Ryazanov, “Neueste Mitteilungen über den literarischen Nachlass von Karl Marx und Friedrich Engels”, içinde Archiv für die Gechiste des Sozialismus und der Arbeiterbewegung (Leipzig, 1925); özellikle kbz. S. 385-386.
28. Ryazanov 1931’de sınırdışı edildi ve çalışmaların basımı 1935’de durdu. Başlangıçta basılması planlanan 42 ciltten sadece 12’si (13 kitapta) basılabildi. Bkz. Marx ve Engels, Historisch-kritische Gesamtausgabe. Werke, Scriften, Briefe, Marx-Engels-Institut (1933’den itibaren Moskova Marx-Engels-Lenin-Institut) yönetiminde, David Ryazanov (der.) (1932’den itibaren Vladimir Adoratskij) (Frankfurt am Main, 1927-1935).
29. Bkz. Rubel, Marx critique, s. 81.
30. Bu basımlarda sonra eklenen 1844 Ekonomik ve Felsefi Elyazmaları ve Grundrisse bulunmuyordu. Yine de diğer dillerdeki birçok baskı MEW’i temel alarak basıldı. Bu baskının yeniden basımına 2006’da başlandı.
31. MEGA2 hakkında detaylı bilgiye www.bbaw.de/vs/mega adresinden ulaşılabilir.
32. MEGA2 I/14, H.-J. Bochinski ve M. Hundt (der.) (Berlin, 2001).
33. MEGA2 I/31, R. Merkel-Melis (der.) (Berlin, 2002).
34. Karl Marx ve Friedrich Engels ve Joseph Weydemeyer, Die deytsche Ideologie. Artikel, Druckvorlagen, Entwürfe, Reinschriftenfragmente und Notizen zu, I. Feuerbach’ und, II. Sankt Bruno, Marx-Engels-Jahrbuch 2003 (Berlin, 2004).
35. Karl Marx, Zur Kritik der politischen Ökonomie, Erstes Heft, MEGA2 II/2 (Berlin, 1980), s. 102.
36. MEGA2 II/12, K. Hayasaka, R. Hecker, A. Miyakawa, S.Ohno, S. Shibata ve R. Yatuyanagi (der.) (Berlin, 2005).
37. Engels, Vorwort to Karl Marx, Das Kapital, Zweiter Band, s. 7.
38. MEGA 2 II/15, R. Roth, E. Kopf, VE c. E. Vollgraf (der.) (Berlin, 2004).
39. Friedrich Engels, Vorwort to Karl Marx, Das Kapital, Dritter Band, MEGA2 II/15, s. 6.
40. Age. s. 7.
41. MEGA2 II/14, C.E. Vollgraf ve R. Roth (DER.) (Berlin, 2003).
42. MEGA2 III/9, V. Morozova, M. Uzar, E. Vashchenko ve R. Rojahn (der.) (Berlin, 2003).
43. Karl Marx to Friedrich Engels, 22 February 1858, age., s. 75.
44. Karl Marx to Friedrich Engels, 8 December 1857, MEGA2 III/8 (Berlin, 1990), s. 210.
45. Karl Marx to Friedrich Engels, 16 April 1859, MEGA2 III/9, p. 386.
46. Karl Marx to Friedrich Engels, 21 January 1859, age. s. 277.
47. Karl Marx to Joseph Weydemeyer, 1 February 1859, age. s. 292.
48. MEGA2 III/10, G. Golovina, T. Gioeva, J. Vasin ve R. Dlubek (der.) (Berlin, 2000).
49. MEGA2 III/11, R. Dlubek ve V. Morozova (der.) (Berlin, 2005).
50. Karl Marx to Friedrich Engels, 27 December 1861, age. s. 636.
51. Karl Marx to Friedrich Engels, 23 November 1860, age. s. 229.
52. Karl Marx to Friedrich Engels, 18 January 1861, age. s. 319.
53. Karl Marx to Ferdinand Lassalle, 29 May 1861, age. s. 481.
54. MEGA2, III/13, S. Gavril’chenko, I. Osobova, O. Koroleva ve R. Dlubek (der.) (Berlin, 2002).
55. Karl Marx to Johann Baptist von Schweitzer, 13 February 1865, age. s. 236.
56. MEGA2 IV/3, G. Bagaturija, L. Curbanov, O. Koroleva ve L. Vasina (der.) (Berlin, 1998).
57. MEGA2 IV/12, M.Neuhaus and C. Reichel (der.) (Berlin, 2007).
58. MEGA2 IV/31, A. Griese, F. Fessen, P. Jackel ve G. Pawelzig (der.) (Berlin, 1999).
59. MEGA2 IV/32, H. P. Harstick, R. Sperl ve H. Strauss (der.) (Berlin, 1999).
60. Paul Lafargue, “Karl Marx. Persönliche Erinnerungen” içinde Vv. Aa., Erinnerungen an Karl Marx (Berlin, 1953), s. 152.
61. Karl Marx to Laura and Paul Lafarge, 11 April 1868, Marx Engels Werke, Band 32 (Berlin, 1965), s. 545.
62. Burada anlatılan “Marksist” yanlış anlamaların yanında, liberal ve mukafazakarların düşmanca önyargıları yüzünden doğan büyük “Anti-Marksist” yanlış anlamalara dikkat çekmek gerekli.
63. Jacques Derrida, Spectre de Marx (Paris, 1993), s. 35.
64. Bu açıdan ses getiren ilk makale John Cassidy’nin The New Yorker’da 20 Ekim 1997 tarihinde basılan “The Return of Karl Marx” adlı makalesidir.s. 248-259. Ardından BBC Marx’ı milenyumun en büyük düşünürü ilan etti. Bundan birkaç yıl sonra, haftalık Nouvel Observateur dergisi 1 Ekim 2003 tarihli sayısını “Karl Marx – le penseur du troisieme millénaire?” başlığıyla Marx’a adadı. Almanya ise 40 yıllık süreliğine sürgüne yolladığı adama saygı duruşunda bulundu. ZDF televizyonunun 500 bin izleyicisi Marx’ı tüm zamanalrın en önemli Alman’ı seçti (çağdaş dünya için önem kriterlerine göre ise Marx birinciydi). Seçimler sırasında ise Marx’ı zafer işareti yaparak resmederek kapak yaptı ve Ein Gespenst kehrt zurück (Hayalet geri döndü) başlığını attı (2 Ağustos 2005). BBC Radio 4’ün yaptığı ankette ise Marx İngiliz dinleyicilerin en beğendiği filozofu seçildi.
65. Özellikle bkz. Eric Hobsbawn, “Introduction” to Karl Marx-Friedrich Engels, The Communist Manifesto: A Modern Edition (Londra, 1998), s. 3-74.
66. Geçtiğimiz yıllarda basılmış ve ilgi uyandıran kitapların tam listesini burada sunmamız imkansız. Fakat Francis Wheen’in Karl Marx (Londra, 1999) ve Jacques Attali’nin Karl Marx ou l’esprit du monde (Paris, 2005) adlı çok satan yeni biyografilerini zikredebiliriz. Moishe Poistone’nin Time, Labour and Social Domination (Cambridge, 1993) ise ilk basımından bu yana birçok kez yeni baskı yaptı. Terrell Carver’ın The Postmodern Marx (Machester, 1998) ve Michael A. Lebowitz’in Beyond Capital adlı kitaplar ise Marx’ın düşüncesinin özgün yorumlarıyla dikkat çektiler. Marx’ın erken dönem yazıları üzerine ise David Leopold’un The Young Marx: German Philosophy, Modern Politics, and Human Flourishing (Cambridge, 2007) adlı kitabın adını anmadan geçmemeli. John Bellamy Foster’ın Marx’s Ecology (New York, 2000) ve Paul Burkett’in Marxism and Ecological Economics (Boston, MA, 2006) adlı kitapları ise çevre sorunu ve Marx konusunda öne çıktılar. Latin Amerikalı yazar Enrique Dussel’in Towards an Unknown Marx (Londra, 2001)’in İngilizce’ye çevrilen eserleri, ve Japonya’daki çalışmalar arasından Hiroshi Uchida tarafından derlenen Marx in the 21st Century (Londra, 2006) tüm dünyada Marx’a duyulan ilginin artmasının örneklerinden. Ayrıca Çinli araştırmacılar kuramsal yenilikler getiriyor ve dogmatik Marksizm’den çok farklı çalışmalar çıkartıyorlar.
67. Bu dergiler arasında en önemlileri Anglofon dünyada Monthly Review, Science & Society, Historical Materialism veRethinking Marxism; Almanya’da Das Argument ve Marx-Engels-Jahrbuch; Fransa’da Actuel Marx; İtalya’da Critica Marxista ve Arjantin’de Herramienta.
Çeviri Notları
i. Oueuvre : Bir sanatçının ya da yazarın bütün yapıtları; yayınlanmış, yayımlanmamış eserlerin tümü, eserlerin taslakları, yaptığı yazışmalar…
ii. Nachlass : Edebi miras; bir yazarın öldükten sonra ardında bıraktığı tüm elyazmaları, notlar, mektuplar…
iii. Kritik : Eleştiri; Weltanschauung: Dünya görüşü.
iv. statu nascendi : Doğum aşamasındaki hal.
v. Marx Forschung
vi. Marx Kapital’in Birinci Cildi’nde Spinoza’nın yaptığı gibi Hegel’e bir “ölü kopek” gibi yaklaşılmaması gerektiğini söylüyordu. Burada ise yazar, özellikle 1980lerde Marx’ın devrinin kapandığını, söylediklerinin artık günümüz için hiçbir öneminin kalmadığını savunanların Marx’a yaklaşımları için aynı fadeyi kullanıyor.
vii. 1800’lerin sonunda ve 1900’lerin başında Sorel ve Croce’nin içinde yer aldığı artık Marx’ın aşılması gerektiğinin öne sürüldüğü tartışma.
Marcello
Musto
